Βερίνα Χωρεάνθη: «Πολλές φορές ο μεταφραστής καλείται να μπει στο μυαλό του συγγραφέα για να κατανοήσει τις ενδόμυχες σκέψεις και προθέσεις του, ή τουλάχιστον να τις ερμηνεύσει προτού επιχειρήσει να τις αποδώσει στη γλώσσα του»

Συνέντευξη- επιμέλεια αφιερώματος: Πέρσα Κουμούτση //

Πώς ορίζεται το μετάφρασμα από τους ίδιους τους μεταφραστές; Πότε πετυχαίνει και πότε αποτυγχάνει να μεταφέρει αυτούσιο το έργο ενός συγγραφέα, τη φιλοσοφία του, τα υπόγεια όσο και φανερά μηνύματα του; Και πόσο δύσκολο είναι να αναμετρηθεί κανείς με το έργο ενός δημιουργού που έχει ξεπεράσει τα στενά σύνορα του τόπου του; Στα αλήθεια, τι απαιτείται από τον μεταφραστή, ώστε να είναι σε θέση να μεταφέρει επιτυχώς στη γλώσσα του ένα κείμενο χωρίς να προδώσει το πρωτότυπο έργο; Αλλά κυρίως, σε ποιο βαθμό ο μεταφραστής μετέχει ουσιωδώς σε αυτό; Στο πλαίσιο του αφιερώματος που ετοιμάσαμε, ρωτήσαμε καταξιωμένους μεταφραστές και είχαν την ευγενική καλοσύνη να μας καταθέσουν τις απόψεις τους. Στο σημερινό τεύχος δημοσιεύουμε τις απόψεις της μεταφράστριας Βερίνας Χωρεάνθη, η οποία παράλληλα με την εξαιρετικά πυκνή μεταφραστική της δραστηριότητα, έχει δημοσιεύσει και δικά της λογοτεχνικά κείμενα, ποιήματα και χρονογραφήματα σε έντυπα και διαδικτυακά περιοδικά.

-Πώς θα ορίζατε επιγραμματικά το μετάφρασμα, κυρία Χωρεάνθη;

Το «μετάφρασμα» είναι το έργο που παράγεται από την απόδοση ενός κειμένου σε μία γλώσσα διαφορετική από την αρχική του, και το οποίο διατηρεί την ταυτότητα του πρωτοτύπου, έχοντας ωστόσο και δική του οντότητα.

-Άραγε οι μεταφραστές ενδίδουν ποτέ στον πειρασμό μιας «υπερερμηνείας», δηλαδή σε μια εξεζητημένη απόδοση του αρχικού κειμένου, όταν νιώθουν ότι αυτό αποκλίνει από τα δικά τους πρότυπα αισθητικής και φιλοσοφίας;

Προσωπικά δεν μου έχει τύχει ποτέ αυτό. Γενικά είμαι της άποψης ότι αν ο συγγραφέας θέλει να αποδώσει κάτι με συγκεκριμένο τρόπο, αυτό πρέπει να γίνεται σεβαστό από τους αποδέκτες του έργου του – είτε πρόκειται για τους μεταφραστές, είτε για τους αναγνώστες. Κι αν ο συγγραφέας θεωρεί ότι αυτό που θέλει να πει πρέπει να το πει υπερβολικά λιτά ή ωμά, ανάλογα πρέπει αυτό να αποδοθεί και στη γλώσσα του μεταφραστή. Διαφωνώ δηλαδή λίγο με την τακτική του να «διορθώνω» ότι δε μου αρέσει, γιατί ο τρόπος έκφρασης του καθενός είναι διαφορετικός κι αν ο μεταφραστής παρασυρθεί από τις δικές του αντιλήψεις για το τι είναι ωραίο, εύκολα μπορεί να λοξοδρομήσει και να ξεφύγει κατά πολύ από το αρχικό κείμενο, κάτι που τις περισσότερες φορές έχει σαν αποτέλεσμα την αλλοίωση του ύφους του συγγραφέα και, κατά συνέπεια, του «κλίματος» του έργου.

-Πότε το μετάφρασμα μειώνει το έργο και πότε το αναδεικνύει;

Σε μεγάλο βαθμό αυτό έχει να κάνει με τη μετάφραση που θα γίνει στο κάθε κείμενο, από την άλλη ωστόσο, επειδή από τη στιγμή που ο μεταφραστής παραδίδει το έργο, εμπλέκονται και άλλοι παράγοντες μέχρι την τελική έκδοσή του, ενδέχεται να υπάρξουν παρεμβάσεις που μπορεί να μην ευνοούν το μεταφρασμένο κείμενο. Γενικά ωστόσο πιστεύω ότι μια μετάφραση που μένει πιστή στο πρωτότυπο κείμενο με συγκεκριμένα περιθώρια δημιουργικών παρεμβάσεων από την πλευρά του μεταφραστή που δεν είναι σε βάρος του πρωτοτύπου και που με τη σειρά της σαν κείμενο λειτουργεί στη γλώσσα της απόδοσης εξίσου καλά, είναι σε γενικές γραμμές βέβαιο ότι θα αναδείξει το πρωτότυπο έργο.

-Πώς θα περιγράφατε τη σχέση συγγραφέα-μεταφραστή;

Θα έλεγα ότι ο μεταφραστής είναι ένας διαμεσολαβητής, κατά κάποιο τρόπο, ανάμεσα στον συγγραφέα και το κοινό. Υπάρχουν βιβλία που δεν θα έφταναν ποτέ στο κοινό μιας χώρας αν δεν υπήρχε κάποιος να τα μεταφράσει, καθώς δεν είναι όλοι τόσο επαρκείς γνώστες ξένων γλωσσών ώστε να είναι σε θέση να διαβάζουν βιβλία από το πρωτότυπο. Ύστερα, είναι και η πνευματική «επικοινωνία» του μεταφραστή με τον συγγραφέα – πολλές φορές ο μεταφραστής ουσιαστικά καλείται να μπει στο μυαλό του συγγραφέα για να κατανοήσει τις ενδόμυχες σκέψεις και προθέσεις του, ή τουλάχιστον να τις ερμηνεύσει προτού επιχειρήσει να τις αποδώσει στη γλώσσα του. Αν και αυτό που κάνει ο μεταφραστής είναι να ξαναγράφει ένα πρωτότυπο κείμενο από την αρχή, αυτή η διαδικασία μπορεί να εξελιχθεί σε κάτι ιδιαίτερα δημιουργικό για τον μεταφραστή, ανάλογα με το πόση ταύτιση ύφους μπορεί να επιτύχει με τον συγγραφέα και, στο τέλος της μέρας, πόσο το έργο που καλείται να μεταφράσει αρέσει και στον ίδιο σαν ανάγνωσμα.

-Είστε υπέρ της πιστής μετάφρασης ή της απόδοσης ενός κειμένου; Ποιά η διαφορά;

Αυτό είναι κάτι που το υπαγορεύει το ίδιο το κείμενο που έχεις μπροστά σου – εξαρτάται, δηλαδή, από το πόσο καλογραμμένο είναι ή όχι, και κατά πόσο το ύφος του συγγραφέα μπορεί να αποδοθεί ικανοποιητικά στην μητρική μας γλώσσα. Για παράδειγμα, είχα την τύχη να μεταφράσω το μυθιστόρημα του Κολμ Τοϊμπίν “The Story of the Night” (κυκλοφόρησε με τον τίτλο Λίγο πριν την αυγή από τις εκδόσεις Φυτράκη), ένα βιβλίο τόσο άρτιο και τόσο εξαιρετικά γραμμένο, που η μετάφρασή του ήταν απόλαυση και μου έδινε το έναυσμα να γίνω δημιουργική στη μεταφραστική διαδικασία, μένοντας ωστόσο απόλυτα πιστή στο ύφος και τις αποχρώσεις του κειμένου. Σε όλη τη μεταφραστική μου πορεία, το συγκεκριμένο βιβλίο ήταν κι εξακολουθεί να είναι το ωραιότερο που έχω μεταφράσει από σύγχρονη λογοτεχνία. Από την άλλη, βέβαια, όταν έχεις να κάνεις με βιβλία που «πάσχουν» για διάφορους λόγους, αναγκάζεσαι να «αυτοσχεδιάσεις» κατά κάποιον τρόπο, αλλά πάντα σε λογικά πλαίσια, ώστε το τελικό κείμενο να μπορεί να λειτουργήσει στη γλώσσα της απόδοσης. Όσο για τη διαφορά μετάφρασης – απόδοσης, η διαχωριστική γραμμή είναι άλλοτε ευκρινής και άλλοτε όχι και τόσο. Θα έλεγα ότι απόδοση καλούμαστε να κάνουμε όταν, για παράδειγμα, έχουμε μπροστά μας μια ιδιωματική έκφραση που φυσικά δε μπορεί να μεταφραστεί κατά λέξη, κι αν δεν υπάρχει αντίστοιχη έκφραση στη γλώσσα που μεταφράζουμε, θα την αποδώσουμε περιφραστικά.

-Είναι εύκολο να συμμεριστεί ο μεταφραστής το πνεύμα, τη φιλοσοφία του δημιουργού, όταν απέχει πολύ από την κουλτούρα του; Όταν δεν αντιλαμβάνεται επαρκώς το πνευματικό / πολιτιστικό περιβάλλον μέσα στο οποίο δημιουργείται το πρωτότυπο έργο;

Ίσως να μην είναι τόσο εύκολο, αλλά μπορεί να επιτευχθεί σε μεγάλο βαθμό, μέσα από την ενασχόληση και την εξοικείωση με το κείμενο. Επίσης η εμπειρία του μεταφραστή βοηθάει πολύ σ’ αυτό. Είναι σα να βλέπεις μια ταινία από μια ξένη χώρα, της οποίας τα ήθη δεν γνωρίζεις, ωστόσο παρακολουθώντας την μπαίνεις σιγά σιγά στο πνεύμα και αρχίζεις να αντιλαμβάνεσαι καλύτερα τι θέλει να πει. Κάπως έτσι συμβαίνει και με τη μετάφραση ενός ανάλογου κειμένου, μόνο που εδώ χρειάζεται και πολλή επιπλέον δουλειά από τον μεταφραστή – έρευνα, αναζήτηση, λήψη πληροφοριών – αν θέλει να είναι το έργο του συνεπές στο πρωτότυπο και να είναι, σε τελική ανάλυση, και ο ίδιος σε θέση να κάνει τη μετάφραση χωρίς να «σκοντάφτει» – να φτάσει στο σημείο, δηλαδή, να κατέχει το κείμενο όσο καλύτερα μπορεί.

-Είναι κοινή η διαπίστωση ότι η μετάφραση που προέρχεται από ενδιάμεση γλώσσα μειώνει την αξία του πρωτοτύπου. Ποια είναι η δική σας άποψη και σε ποιο βαθμό πιστεύετε ότι «παραποιείται» το αυθεντικό κείμενο;

Αυτό ίσως δε μπορεί να το πει κανείς με απόλυτη βεβαιότητα, γιατί τις περισσότερες φορές που έχουμε να κάνουμε με μεταφράσεις αυτής της κατηγορίας, τα πρωτότυπα κείμενα προέρχονται από γλώσσες που ελάχιστοι γνωρίζουν και επομένως είναι δύσκολο να διαπιστώσεις αν και κατά πόσο έχει γίνει πιστή απόδοση. Γεγονός πάντως είναι ότι όσο πιο περίπλοκη είναι η μεταφραστική διαδικασία, τόσο πιο πιθανό είναι να «αλλοιωθεί» το αρχικό κείμενο – γίνεται λίγο σαν το χαλασμένο τηλέφωνο. Αλλά και πάλι, είναι θέμα πρωτίστως των μεταφραστών. Αν ο ενδιάμεσος μεταφραστής μείνει πιστός στο αρχικό έργο, ο δεύτερος μεταφραστής δεν έχει κανένα λόγο να μην κάνει το ίδιο με το κείμενο που θα πάρει στα χέρια του.

Βιογραφικό: Βερίνα Χωρεάνθη

Γεννήθηκε στον Πειραιά και ζει στην Αθήνα. Σπούδασε Αγγλική Γλώσσα και Φιλολογία στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, γνωρίζει άπταιστα Αγγλικά, καθώς και Ισπανικά και Γαλλικά. Επί σειρά ετών ασχολήθηκε επαγγελματικά με τη λογοτεχνική μετάφραση από Aγγλικά, Iσπανικά και Γαλλικά σε συνεργασία με μεγάλους εκδοτικούς οίκους. Έχει μεταφράσει σύγχρονα μυθιστορήματα για ενήλικες (μεταξύ άλλων: Λίγο Πριν την Αυγή, του Κολμ Τοϊμπίν – εκδόσεις Φυτράκη, Ο Πίνακας της Φλάνδρας, του Αρτούρο Πέρεθ-Ρεβέρτε – εκδόσεις Πατάκη, Η Ερωμένη του Δικαστή, της Τζοάνα Τρόλοπ – εκδόσεις Μεταίχμιο, Ρουά Ματ, του Ντέιβιντ Χουντ – εκδόσεις Περίπλους), κλασική λογοτεχνία (Ιστορίες Φαντασίας, Ο Ασπροδόντης και Ο Γιος του Λύκου του Τζακ Λόντον – εκδόσεις Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος), μυθιστορήματα για εφήβους (όπως: Κακά κορίτσια και Εγώ είμαι εσύ της Τζάκλιν Ουίλσον – εκδόσεις Ψυχογιός, Το ξύπνημα της τίγρης, της Κέιτ Ντι Καμίλο – εκδόσεις Μοντέρνοι Καιροί), βιβλία γνώσεων για παιδιά και εφήβους (Οι ηγέτες του Β’ παγκοσμίου πολέμου, του Στούαρτ Ρος και Η κατοικία στην Αρχαία Ελλάδα, του Χάιντ Μίντλτον – εκδόσεις Σαββάλας, Η πρώτη μου εγκυκλοπαίδεια για τις επιστήμες και Η πρώτη μου εγκυκλοπαίδεια για τα ζώα – εκδόσεις Άγκυρα), συλλογικά έργα (Ιστορίες για καλή νύχτα – εκδόσεις Άγκυρα), καθώς και πάνω από 80 βιβλία με παραμύθια, διασκευές κλασικών παραμυθιών, γνώσεων και κατασκευές για μικρές ηλικίες, τα περισσότερα για τις εκδόσεις Άγκυρα και Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος. Επίσης έχει δημοσιεύσει σειρά μεταφρασμένων διηγημάτων, ποιημάτων και δοκιμίων, καθώς και δικά της λογοτεχνικά κείμενα και χρονογραφήματα σε έντυπα και διαδικτυακά περιοδικά. Παράλληλα με τη μεταφραστική της δραστηριότητα, παρέδιδε ιδιαίτερα μαθήματα ξένων γλωσσών και πληροφορικής, ασχολείται με τη φωτογραφία, τα ψηφιακά πολυμέσα, τον σχεδιασμό τρισδιάστατων μοντέλων και γραφικών και το blogging.