Ερωτικό μυθιστόρημα επειδή όλα είναι έρωτας, τελικά

Γράφει ο Χρήστος Βασματζίδης // *

«Υγρή Πόλη», της Φωτεινής Ναούμ, Εκδόσεις Διόπτρα, σελ. 488

«Ποιος είναι ο τρίτος που περπατεί πάντα στο πλάι σου;/ Όταν μετρώ είμαι εγώ και συ μαζί μου/ Μα όταν κοιτάζω εμπρός στον άσπρο δρόμο/ Υπάρχει πάντα κάποιος που περπατεί στο πλάι σου». Είναι οι στίχοι από την Έρημη Χώρα του Τ.Σ. Έλιοτ που φαίνεται να ακούει ο Λεωνίδας, ο κουρέας,  το κεντρικό πρόσωπο της δράσης που εξελίσσεται στην Υγρή Πόλη της Κομοτηνής. Στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου της Φωτεινής Ναούμ, οι στίχοι από το εμβληματικό ποίημα μπήγουν στην καρδιά του αναγνώστη που ακολούθησε τη μυθιστορηματική διαδρομή, οριστικά και αμετάκλητα την απόγνωση ενός ανθρώπου που έζησε, σκοτώνοντας τον εαυτό του. Και συνεχίζει ο ποιητής «Γλιστρώντας τυλιγμένος σε καστανό μανδύα,/κουκουλωμένος/Αν είναι άντρας αν είναι γυναίκα δεν το ξέρω/Μ’ αυτός εκεί ποιος είναι απ’ τ’ άλλο πλάι σου;».

Αν είναι άντρας, αν είναι γυναίκα. Ο Λεό βρίσκεται στο κέντρο μίας ερωτικής περιδίνησης. Η διαμονή των νεανικών του χρόνων στο Παρίσι και η πολλά υποσχόμενη καριέρα του, διακόπτονται απότομα όταν αποφασίζει να μείνει μακριά από το ερωτικό του πάθος. Ο Ζαν, μέγας νάρκισσος, ένας πανέξυπνος φοιτητής μαθηματικών, ιδιοφυής και ακόλαστος, είναι η ψυχική και σωματική περίπτυξη του Λεωνίδα, το μέγα και κρυφό πάθος του, που τον συνεπαίρνει και τον κατακρημνίζει ταυτόχρονα στα έγκατα σκοτεινών ενοχών. Από την άλλη η Χλόη, η μούσα, η έμπνευση, η υποκινήτρια όλων των ειδών ερωτικών συμπλεγμάτων. Φιλήδονη και αγία ταυτόχρονα. Μία γνήσια μποέμισσα που δεν διστάζει να δοθεί στην ακολασία, αναζητώντας να ανασύρει από το σκοτεινό βάθος της, το ευγενές πρότυπο του Ωραίου, όπως εκείνοι οι ιδιαίτεροι ανθοί που ευδοκιμούν σε άγονα χώματα.  Συγκλονισμένη από τις μάταιες περιπέτειές της, υποκύπτει στη θεία καταγωγή του παράξενου έρωτά της με τους άντρες της νιότης της. Κλαίγοντας με αναφιλητά ομολογεί πως «κανείς δεν είναι Ζαν, κανείς δεν είναι Λεό», ανάγοντας τη μορφή του Έρωτα στον φυσικό του χώρο · την αιωνιότητα. Και κάπου σαν παρένθεση, σαν υποσημείωση σημαντική, εμφανίζεται η γυναίκα του Λεωνίδα, η Εριφύλλη, μία μορφή που βρίσκεται σε εκούσια αρρώστια. Την αρρώστια της αποτυχίας στον γάμο της, στον έρωτα, στην ζωή. Κατάκοιτη, κάτωχρη, επισημαίνει με την μυθιστορηματική παρουσία της, τη μεγάλη αδυναμία του Λεωνίδα να γνωρίσει και  να παραδεχθεί τον εαυτό του. «Θαύμαζε», ωστόσο, «το σθένος της, την απόλυτη προθυμία της παραίτησής της… Τι πιο ασφαλές και βέβαιο από κάποιον που θέλει να παραδοθεί στον όποιον δημιουργό του; Να καταλήξει στην γενετήσια φύση του..».

Ο συγγραφέας Ντέιβιντ Χέρμπερτ Λόρενς, έγραφε στην εισαγωγή της αλογόκριτης και ιδιωτικής έκδοσης του «Εραστή της Λαίδης Τσάτερλυ», «Έχουμε μεγάλη ανάγκη να πράττουμε σύμφωνα με τις σκέψεις μας και να σκεφτόμαστε σύμφωνα με τις πράξεις μας. Θέλω οι άντρες και οι γυναίκες να είναι σε θέση να σκέφτονται το σεξ ολοκληρωμένα, ειλικρινά και υγιώς».

Η ερωτική θεματολογία είναι μέρος της λογοτεχνικής παράδοσης. Αν και με διακυμάνσεις αναλόγως του ύφους και της ατμόσφαιρας της κάθε εποχής, ποτέ το ερωτικό στοιχείο δεν έπαψε να συγκινεί αισθητικά. Βέβαια πάντα υπήρχαν και θα υπάρχουν οι συζητήσεις για τα όρια στα οποία η έκφραση του ερωτικού στοιχείου είναι μέρος αυτής της ιδιαίτερης τέχνης που ονομάζουμε λογοτεχνία ή όχι. Πλήθος πεζογραφημάτων αμφισβητήθηκαν, εξοβελίστηκαν από τον χώρο της λογοτεχνίας για να επιστρέψουν πανηγυρικά και να εδραιώσουν τη θέση τους στις αναζητήσεις των αναγνωστών, το μόνο ασφαλές κριτήριο για τη ζωή ενός μυθιστορήματος.

Η «Υγρή Πόλη» της Φωτεινής Ναούμ είναι αναμφίβολα ένα ερωτικό μυθιστόρημα. Πολλές φορές όμως ο όρος «ερωτικό μυθιστόρημα» συγχέεται με την φτηνή αναπαραγωγή στερεοτύπων με έκδηλο σημαινόμενο · την εύρεση της ευτυχίας και της ερωτικής ολοκλήρωσης είτε μέσω της υποταγής σ’ έναν άκρατο αισθησιασμό, είτε μέσω της δημιουργίας προτύπων αρρενωπότητας και ευπορίας, ως ικανά κριτήρια δημιουργίας σχέσεων που φαντάζουν ιδανικές.

Η «Υγρή Πόλη» όμως έχει αποφύγει αυτούς τους σκοπέλους. Γιατί η συγγραφέας κινήθηκε εκεί που το πάθος δεν συνδέεται με την απλή ανάγκη γενετήσιας ικανοποίησης, αλλά με την ίδια την ύπαρξη. Εκεί που ο έρωτας απαντάται στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου. Και αν κάποιος αναγνώστης σταθεί στις περιγραφές των ερωτικών δράσεων φοβάμαι ότι θα χάσει αυτό που κάνει την ερωτική θεματολογία να είναι αντικείμενο λογοτεχνικής δημιουργίας· το νόημα. Πίσω από τον έρωτα του Λεωνίδα κρύβεται ο φόβος για την κυριαρχία στην ίδια του τη ζωή. Κατάντησε ένας κουρέας από το Παρίσι στην Κομοτηνή, αριστοκρατικός αλλά κουμπωμένος, αγέλαστος και σχεδόν ακοινώνητος, να αναρωτιέται μονίμως για τον εαυτό του και τις επιλογές του. Το μικρό κουρείο της Κομοτηνής της δεκαετίας του 50, απομεινάρι μιας μεγάλης ιδέας, που το ονόμασε «Ευρωπαϊκό».  Μία όμορφη λογοτεχνική εφεύρεση, που επιτείνει τον διχασμό του.

Ο Ζαν και η Χλόη είναι συναπαντήματα του εαυτού του, διχασμένοι και αυτοί, δισυπόστατοι, ερωτικοί, μελαγχολικοί, άλλοτε εύθυμοι και ακόλαστοι άλλοτε βουτηγμένοι στην άβυσσο της αναζήτησης της αγάπης που καταλύει τα όρια του κάθε εαυτού άρα και του κάθε πεπερασμένου χρόνου.

Αυτή τη μορφή αγάπης βιώνει το άλλο ζευγάρι του μυθιστορήματος ο Ζαχαρίας με τη Λαμπρινή, που εξελίσσεται ταυτόχρονα με τον βιωματικό χρόνο του Λεωνίδα. Ο Ζαχαρίας είναι ένας χαρακτήρας δυναμικός, με μεγάλη αυτοπεποίθηση και όραμα για το πώς θέλει να ζήσει τη ζωή του. Δεν παρασύρεται, είναι η απόληξη των ηθικών καταγωγών που βρίσκουν στο πρόσωπό του τη δικαίωσή τους. Έντιμος με μία μετρημένη αυταρέσκεια που του επιβάλλεται από τα σίγουρα βήματά του στη ζωή. Ερωτεύεται γνήσια την Λαμπρινή μία σκληροτράχηλη χωριατοπούλα, που ζούσε με τη γριά μάνα της, διατηρώντας ένα ταβερνείο, σ’ ένα χωριό λίγο μακριά από την πόλη της Κομοτηνής. Μία γυναίκα που δεν έζησε την τρυφή των απολαύσεων, αυτάρκης, σχεδόν σπαρτιάτισσα επιβλητική στον ίδιο της τον εαυτό. Μέσα της είναι γεμάτη από τους πεθαμένους του χωριού της. Είναι γεμάτη από τον δικό της Θεό, που ορίζει την ματιά της στον κόσμο. Η Λαμπρινή φέρνει την ηθογραφία μιας άλλης εποχής, η οποία τείνει να ξεχαστεί πια από την αδυσώπητη ροή της πραγματικότητας. Αυτοί οι δύο άνθρωποι θα συναντηθούν σμίγοντας τις ζωές τους και τα πάθη τους. Η θεοσεβούμενη Λαμπρινή είναι το ακριβώς αντίθετο της ηδονιστικής Χλόης. Ο μετρημένος και διψασμένος για ζωή Ζαχαρίας είναι το ακριβώς αντίθετο του παραιτημένου και αποσυρμένου Λεωνίδα. Όλοι όμως δοκιμάζονται στη υγρή αχλύ της Κομοτηνής. Η αέναη αναζήτηση του εαυτού είναι ερωτική, γιατί γίνεται διά του ερωτικού συναισθήματος. Και  φέρνει πόνο που φτάνει ως τον θάνατο.

Τις παραπάνω σχέσεις τις συνδέει ένα άλλο πάθος. Της Γαρυφαλλιάς της όμορφης κόρης του Λεωνίδα. Διψασμένη για ζωή και έρωτα, η Γαρυφαλλιά δέχεται τα πρώτα σκιρτήματα από τη Χλόη. Αναζητά την δική της απελευθέρωση στον μεγάλο και αληθινό έρωτά της, τον Ζαχαρία. Με την προοπτική του ανεκπλήρωτου βουλιάζει στην ηδονή, για να απαλύνει την απουσία. Αντιμάχεται και αυτή τον ίδιο της τον εαυτό, σκορπισμένη στις ορέξεις και τις επιθυμίες που στη σάρκα της δρουν κατευναστικά.

Φωτεινή Ναούμ

Η συγγραφέας, δεν θέλει να αποφύγει την δραματοποίηση. Ίσως γιατί έτσι ταιριάζει στα μεγάλα πάθη. Ίσως γιατί έτσι αποδίδεται καλύτερα το ψυχογράφημα των ηρώων που φαίνεται να είναι και το ζητούμενο. Ο αισθησιασμός επιτυγχάνεται με τη λεπτοδουλεμένη γλώσσα που ισορροπεί ανάμεσα στην αισθητική αποδοχή και στην κυριολεκτική απόδοση. Η γραφή της Ναούμ εξυπηρετεί τη ρεαλιστική προσέγγιση του δράματος. Δεν καταφεύγει σε υπερβολές λυρισμού, δεν χρησιμοποιεί αλόγιστα μεταφορές ή άλλα καλολογικά στοιχεία, ευνοώντας την εξέλιξη της μυθιστορίας, χωρίς περιττές ανασχέσεις. Δε λείπουν βέβαια τα στοιχεία και τα πρότυπα που συναντούμε στα ρομαντικά αναγνώσματα του είδους, όπως η επαναστατική ελευθεριότητα στον έρωτα με σκοπό την κατάκτηση του απόλυτου, η αναζήτηση των απολαύσεων και του αισθητισμού ως μέρος της πραγματικότητας, η αέναη επιστροφή στο παρελθόν, όπως ενσαρκώνονται στον Ζαν και τη Χλόη. Αυτά τα διονυσιακά και ανήσυχα πλάσματα  παρασύρουν στη μελαγχολική γοητεία τους κάθε διάθεση αντίστασης. Γίνονται μοίρα, γίνονται θάνατος, καθώς κυριαρχούνται από το αίσθημα της έλλειψης και του ανολοκλήρωτου. Το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο ενεργούν οι ήρωες εμφανίζεται στις δραστηριότητές τους και στην τάξη που τους κατατάσσει η συγγραφέας. Ο εύπορος κουρέας, ο αυτοδημιούργητος και επιτυχημένος επιχειρηματίας, η πεισματάρα φτωχή αλλά περήφανη Λαμπρινή που αναπτύσσει μία θαυμαστή ικανότητα στο κλείσιμο εμπορικών συμφωνιών στο πλευρό του άντρα της, και κοντά τους πολλά άλλα πρόσωπα που συμβάλλουν στην ανίχνευση του κοινωνικού τοπίου της Κομοτηνής κάπου στην δεκαετία του ‘ 50.

Δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε και τα στοιχεία εκείνα που συναντούμε στους ήρωες των μυθιστορημάτων των νεώτερων χρόνων όπως η απόγνωση, η κατακερμάτιση και η αστάθεια της προσωπικότητας, η σύνθλιψη από το βαρύ παρελθόν, στοιχεία που αποτυπώνονται καλύτερα στον Λεωνίδα. Μάλιστα η τεχνική της αφήγησης είναι τέτοια που ο ήρωας φαίνεται να βρίσκεται σε μία διαρκή κατάσταση εσωτερικού μονολόγου, δείχνοντας με αυτό τον τρόπο την αποξένωσή του από το χρονικό περιβάλλον. Είναι όμως αυτή η αποξένωση που τον κατατάσσει στη διαχρονικότητα εκείνων των μυθιστορηματικών ηρώων, που πάλεψαν με το εγώ τους, που προσπάθησαν να αποικίσουν στις ιδιαιτερότητες του ψυχισμού τους και στο τέλος συλλαβιστά αλλά σταθερά φώναξαν στο πεπρωμένο «Έρχομαι».

Η ερωτική λογοτεχνία ποιότητας οφείλει να μεταδίδει στον αναγνώστη τις λεπτές αποχρώσεις συναισθημάτων και εμπειριών, παραλείποντας φθαρμένα στερεότυπα και ταμπού.

Η συγγραφέας δούλεψε πολύ με τους ήρωές της. Δούλεψε πολύ και με την ατμόσφαιρα του βιβλίου που σε κάποιες περιπτώσεις αγγίζει τα όρια του μαγικού ρεαλισμού (χαρακτηριστικές οι σκηνές των οραματικών συζητήσεων του Λεωνίδα με τον Ζαν, ή η σκηνή με την αλλόκοτη συμπεριφορά των κατοίκων της πόλης όταν μετά την εμφάνιση ενός πυκνού νέφους, πίνουν νερό προβαίνοντας σε αποκαλυπτικές εξομολογήσεις). Σκόπιμα άφησε τον χρόνο χωρίς ταυτότητα, απροσδιόριστο στο παρελθόν όπου την Κομοτηνή τη διέσχιζε ακόμη ο παραπόταμος του Βοσβόζη, ο Μπουκλουτζάς. Την ενδιαφέρουν τα συναισθήματα, οι πράξεις των ηρώων, οι ενέργειες και οι εμπειρίες τους που κοινοποιούμενες στον αναγνώστη, τον βοηθούν στην κατανόηση της διαφορετικότητας.

Αποδίδει το πάθος των μορφών και το πεπρωμένο τους. Την κάθαρση. Την ταπείνωση. Αποδίδει τον αισθησιασμό και τη σεξουαλικότητά τους, εξερευνώντας τα κίνητρα και τις ψυχολογικές συνέπειες κατά τη διάρκεια της μυθιστορίας. Αποκαλύπτει την πολυσημία της ανθρώπινης εμπειρίας. Η Χλόη απευθυνόμενη στην Γαρυφαλλιά λέει «Ο έρωτας είναι ζωή. Ποιος θέλει να ζει χωρίς να τον χαίρεται όπου τον ανταμώνει;». Και αν το θέμα φαίνεται κοινό, το βιβλίο της Ναούμ μας αφήνει να το προσεγγίσουμε με το δικό μας προσωπικό ψυχολογικό, συναισθηματικό και διανοητικό υπόβαθρο. Σ’ αυτό το σημείο έγκειται και η λογοτεχνική του αξία.

(Από την παρουσίαση του βιβλίου στην Δημοτική Βιβλιοθήκη Αλεξανδρούπολης την 1.4.2017)

* O Χρήστος Βασματζίδης, γεννήθηκε στις 7.2.1972 στην Πάτρα και έζησε τα παιδικά του χρόνια στη Ναύπακτο. Από το έτος 1981 μετακόμισε στη Αλεξανδρούπολη. Σπούδασε νομικά στην Κομοτηνή (πτυχίο και μεταπτυχιακά). Ζει και εργάζεται στην Αλεξανδρούπολη ως δικηγόρος, αρθρογραφεί σε νομικά έντυπα και ιστολόγια για θέματα που αφορούν την επιστήμη του. Δουλεύει στον ελεύθερο χρόνο του με τις εξαρτήσεις του, φιλοσοφία, λογοτεχνία, μουσική. Τις περισσότερες φορές από την πλευρά του αναγνώστη ή του ακροατή. Καμιά φορά παρασύρεται και αφηγείται και ο ίδιος.