Ποιος νίκησε στο Βατερλό;

του Τάκη Κατσιμάρδου //

200 χρόνια από τη μάχη που καθόρισε τη μοίρα της Ευρώπης

Η στρατιωτική συντριβή του Ναπολέοντα και ο θρίαμβος του Γουέλινγκτον είναι πασίγνωστα. Σε ένα άλλο, όμως, επίπεδο και από την οπτική των κατακλυσμιαίων γεγονότων που ακολούθησαν, η απάντηση στην ερώτηση για νικητές και ηττημένους είναι σύνθετη. Με ιστορικούς όρους το τέλος της ναπολεόντειας κυριαρχίας στη Γηραιά Ηπειρο είχε αρχίσει νωρίτερα στη Ρωσία, με μισό εκατομμύριο θύματα. Οι πυκνές εξελίξεις από το τέλος του 1812 μέχρι την εξορία του Ναπολέοντα στο νησί Ελβα (Μάρτιος 1813), έχουν θέση τελευταίου κεφαλαίου στη ναπολεόντεια Ευρώπη.

Απέμεινε ακόμη να γραφεί ο επίλογος των «100 ημερών» (Μάρτιος – Ιούνιος 1815). Δηλαδή, η μεγάλη περιπέτεια από τη θριαμβική επάνοδο του Ναπολέοντα στη γαλλική πρωτεύουσα ως το Βατερλό και την ταπεινωτική εγκατάλειψη του Παρισιού. Η τελευταία πτήση και η αμετάκλητη πτώση του «αετού» της Γαλλίας.

Το βελγικό τοπωνύμιο από τότε ακόμη έχει ταυτιστεί με την καθολική ήττα και την πανωλεθρία. Αν και αρχικώς για τους μεν Γάλλους ήταν η «μάχη του Αγίου Ιωάννου» (Σεν Ζαν, όπου εκδηλώθηκε η τελευταία γαλλική αντεπίθεση), για δε τους Πρώσους «η μάχη της Μπελ Αλιάνς» (θέση απ’ όπου καθοδηγούσε τις επιχειρήσεις ο Ναπολέων), η ονοματοδοσία ανήκει στους Αγγλους (από την έπαυλη – στρατηγείο του Γουέλινγκτον στο ολλανδικό τότε Βατερλό).

Το πρόσημο της αναμέτρησης

Η Μεγάλη Στρατιά του ιδιοφυούς Ναπολέοντα -ο φόβος και ο τρόμος της μοναρχικής Ευρώπης- δεν θα συνέλθει μετά την εκστρατεία στη Ρωσία. Στο Βατερλό η ίδια θα καταλήξει «να μην είναι τίποτα άλλο από ένα ασυγκράτητο χειμαρρώδες ρεύμα φόβου, παρασύροντας μαζί του όλα, ακόμη και τον ίδιο τον Ναπολέοντα. . . Μόνο η νύχτα που αρχίζει σώζει τη ζωή και την ελευθερία του. Αλλά αυτός που κοντά στα μεσάνυχτα πέφτει σκονισμένος και ζαλισμένος σ’ ένα χωριάτικο πανδοχείο δεν είναι πια ο αυτοκράτορας. Το κράτος του, η δυναστεία του, το πεπρωμένο του έφτασαν στο τέλος. . . » (Στέφαν Τσβάιχ: «Η στιγμή του Βατερλό»).

Αν για τον Ναπολέοντα το Βατερλό ήταν «ημέρα ακατανόητη. . . ανήκουστη συρροή κακοτυχιών» και για τον Γουέλινγκτον (επικεφαλής των αντιγαλλικών – συμμαχικών δυνάμεων και κατοπινά πρωθυπουργός της Βρετανίας) «το πιο αμφίρροπο πράγμα που έχεις δει στη ζωή σου», με μη στρατιωτικούς όρους ήταν γι’ αρκετούς «μια νίκη χωρίς νικητές».

Ο Β. Ουγκό, στον οποίο ανήκει η τελευταία φράση, εξηγεί το νόημά της: «Τέτοιος ίλιγγος, τέτοιο λάθος, τέτοια καταστροφή, τέτοια πτώση, που άφησε εμβρόντητη ολόκληρη την Ιστορία, είναι κάτι χωρίς αιτία; Οχι. . . η εξαφάνιση ενός τέτοιου σπουδαίου άνδρα ήταν απαραίτητη για τον ερχομό του νέου αιώνα. Κάποιος στον οποίο κανείς δεν μπορεί να αντιτεθεί, φρόντισε αυτό το γεγονός. Ο Θεός πέρασε από εκεί. . . ».

Είτε ο Θεός πέρασε είτε όχι το Βατερλό «γέννησε» μια νέα εποχή. Σφράγισε πολλαπλά τον αιώνα, με θετικό πρόσημο σε σχέση με τον προηγούμενο.

Πέραν των ρομαντικών περιγραφών και μένοντας στην ιστορία «η νίκη των Ευρωπαίων ηγεμόνων δεν συνιστά απλή αποκατάσταση του παρελθόντος. Η επαναστατική θύελλα έχει αναστατώσει την Ευρώπη στις ίδιες τις δομές της και η αυτοκρατορική κατάκτηση υπήρξε φορέας ενός εκσυγχρονισμού, που η απλή επιστροφή στις παλιές δυναστείες δεν μπορεί να σβήσει. Μια Ευρώπη βαθιά μετασχηματισμένη αναδύεται από τα ερείπια της ναπολεόντειας αυτοκρατορίας. . . Πάνω απ’ όλα, η φιλελεύθερη αρχή και η κίνηση των εθνικοτήτων επενεργούν ως δυο καταλύτες εναντίον της θέλησης των ηγεμόνων να επανασυστήσουν την Ευρώπη της ισορροπίας και των απόλυτων μοναρχών» (Μπερνστάιν – Μίλζα: «Ιστορία της Ευρώπης»).

Η διάσταση αυτή είναι κοινός τόπος στους περισσότερους ιστορικούς, με διάφορες παραλλαγές, σ’ ένα ευρύτερο περιβάλλον για τη σημασία της Γαλλικής Επανάστασης, με τα παρεπόμενα και τη συνέχειά της στην Ευρώπη και τον κόσμο ολόκληρο. Με την έννοια αυτή σωστά διέγνωσε ο ίδιος ο Ναπολέων, απευθυνόμενος στους Γάλλους, όταν στις 22 Ιουνίου 1815 εγκατέλειπε την πρωτεύουσα: «Δεν με καθαιρεί η ελευθερία. Με καθαιρεί το Βατερλό, ο φόβος. . . ».

Ο άνεμος της ελευθερίας καθαίρεσε άλλες εξουσίες και κυριαρχίες. «Τα επαναστατικά στοιχεία της επαναστατικής και αυτοκρατορικής κληρονομιάς διατηρήθηκαν ακόμη και μετά την ήττα. . . Η εθνική αφύπνιση εκδηλώθηκε σε όλη την ήπειρο, με ιδιαίτερη οξύτητα εκεί όπου είχε να κάνει με την αποτίναξη ξένης κυριαρχίας. . . » (από το συλλογικό έργο «Οι Ευρωπαίοι. Νεότερη και σύγχρονη εποχή»).

Ο Θ. Κολοκοτρώνης έθεσε το ίδιο ζήτημα με τα εξής λόγια: «Η Γαλλική Επανάσταση και ο Ναπολέων έκαμε να ανοίξουν τα μάτια του κόσμου. Πρωτύτερα τα έθνη δεν εγνωρίζοντο. . . ».

Σε αυτό το πλαίσιο ιδωμένο το Βατερλό και οι ναπολεόντειοι γενικώς πόλεμοι σχετίζονται, φυσικά, πολλαπλά τόσο με την προεπαναστατική Ελλάδα όσο και με την Επανάσταση του 1821. Από τη συσχέτιση αυτή δεν απουσιάζει και το στρατιωτικό, κατά κάποιο τρόπο, σκέλος. Μερικοί από τους «Ελληνες του Ναπολέοντα» ήταν παρόντες στην προετοιμασία, την έκρηξη και τη διεξαγωγή του ελληνικού εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα μας. Κάποιοι απ’ αυτούς βρέθηκαν να πολεμούν, μάλιστα, και στο Βατερλό. . .

«Πόλεμος» εκ των υστέρων

Οι στρατιωτικές πτυχές του Βατερλό είναι λίγο-πολύ γνωστές. Περιγράφονται και αξιολογούνται σε περισσότερες από τρεις εκατοντάδες βασικές ιστορικές μελέτες. Πάνω από μισό εκατομμύριο «λήμματα» αποδίδει μια αναζήτηση για την ίδια τη μάχη στην αγγλική γλώσσα.

Δεν λείπουν και αντιπαραθέσεις για τη «μνήμη της μάχης». Πράγμα συνηθισμένο, άλλωστε, για τα κοσμοϊστορικά γεγονότα. Οι ρίζες της εντοπίζονται ακόμη στους συγχρόνους της και πριν απ΄ όλους στους δυο πρωταγωνιστές της. Από τη μια μεριά ο Ναπολέων, στα απομνημονεύματα που έγραψε εξόριστος στην Αγία Ελένη, αποδίδει την ήττα στο «πεπρωμένο ή την προδοσία» των στρατηγών του (Γκρουσί και Νέι). Υποτίθεται ότι είχε «τα πάντα προείδει», «θα είχε κατατροπώσει σε κάθε περίπτωση τους εχθρούς, αν καθένας εκπλήρωνε το χρέος του, αν οι διαταγές εκτελούνταν πιστά».

Ο Γκρουσί, που είχε το καθήκον να μη συναντηθούν τα αγγλοπρωσικά στρατεύματα Γουέλιγκτον-Μπλίχερ, ολιγώρησε στη Βαβρ (18 Ιουνίου) και δεν έφθασε ποτέ στο Βατερλό. Ο Νέι είχε τη δυνατότητα νωρίτερα να διαλύσει τις βρετανοολλανδικές δυνάμεις (16 Ιουνίου) στο Κατρ Μπρας, αλλά δεν εκτέλεσε σωστά τις διαταγές.

Από την άλλη μεριά ο Γουέλινγκτον, με την πολεμική αναφορά του για τη μάχη και κατοπινές περιγραφές, θα επιχειρήσει να εδραιώσει στη βρετανική και παγκόσμια κοινή γνώμη ότι το Βατερλό ήταν μια νίκη σχεδόν αποκλειστικά δική του. Κλασικό, όσο και το πιο χαρακτηριστικό δείγμα των «πολέμων μνήμης» συνιστά η περίφημη μακέτα της μάχης του Βατερλό στο Εθνικό Στρατιωτικό Μουσείο του Λονδίνου, που θαυμάζουν οι επισκέπτες του. Χρειάστηκαν τρεις – τέσσερις δεκαετίες λογοκρισίας για να εκτεθεί. Από το πεδίο της μάχης, που φιλοτέχνησε ο Γ. Σίμπρον (μέσα 19ου αιώνα), έχουν εξαφανιστεί 40. 000 Πρώσοι. Από τους 48. 000, που είχε υπό τη διοίκησή του ο «συνιδιοκτήτης» της ναπολεόντειας ήττας, στρατάρχης Μπλίχερ, για να υποβαθμιστεί η πρωσική συμβολή και να φανεί ότι η δόξα ανήκει στον βρετανικό στρατό.

Η καταδίωξη

Είναι αποκαλυπτικά όσα αποκρύπτει ο Γουέλινγκτον για τον Μπλίχερ, χωρίς τον οποίο στο Βατερλό θα γνώριζε την ήττα: «Η επίθεση (των Αγγλων) υπήρξε επιτυχής σε όλα τα σημεία. Ο εχθρός αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τις οχυρές του θέσεις και να διασκορπιστεί με πλήρη σύγχυση, αφήνοντας πίσω του 150 πυροβόλα με τα πυρομαχικά τους, τα οποία έπεσαν στα χέρια μας. Συνέχισα την καταδίωξη επί μακρόν μετά την πτώση του σκότους, σταματώντας μόνον εξαιτίας της κούρασης των στρατευμάτων μας, που πολεμούσαν επί δωδεκάωρο, και επειδή συνάντησα καθ’ οδόν στον στρατάρχη Μπλίχερ, που με διαβεβαίωσε για την πρόθεσή του να καταδιώξει τον εχθρό καθ΄ όλη τη διάρκεια της νύχτας. . . ».

Η πραγματικότητα, όμως, αποδίδεται ακριβέστερα με τον τρόπο του Ουγκό:

«Ποιος νίκησε;

-Ο Γουέλινγκτον; Οχι. Χωρίς τον Μπλίχερ θα ήταν χαμένος.

-Ο Μπλίχερ; Οχι. Αν ο Γουέλινγκτον δεν άρχιζε, αυτός δεν θα τελείωνε. . . ».

Η λέξη του Καμπρόν

Για την ιστορία ο συγγραφέας των «Αθλίων» ανακηρύσσει «νικητή» τον Καμπρόν, τον στρατηγό του Ναπολέοντα που απόμεινε τελευταίος να μάχεται μάταια. Οταν οι Αγγλοι τον κάλεσαν να παραδοθεί φέρεται να έδωσε τη μονολεκτική απάντηση merde (σκατά), που έμεινε παροιμιώδης.

Ιδού το σχετικό απόσπασμα (μετάφραση Γ. Κοτζιούλα):

Όταν πια απ’ τη λεγεώνα δεν απόμενε παρά μια χούφτα, όταν από τη σημαία τους δεν απόμενε παρά ένα κουρέλι, όταν τα ντουφέκια τους έπειτ’ απ’ την εξάντληση των σφαιρών δε χρησίμευαν πια παρά για ραβδιά, έπιασε τους νικητές ένα είδος ιερού τρόμου γύρω απ’ αυτούς τους υπέροχους μελλοθάνατους και το αγγλικό πυροβολικό σώπασε, παίρνοντας ανάσα. Ήταν κάτι σαν ανάπαυλα. Οι μαχητές είχαν γύρω τους ένα σμήνος φασμάτων, σιλουέτες καβαλαραίων, τη μαύρη όψη των κανονιών, τον ουρανό που λεύκαζε ανάμεσα απ’ τους τροχούς και τους κιλλίβαντες. Το τεράστιο κεφάλι του θανάτου, που θαμποβλέπουν πάντα οι ήρωες μες στον καπνό στο βάθος της μάχης, προχωρούσε απάνω τους και τους κοιτούσε. Μπόρεσαν ν’ ακούσουν το ξαναγέμισμα των κανονιών στη σκοτεινιά του απόβραδου. Οι αναμμένες θρυαλλίδες, οι όμοιες με μάτια τίγρης, έκαμαν ένα κύκλο γύρω απ’ τα κεφάλια τους. Όλοι οι πυροδότες των αγγλικών πυροβολαρχιών πλησίασαν στα κανόνια. Και τότε, συγκινημένος, το ύστατο εκείνο λεπτό που κρατούσε μετέωρο πάνω απ’ αυτούς τους άντρες, ένας Άγγλος στρατηγός, κατ’ άλλους ο Κόλβιλ, κατ΄άλλους ο Μαίτλαν, τους φώναξε:

— Γενναίοι Γάλλοι, παραδοθείτε!

Και ο Καμπρόν αποκρίθηκε:

— Σκατά!

Ο Ουγκό αφιερώνει και το επόμενο κεφάλαιο στη λέξη του Καμπρόν. Τον θΘεωρεί πραγματικό νικητή του Βατερλό: «Το να κεραυνοβολείς με μια τέτοια λέξη τον κεραυνό που σε σκοτώνει, σημαίνει για σένα νίκη». Η πράξη του «φτάνει το μεγαλείο του Αισχύλου», «γυρεύει τότε μια λέξη όπως γυρεύει κανείς ένα σπαθί…»

Ακόμη καλύτερα, όμως αποδίδεται από τον Τσβάιχ η κρίσιμη στιγμή : «Δύο ρολόγια χτυπούν σιγά σαν τις καρδιές μικρών πουλιών στο χέρι τους. Ο Ναπολέων και ο Γουέλινγκτον και οι δύο πιάνουν αδιάλειπτα το χρονόμετρο και μετρούν τις ώρες, τα δευτερόλεπτα, που πρέπει να τους έρθει εκείνη η τελευταία αποφασιστική βοήθεια. Ο Γουέλινγκτον ξέρει ότι ο Μπλίχερ είναι κοντά, ο Ναπολέων ελπίζει στον Γκρουσί. Και οι δύο δεν έχουν πια εφεδρείες, κι όποιος φθάσει πρώτος θα κρίνει τη μάχη. . . »

Αμηχανία για τη διαχείριση

Ο απόηχος «των πολέμων μνήμης» για το Βατερλό φθάνει έως τις μέρες μας. Από τις επισημάνσεις σύγχρονων ιστορικών ότι σήμερα στις συνθήκες της Ευρωζώνης χρειάζεται τόσο μια νέα βιογραφία του Ναπολέοντα, όσο και μια σύγχρονη ιστόρηση της μάχης. Μέχρι και αναλύσεις του τύπου «συνειρμοί 200 χρόνια μετά το Βατερλό». . .

Αλλά και «διπλωματικά» επεισόδια όπως πριν από μερικές βδομάδες μεταξύ Βελγίου και Γαλλίας. Αφορμή ο τρόπος, τα μέσα προβολής και τα μηνύματα της 200ής επετείου της μάχης. Κατ’ αρχήν μ’ επίκεντρο τη βελγική κωμόπολη, όπου το τριήμερο της επετείου (16-18 Ιουνίου) εμπλέκονται ιστορία και τουρισμός. Το Βέλγιο πρότεινε να τεθεί σε κυκλοφορία ειδικό κέρμα των 2 ευρώ για να τιμηθεί η αγγλική-ολλανδική-γερμανική νίκη.

Το Παρίσι, αμήχανο στην αρχή, αντιτάχθηκε τελικά με το επιχείρημα ότι τιμώντας μια εποχή σύγκρουσης εγείρεται ζήτημα. Πράγμα που έρχεται σε σύγκρουση με τις προσπάθειες για την προώθηση της ευρωπαϊκής ενότητας και τα συναφή. Το αντεπιχείρημα ήταν ότι το ίδιο είχε συμφωνήσει να εκδοθεί ανάλογο νόμισμα στην επέτειο της D-Day (συμμαχική απόβαση στη Νορμανδία το 1944 εναντίον της ναζιστικής Γερμανίας). Τελικά, η πρόταση αποσύρθηκε. Με την ευκαιρία βρετανικός και γερμανικός Τύπος σχολίασαν το γεγονός όχι χωρίς ειρωνείες.

Η αμηχανία αυτή αποτυπώνεται και στις επετειακές εκδηλώσεις αυτές τις μέρες στο Βέλγιο. Οι απαντήσεις στο ερώτημα ποιο ακριβώς είναι σήμερα το μήνυμα της ιστορικής μέρας είναι σύνθετες κάτω από τη στέγη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Απλοϊκές, όπως παλιότερα ότι “χάρη στους Βρετανούς, τελείωσε η ναπολεόντεια περιπέτεια και ήρθαν εκατό χρόνια ειρήνης” δεν ικανοποιούν πλέον…

INFO
(ενδεικτικές με κριτήριο τη διαδικτυακή προσβασιμότητα )

• – Απόσπασμα από τη “Νέα Εστία” (τεύχος 1037 ,σελ. 1261-1266) για τη μάχη από το κλασικό έργο του Γάλλου συγγραφέας και δημοσιογράφου Robert Margerit (WATERLOO 18 Juin 1815 , EDITIONS GALLIMARD, NRF, 1964)
• – Στέφαν Τσβάιχ : Η στιγμή του Βατερλώ (από τις “Μεγάλες ώρες της ανθρωπότητας”) στη “Νέα Εστία (τεύχος 861, σελ. 634-639)
• – Γεράσιμου Βώκου: Η πτώση του αετού , 200 χρόνια από την ήττα του Ναπολέοντα στο Βατερλό
• – Διαφωτιστικό αφιέρωμα του BBC στη “μέρα που άλλαξε τη μοίρα της Ευρώπης” (παραδοσιακή βρετανική οπτική)
• – Πτυχές ενός πολέμου της μνήμης και η βρετανική οικειοποίηση της νίκης