Fractal

Η γυναίκα στην παραδοσιακή κοινωνία του Θριάσιου Πεδίου

Γράφει ο Παναγιώτης Πέστροβας //

 

Ευχαριστώ θερμά την κυρία Έλλη Λάσκου και τους διοργανωτές της σημερινής ημερίδας για την πρόσκληση που μου έγινε να παρευρίσκομαι ως ομιλητής. Το θέμα που θα σας αναπτύξω, είναι «Η γυναίκα στην παραδοσιακή κοινωνία του Θριάσιου Πεδίου» μέσα από τα έθιμα και την καθημερινότητα.

 ______________

Το θέμα αυτό, είναι δύσκολο να αναπτυχθεί μέσα σε τόσο λίγο χρονικό διάστημα, απλά επιγραμματικά θα σας αναφέρω κάποια παραδείγματα και γεγονότα που έδιναν , έναν διακριτό και συνάμα σημαντικό ρόλο στη γυναίκα.

 

Στο Θριάσιο Πεδίο, στον μεγάλο και εύφορο κάμπο κατά κύριο λόγο υπήρχαν δυο χωριά. Το κουντουριώτικο χωριό ή Λεψίνα και τα Καλύβια!! Η Ελευσίνα και ο Ασπρόπυργος. Τα δύο αυτά χωριά κοινωνίες πατριαρχικές έδωσαν στην γυναίκα έναν διακριτό ρόλο, όπου αυτό απορρέει μέσα από τα έθιμα και την καθημερινότητα.

 

Μέσα στην οικογένεια , το γενικό κουμάντο, το είχε η γιαγιά η οποία έπαιζε τον κυριότερο ρόλο στο σπίτι και την αποκαλούσαν «μάνεα». Αυτή η λέξη δήλωνε τον ρόλο της. Η μεγάλη μάνα!! Μάνεα αποκαλούσαν και την πεθερά.

Ένα άλλο παράδειγμα που μας δίνει αυτόν τον διακριτό ρόλο τον διακρίναμε στο πως αποκαλούσαν τα μικρά παιδιά όταν τα έβλεπαν στο δρόμο. Αναφέρονταν στο όνομα της μάνας «τα παιδιά της Λένας» και όχι τόσο στο όνομα του πατέρα!! Αυτό δεν γινόταν μόνο εάν ήταν χήρες οι γυναίκες.

 

elef

 

Στο σημείο αυτό πρέπει να τονίσω ότι , όποιος δεν έχει ζήσει, δεν έχει βιώσει γεγονότα και καταστάσεις , δεν μπορεί να αναλύσει όσο γίνεται σωστά αυτές τις τοπικές κοινωνίες. Θεωρούσαν τα αρβανιτοχώρια στενοκέφαλες κοινωνίες . Δεν θα προσπαθήσω εγώ να αλλάξω αυτή την άποψη. Ο κάθε ένας κρίνει . Θεωρώ όμως ότι έχω το δικαίωμα να καταθέσω την δική μου κι ας με κρίνουν οι επόμενοι ερευνητές!! Αυτός είναι άλλωστε και ο ρόλος της έρευνας. Καταθέτουμε την δουλειά μας κι ας μας κρίνουν οι επόμενοι.

Πιπιλάνε συνέχεια μια καραμέλα , λέγοντας, οι κλειστές ξεροκέφαλες κοινωνίες των αρβανιτών, οι αγράμματοι , οι φτωχοί και το κυριότερο; Ότι ειδικότερα οι γυναίκες δεν γνώριζαν ελληνικά. Όλα αυτά είναι αποκυήματα της φαντασίας ατόμων που ήθελαν να προβάλουν κάτι διαφορετικό , έχοντας στο πίσω του μυαλού τους άλλα πράγματα!!!

Μα οι τοπικές κοινωνίες στην Ελλάδα ήταν κλειστές και δεν διέφεραν σε τίποτα , από τις παλιές κοινωνίες του Θριάσιου Πεδίου. Αγράμματοι. Μα πόσοι ήταν οι εγγράμματοι στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα η πολύ περισσότερο κατά τις αρχές του 20ου αιώνα; Κι αν το θέσουμε διαφορετικά, αυτοί οι αγράμματοι άνθρωποι μας απελευθέρωσαν, αυτοί οι αγράμματοι άνθρωποι μας έδωσαν την ελληνική παράδοση. Αγράμματοι στα γράμματα, γραμματιζούμενοι στο μυαλό. Τώρα στις εποχές που διανύουμε γίνεται το αντίθετο. Γραμματιζούμενοι στα γράμματα και αμόρφωτοι στο μυαλό. Όσο για το εάν ήξεραν ελληνικά θα το δούμε στο επόμενο παράδειγμα!!

1918 .Στο μέτωπο της Μακεδονίας σκοτώνεται ένας στρατιώτης από ένα χωριό του κάμπου του Θριάσιου Πεδίου. Νεοπαντρεμένος, αφήνοντας πίσω του γυναίκα έγκυο στο πρώτο τους παιδί. Δυστυχώς όμως η μοίρα έπαιξε το δικό της παιχνίδι. Στο άκουσμα του θανάτου του, παθαίνει ανακοπή η γυναίκα του και έτσι χάθηκε και το παιδί. Η μάνα του ,γεννημένη περίπου το 1880 έχασε μέσα σε μια μέρα, παιδί και έγκυο νύφη!! Το μοιρολόι της στα αρβανίτικα όπως μου είχαν πει έκανε και τις πέτρες να κλαίνε!!!

Όμως , την ώρα που μπαίνει μέσα στο σπίτι της ένας κουμπάρος από την Αθήνα, γυρίζει αυτόματα το μοιρολόι από τα αρβανίτικα στα ελληνικά απευθυνόμενη σε αυτόν λέγοντάς του «αχ κουμπάρε Καστρινάκη, χάσαμε το Βαγγελάκη μαζί και το Κατινάκι» Ε πώς μίλησε στα ελληνικά, μια γυναίκα το 1918. Με την επιφοίτηση;;;; Φυσικά και όχι. Απλά δεν τα χρησιμοποιούσαν τα ελληνικά οι γυναίκες στην καθημερινότητά τους. Υπήρχαν φυσικά και οι περιπτώσεις που δεν μιλούσαν ελληνικά. Αλλά , προσέχτε, τους μιλούσαν στα ελληνικά και απαντούσαν στ’ αρβανίτικα. Άρα γνώριζαν τα ελληνικά!!!

Για αυτό τονίζω πάντα ότι πρέπει να είναι πολύ προσεκτικοί όσοι ασχολούνται με τις τοπικές παλιές αρβανίτικες κοινωνίες.

Η κυριότερη περίπτωση , που βλέπουμε αυτόν τον διακριτό ρόλο της γυναίκας είναι ο χορός, που γινόταν κάθε Κυριακή. Ο χορός της Κυριακής , ένας χορός που χρήζει σημαντικής μελέτης γινόταν με τη συμμετοχή μόνο των ελεύθερων γυναικών και όχι των παντρεμένων. Ο χορός αυτός ποτέ δεν συνοδευόταν από μουσικά όργανα.. Το αυτοσχέδιο τραγούδι των γυναικών , τα απλά βήματα του χορού , ο ήχος των κοσμημάτων, και της πλούσιας ενδυμασίας , συνόδευαν τον όμορφο στρωτό ρυθμό του χορού. Το πιάσιμο των χεριών ήταν σταυρωτό. Ο ρυθμός του χορού ήταν πάντα τα 7/8 δηλαδή ο καλαματιανός. Το τραγούδι στον χορό ήταν αντιφωνικό ….. «το έλεγε η μια και το έπαιρναν οι άλλες» έλεγαν όσες το πρόλαβαν εν ζωή. Είχε το δικαίωμα η γυναίκα να βγει μπροστά στον χορό και να πει αυτά που την απασχολούσαν , ανοιχτά, ξεκάθαρα. Οι συνέπειες του χορού της Κυριακής από το οικείο περιβάλλον είχαν σπάνιες φορές άσχημη κατάληξη. Ο λόγος ; Διότι επικρατούσε πάντα η φράση …. «το είπε στον χορό» και αυτή η φράση τους έδενε στο να μην μπορούν να κάνουν κάτι άλλο από αυτό που ακούστηκε !!! Ο χορός ,ήταν ιερός σε αυτές, τις παλιές κοινωνίες .

Ο ρόλος των παντρεμένων γυναικών και των ηλικιωμένων , ήταν ο ρόλος του κριτή. Αυτές θα έδιναν τη λύση σε αυτά που θα ακούγονταν στον χορό της Κυριακής. Πολλές καταγραφές περιστατικών ,αλλά και οικογενειακές παραδόσεις μας δίνουν αυτή την εικόνα. Παραθέτω ένα μικρό παράδειγμα για ένα ερωτευμένο ζευγάρι στα τέλη του 19ου αιώνα όπου ο έρωτας τους δεν έπαιρνε αίσιο τέλος , διότι η κοπέλα ήταν από φτωχό σόι ενώ το αγόρι από πλούσιο και οι αντιρρήσεις ερχόντουσαν από τη μεγάλη νύφη του αγοριού, την γυναίκα του μεγάλου του αδερφού, γιατί τόνιζε συνέχεια , «βάιζ Σιδέρ Μίχ-σ ίστ φτωχέ» δηλαδή ότι η κόρη του Σιδέρη και εγγονή του Μιχάλη είναι φτωχή και δεν την θέλουμε. Όμως η ερωτευμένη κοπέλα βγήκε στο χορό μια Κυριακή του 1899, τραγούδησε , τα είπε στο χορό ,εξύμνησε τα κάλλη και την παλικαριά του , αλλά και τον κατακεραύνωσε λέγοντάς του στο τέλος ένα δίστιχο, που χαριτολογώντας θα το πω χρήζει λογοκρισίας!!! Έτσι οι αντιρρήσεις κάμφθηκαν !!

Άλλο ένα μικρό παράδειγμα είναι για μια κοπέλα που την προξένευαν με έναν άσχημο. Βγήκε στο χορό της Κυριακής και του έδωσε το μήνυμα. «τ πάς ντ μες τα αυλί σ ,τ μπ-ρα μπίθ κουσίς» σε είδα στην μέση της αυλής και σε πέρασα για το πάτο του καζανιού.

Το προξενιό δεν έγινε!!!

Ο χορευτικός ρόλος των παντρεμένων γυναικών στον δημόσιο χορό ήταν κατ εξοχήν στις μεγάλες γιορτές και τις Απόκριες.

Στην Ελευσίνα εκτός από τον χορό της Κυριακής και γενικότερα τους δημόσιους χορούς, έχουμε καταγραφή από τον λαογράφο Γεώργιο Μέγα, για τον χορό των παντρεμένων γυναικών , μέσα στον χώρο του τελεστηρίου , όπου τα δίστιχα στα αρβανίτικα που χρησιμοποιούσαν ήταν θρηνητικά και είχαν σχέση με την αρπαγή της Περσεφόνης.

Η θέση της γυναίκας στον χορό των κοινωνικών εκδηλώσεων ,αρραβώνες, γάμοι κτλ ήταν ότι κρατούσαν τον χορό κατά το τελετουργικό μέρος. Όση ώρα τα σόγια θα χόρευαν τη νύφη και τον γαμπρό , μόνο η γυναίκα είχε παρουσία σε αυτό το μέρος του χορού. Οι άνδρες θα χόρευαν τυπικά το ζευγάρι, με τη σειρά πάντα και ιεραρχικά και μετά το πέρας αυτής της τελετουργίας θα συνέχιζαν με τη σειρά τους μόνοι τους το γλέντι. Μπορεί να θεωρηθεί ότι από θέση ισχύος κρατούσαν το γλέντι μόνοι τους, αλλά αυτό δεν ισχύει. Όποιος δεν έχει μελετήσει πολύ καλά αυτές τις κοινωνίες και δεν τις έχει βιώσει, δεν μπορεί να καταλάβει τη σημασία του τυπικού αλλά σημαντικού πρώτου μέρους του χορού!!! Όπως προανέφερα ο χορός ήταν ιερός, σε αυτές τις κοινωνίες!!!

 

elefgiagia

 

Όσες είχαν πένθος και οι χήρες, ποτέ δεν χόρευαν , απλά παρακολουθούσαν. Εάν η μάνα του γαμπρού ή της νύφης ήταν χήρα, θα χόρευε για το καλό ,μια βόλτα όπως έλεγαν, δηλαδή μια στροφή κι αφού είχε βγάλει το μαύρο μαντήλι και είχε φορέσει καφέ. Το ίδιο ίσχυε και για τη γιαγιά. Αυτό γινόταν μέχρι και πριν λίγες δεκαετίες στην περιοχή.

Ένα ακόμη γεγονός που αποδεικνύει αυτόν τον διακριτό ρόλο είναι ότι η οικογένεια, αλλά και ο κοινωνικός περίγυρος αναγνώριζαν σε μια κοπέλα το δικαίωμα να έχει αδερφικούς δεσμούς με άνδρες που δεν ήταν συγγενείς της μέσα από τον θεσμό της βλάμισσας. Όπως ίσως να είναι γνωστό η δημιουργία αδελφικού δεσμού μεταξύ δύο ή και περισσοτέρων ανδρών ήταν σύνηθες φαινόμενο , όπου ονομαζόντουσαν βλάμηδες. Οι βλάμηδες λοιπόν μπορούσαν να έχουν υπό την προστασία τους μια κοπέλα την βλάμισσα να την συνοδεύουν στον χορό, στην εκκλησία και να υπερασπίζονται την τιμή της. Αυτή η επιλογή γινόταν μετά το πέρας της τελετής της αδελφοποίησης τους.

Όποια ελεύθερη και φυσικά όμορφη γυναίκα συναντούσαν, χωρίς να είναι συγγενικό τους πρόσωπο, ανεξαιρέτως εάν ήταν πλούσια η φτωχή θα την έκαναν βλάμισσα, αδερφή τους για πάντα. Θα τις συμπαραστεκόντουσαν σε όλη της τη ζωή.

Την γυναίκα ,μετά τον γάμο της την αποκαλούσαν με το όνομα του άνδρα της. Εάν πχ τον έλεγαν Μήτσο, θα την έλεγαν Μήτσαινα. Αυτό όμως με προβλημάτιζε πάντα. Προσπάθησα να εξηγήσω για ποιο λόγο έπαιρνε το όνομα του άνδρα της. Θα καταθέσω την προσωπική μου άποψη με μεγάλη προσοχή πάνω σε αυτό που θα πω. Έπαιρνε μεν το όνομα του άνδρα της , μόνο από το σόι του, ενώ το δικό της σοι θα την αποκαλούσε με το δικό της όνομα της. Αυτό κατ εμέ ,δείχνει ισότιμη τάξη μέσα στο σπίτι. Κι αυτό όντως ίσχυε. Ο πατέρας , ο αρχηγός του σπιτιού , είχε το πρόσταγμα σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. Στο θέμα του λόγου για τον γάμο, και της προίκας, για την κτηματική περιουσία και γενικότερα για τις συναλλαγές. Όλα αυτά όμως δεν αναιρούσαν τον διακριτό ρόλο της γυναίκας , ώστε να πει την γνώμη της και πολλές φορές να υλοποιηθεί!!! Πάμπολλα τα παραδείγματα που φτάνουν μέχρι και στις μέρες μας. Φυσικά είναι λογικό να υπήρχαν και εξαιρέσεις. Δικηγόροι ι νατ-σ τις αποκαλούσαν !

Άλλο ένα παράδειγμα της διακριτής θέσης της γυναίκας σε αυτές τις κοινωνίες είναι το επόμενο περιστατικό . Η απαίτηση γυναίκας προς τον άνδρα της να βγάλει την φορεσιά του και να φορέσει φράγκικα, ευρωπαϊκά ρούχα. Το περιστατικό αυτό σας το μεταφέρω από την Ασπροπύργια Ισιδώρα Μαυράκη το γένος Ηλία , η οποία είναι γεννημένη το 1908 .Μια θεία της ήθελε να παριστάνει την πρωτευουσιάνα και απαίτησε από τον άνδρα της να βγάλει την πουκαμίσα, την σκούρτα όπως την έλεγαν και να φορέσει ευρωπαϊκά ρούχα. Φυσικά αυτός ο νεωτερισμός έγινε πείραγμα για τους φίλους του. Καθώς πάνε στο σπίτι του, τον βλέπουν στην αυλή και απλά του είπαν: τον Μήτσο θέλουμε , για να πάρουν την απάντηση …ο Μήτσος είμαι!!!!!

Στις γεωργικές , αγροτικές και κτηνοτροφικές ασχολίες δεν υπήρχε διαχωρισμός. Όλοι δούλευαν το ίδιο. Επίσης στα χωριά που ένα μεγάλο μέρος των ανδρών έφευγε για να εργαστεί σε μακρινές περιοχές της Ελλάδας , όπως οι άνδρες των κουντουριώτικων χωριών που ήταν ρητινοσυλλέκτες, η γυναίκα έκανε πίσω κουμάντο !!!

Η χηρεία σε νεαρή ηλικία στην παραδοσιακή κοινωνία της περιοχής δεν σήμαινε εγκλεισμό στο σπίτι. Δούλευε κανονικά στα χωράφια και σε όλες τις ασχολίες με περισσότερο δυναμισμό, γιατί έπρεπε να μεγαλώσει την οικογένεια. Πολλές φορές επικρατούσε να λέγανε τα ονόματα των παιδιών ακολουθώντας την λέξη χήρα. π.χ. ο Μήτσος της χήρας.

Στην περιοχή υπάρχουν αρκετά τοπωνύμια που δηλώνουν την ομορφιά την δυναμικότητα και την αυτοθυσία της γυναίκας κατά την τουρκοκρατία. Θα αναφερθώ μόνο σε ένα πηγάδι που υπήρχε στην Ελευσίνα. Το πηγάδι της Ζωίτσας, πούσι ι Ζωίτσ-σ. Η Ζωίτσα ήταν μια πολύ όμορφη γυναίκα , ή οποία έμεινε χήρα σε νεαρή ηλικία και με ηθικές αρχές. Σε αυτό το πηγάδι πήγαιναν να πάρουν νερό , μόνο και μόνο για να την δούνε.

Άλλα ήθη, άλλα έθιμα με μπέσα και φιλότιμο!!!

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top