✔ ΑΦΙΕΡΩΜΑ (2): Βασίλης Κρεμμυδάς – Η Μεγάλη ιδέα στα πραγματικά μεγέθη της

Του Τάκη Κατσιμάρδου //

• Διαβάστε το Α’ μέρος: Βασίλης Κρεμμυδάς – Τι νέο έφερε στις ιστορικές μελέτες και σπουδές

Οι μεταμορφώσεις του εθνικού ιδεολογήματος και ο ιστορικός πυρήνας της μυθολογίας του από τον 19ο αιώνα ως τις μέρες μας

Στην “παράδοξη αυτοβιογραφία του” , όπως χαρακτηρίζει το πρώτο κείμενό του στο “Διπλό ταξίδι” ο Βασίλης Κρεμμυδάς  Βιβλιοθηκη του Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα 2009) τελειώνει με την εξής αποστροφή: Είμαι 73 ετών. Εζησα τις πιο ‘εντονες – και κρίσιμες – στιγμές του 20ου αιώνα. Και είδα και, ευτυχώς κατάλαβα πολλά…. Στο ερευνητικό πεδίο , από 4-5 χρόνια με απασχολεί το περιεχόμενο και τα χαρακτηριστικά της Μεγάλης Ιδέας. Δεν ξέρω ακόμη τι νέο μπορεί να προκύψει”.

Προέκυψαν δυο χρόνια σχεδόν αργότερα οι “μεταμορφώσεις του εθνικού ιδεολογήματος”.

Η περίφημη Μεγάλη Ιδέα -θετικά ή αρνητικά φορτισμένη για πολλούς και διαφορετικούς λόγους- κυριάρχησε στον νεοελληνικό βίο καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου και τις δυο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.

Σύμφωνα με τη δημόσια πρόσληψή της, αλλά και την κυρίαρχη στην ιστορική επιστήμη αντίληψη, για πολύ καιρό καθόρισε την ιδεολογία και την πολιτική δράση του νεοελληνικού κράτους. Κι όχι μόνο σ’ αυτό, αλλά και, το σπουδαιότερο, στη διαμόρφωση της «εθνικής ταυτότητάς» μας.

Αυτή την κλασική προσέγγιση έθεσε  σε νέες βάσεις το ολιγοσέλιδο και πυκνογραμμένο βιβλίο του  Β. Κρεμμυδά «Η ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ  Μεταμορφώσεις ενός εθνικού ιδεολογήματος» (Εκδόσεις Τυπωθήτω, Αθήνα , 2010)). Θα λέγαμε ότι την αναθεωρεί , αν ο όρος δεν ήταν δυσφημισμένος στον ιστορικό χώρο από τα πολυποίκιλα «αναθεωρητικά» έργα .

Το εξώφυλλο της μελέτης του Β. Κρεμμυδά

Η ληξιαρχική πράξη γέννησης

Αν και ένας ορισμός της Μεγάλης Ιδέας που να καλύπτει όλη τη διαδρομή της στο Βασίλειο της Ελλάδος είναι από δυσχερής μέχρι αδύνατος, η ημερομηνία της «γέννησής» της είναι εξακριβωμένη. Πατέρας της υπήρξε ο Ι. Κωλέττης. Στις 14 Ιανουαρίου 1844, σε ομιλία του, στη Συντακτική Εθνοσυνέλευση διατύπωσε με ευγλωττία το περιεχόμενό της:

«…Διά την γεωγραφικήν της θέσιν η Ελλάς είναι το κέντρον της Ευρώπης, ισταμένη και έχουσα εκ μεν δεξιών την Ανατολήν, εξ αριστερών δε την Δύσιν, προώρισται, ώστε δια μεν της πτώσεως αυτής να φωτίση την Δύσιν, διά δε της αναγεννήσεώς της την Ανατολήν. Το μεν πρώτον εξεπλήρωσαν οι προπάτορες ημών, το δε δεύτερον είναι εις ημάς ανατεθειμένον· εν τω πνεύματι του όρκου τούτου, και της μεγάλης ταύτης ιδέας είδον πάντοτε τους πληρεξουσίους του έθνους να συνέρχωνται διά να αποφασίσωσιν, ουχί πλέον περί της τύχης της Ελλάδος, αλλά της Ελληνικής φυλής. Πόσον επεθύμουν να ήτο παρόντες σήμερον Γερμανοί, Ζαΐμαι, Κολοκοτρώναι, οι άλλοτε της Εθνικής Συνελεύσεως πληρεξούσιοι και αυτοί οι δραξάμενοι τα όπλα επί τω γενικώ τούτω σκοπώ, διά να συνομολογήσωσι μετ’ εμού πόσον εμακρύνθημεν της μεγάλης εκείνης της πατρίδος ιδέας, την οποίαν εις αυτό του Ρήγα το τραγούδι είδομεν κατά πρώτον εκπεφρασμένον. Εν ενί πνεύματι τότε ηνωμένοι, όσοι είχομεν το επώνυμον Ελληνες, εκερδίσαμεν μέρος του όλου σκοπού. Νυν δε ασχολούμεθα εις ματαίους διακρίσεις…»

Η αποστροφή γρήγορα θα γίνει διάσημη και θα απασχολήσει από τότε πολλούς με διαφορετικά ελατήρια. Το νέο που προσφέρει ο Β. Κρεμμυδάς είναι ότι η συγκεκριμένη διατύπωση του Κωλέττη, αλλά και οι πολύ συχνές αναφορές του στη Μεγάλη Ιδέα κατοπινά, «ήταν ένα ιδεολογικό μήνυμα χωρίς αλυτρωτικό περιεχόμενο».

Χρησιμοποίησε τον όρο «για τον προορισμό του ελληνισμού να μεταδώσει τα φώτα, το δυτικό πολιτισμό, στην Ανατολή, δηλαδή για πολιτισμικούς λόγους». Αργότερα «χρησιμοποιήθηκε ως σημαία του αλυτρωτισμού…»

Ευρωπαϊκή γελοιογραφία για το όραμα της Μεγάλης Ιδέας. Η Ελλάδα στον ύπνο της ονειρεύεται την Ευρώπη να την οδηγεί μεγαλοπρεπώς στο θρόνο του Βυζαντίου

Πρόδρομος μιας αόριστης Μεγάλης Ιδέας θεωρείται ο ρόλος που αναθέτει στον Ελληνισμό ο Βαυαρός Μάουερ (μέλος της αντιβασιλείας του Οθωνα). Στο βιβλίο του για τον ελληνικό λαό (εκδόθηκε το 1835) προορίζει την Ελλάδα «να μεταλαμπαδεύσει μια μέρα το φως του ευρωπαϊκού πολιτισμού στην Ασία…»

Ο ποιητής Αλ. Σούτσος διεκδικεί την πατρότητα του όρου Μεγάλη Ιδέα. Στο ποίημά του «Ο πρωθυπουργός», το 1843, διαβάζουμε: «Κι αν εις το γένος ήρχετο ιδέα τις μεγάλη…/ κι εζήτει την προγονικήν αυτού κληρονομίαν/ την Κομνηνών προππάπων του την Αυτοκρατορίαν… / τις τολμητίας έμελλεν αντίστασιν δείξη;»

Παλιότερα υπήρχαν επιφυλάξεις αν ο Κωλέττης ήταν ο «νονός» της Μεγάλης Ιδέας. Σήμερα δεν υπάρχει αμφιβολία. Αλλωστε δεν αναφέρεται σ’ αυτή για πρώτη φορά το 1844. Μια δεκαετία νωρίτερα (1835) την είχε εμφανίσει σε υπόμνημά του για την καθιέρωση εθνικών γιορτών. Τότε τη συνέδεε με την αρχαιότητα.

Η Μεγάλη Ιδέα, όπως την αποτύπωσε ο ζωγράφος Ν. Αλεκτορίδης

Εξαρχής μελέτη

Όπως σημειώνει στο εισαγωγικό του κείμενο  ο Β. Κρεμμυδάς η δική του ιδέα «για μια εξαρχής μελέτη της περιβόητης Μεγάλης Ιδέας, μιας ακόμη καραμέλας που την έχουμε στο στόμα μας χωρίς να αντιλαμβανόμαστε τη γεύση της, γεννήθηκε εδώ και δέκα περίπου χρόνια». Τότε που μελετούσε την αλληλογραφία του Ι. Κωλέττη (καρπός εκείνης της περιόδου είναι το σπουδαίο έργο του «Ο πολιτικός Ιωάννης Κωλέττης στα χρόνια στο Παρίσι»).

Για όποιον παρακολουθούσε  τις τελευταίες ιστοριογραφικές παρεμβάσεις του Κρεμμυδά, η ιδέα ήταν  παρούσα στο διάστημα που μεσολαβεί από τη σ’υλληψη ως τη γέννηση. Ετσι είχε ασκήσει  εξοντωτική κριτική στην «πατριωτική και εθνικιστική προπαγάνδα στο Ιντερνετ» για την αλυτρωτική Μεγάλη Ιδέα. «Εφρικίασα», έγραφε τότε:

«Το Ιντερνέτ έχει, σε πολύ μεγάλο ποσοστό, καταληφθεί από ακροδεξιές, εθνικιστικές και αυτοαποκαλούμενες “πατριωτικές” ομάδες που διακινούν γνωστές σε εμάς τους παλαιούς ιδεολογίες του τύπου της χριστοδουλικής “κόκκινης μηλιάς”…»

Το ζήτημα, βεβαίως, δεν είναι οι ανοησίες του τύπου «πάλι με χρόνια με καιρούς, πάλι δικά μας θα ‘ναι» (η Αγιά Σοφιά, η Πόλη και η… Βυζαντινή Αυτοκρατορία!), αλλά ότι αυτές συμπλέκονται με βαθιά αντιδραστικές – ακροδεξιές, ακόμη και ανθρωποφάγες, ρατσιστικές ιδεοληψίες και πρακτικές.

Συμβολική παράσταση της Μεγάλης Ιδέας σε λαϊκή εικόνα τα χρόνια του Γεωργίου Α’. Η ελληνική ηγεσία και οι ευρωπαϊκές δυνάμεις που τη στηρίζουν μπροστά από την Αγιά Σοφιά και την Ακρόπολη!

Τα «βάσανα» από τη Μεγάλη Ιδέα δεν σταμάτησαν με το ναυάγιό της το 1922 στη Μικρά Ασία!

Με την έννοια αυτή, το «βιβλιαράκι», όπως το αποκαλεί ο ίδιος, δεν ενδιαφέρει μόνο τους ιστορικούς και τους φιλίστορες, αλλά κάθε εγκλωβισμένο στην ιστορική ημιμάθεια, που προσφέρεται σε πολλές ελληνικές ιστοσελίδες στο διαδίκτυο.

Το ερμηνευτικό σχήμα του συγγραφέα αποτυπώνεται με τις φράσεις: «Όπως κάθε ιδέα, έτσι και η Μεγάλη Ιδέα δεν έμεινε αναλλοίωτη σε όλο το μακρύ δρόμο που πορεύθηκε. Και όπως κάθε ιστορικό γεγονός, έτσι κι αυτή άλλαζε περιεχόμενο και μορφή, προσαρμοζόταν στις ανάγκες της ιστορικής και των κοινωνικών πραγματικοτήτων».

Σχηματικά, κάθε δεκαετία από τότε που «χαρτογραφήθηκε» από τον Κωλέττη η Μεγάλη Ιδέα, μετέβαλλε, κατά κάποιο τρόπο, περιεχόμενο. Θερμή αλυτρωτική και πολεμική έννοια θα έχει μόνο τη δεκαετία του 1850, ενώ θα εκπνεύσει «σε όποια εκδοχή της» τη δεκαετία του 1880.

Ο,τι απομένει μετά «θα αποτελέσει πια τη βάση για την ανάπτυξη του ελληνικού εθνικισμού, που δεν είναι ίδια με αυτήν, όπως αυτός θα δοκιμαστεί ως τραγωδία στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 και ως θρίαμβος στους Βαλκανικούς πολέμους…».

Ο αναστάς μαρμαρωμένος βασιλιάς οδηγεί τον ελληνικό στρατό στους Βαλκανικούς Πολέμους (λαϊκή εικονογραφία)

«Εργαλείο» αντιπαραθέσεων

Αντί άλλης περιγραφής αξίζει να δούμε τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει ο ίδιος ο Β. Κρεμμυδάς. Είναι απαραίτητη η ανάγνωσή τους από το πρωτότυπο.

«Η Μεγάλη Ιδέα είχε πολύ μικρότερο μερίδιο στη συγκρότηση της πολιτικής του κράτους από όσο νομίζεται ‘ η διάρκεια της κυριαρχίας της ως προς αυτό δεν ήταν μεγαλύτερη από μια δεκαετία, αυτήν του 1850 με τον Κριμαϊκό πόλεμο, τις εξεγέρσεις σε Ήπειρο και Θεσσαλία και τις έντονες κοινωνικοϊδεολογικές ζυμώσεις: την αγόρευσή του Ι. Κωλέττη στην Εθνοσυνέλευση ακολούθησε περίοδος περισσότερο αδιαφορίας παρά συγκίνησης και αποδοχής· οι κριτικές που άρχισαν να ακούγονται δεν ήταν τίποτε περισσότερο από ανιχνεύσεις μιας διανόησης που αναζητούσε τον ιδεολογικό προσανατολισμό της στο νέο τοπίο της συνταγματικής-κοινοβουλευτικής Πολιτείας· και την επόμενη δεκαετία ήταν που εμφανίστηκαν πολλές νέες πραγματικότητες. Απ’ αυτές, η νέα Ιστοριογραφία (Σπ. Ζαμπέλιος, Κ. Παπαρρηγόπουλος) συνηγορούσε υπέρ της αλυτρωτικής Μεγάλης Ιδέας, την ανασύσταση δηλαδή της (ελληνικής, τώρα) Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη· το ίδιο και μεγάλο τμήμα της διανόησης και του Τύπου: οι δυο ιστορικοί προσπάθησαν να συνδέσουν τη Μεγάλη Ιδέα με τη συνέχεια του ελληνισμού.

Καθώς τελειώνει ο 19ος αιώνας, η Μεγάλη Ιδέα είναι πια καρικατούρα

Η αποτυχία των εξεγέρσεων στην Ήπειρο και τη Θεσσαλία και η συμπεριφορά των Αγγλογάλλων κατά τον αποκλεισμό του Πειραιά έκανε ώστε το δίλημμα Ανατολή ή Δύση να λύεται υπέρ της πρώτης· κάτι που μοιάζει να διατηρείται και κατά τις δύο επόμενες δεκαετίες· γύρω στο 1880, στις νέες κοινωνικές και ιδεολογικές πραγματικότητες, στη συνείδηση του πεφωτισμένου ελληνισμού η Ανατολή, αυτή της Μεγάλης Ιδέας, θα οδηγείται με μεγάλη ταχύτητα στην οριστική ήττα.

Η Μεγάλη Ιδέα, σε καμιά φάση της εξέλιξής της, δεν είχε σαφή κοινωνική, ταξική, βάση – ουδέποτε έγινε η ιδεολογία κάποιου συγκεκριμένου κοινωνικού σχηματισμού. Ηταν εργαλείο κάποιων, ισχυρών συχνά, στο επίπεδο κυρίως των πολιτικών αντιπαραθέσεων και της διανόησης· όργανο έκφρασής της και εκφραστής μερίδας του Τύπου.

Μετά τη “θερμή” φάση της με την αλυτρωτική πολιτική του Οθωνα, η Μεγάλη Ιδέα έγινε ένα πραγματικό ιδεολογικό εργαλείο που θα χρησιμοποιηθεί τώρα αποκλειστικά από τους «αντισλαβιστές», που έβλεπαν τη Βουλγαρία να διεκδικεί την εθνική της κρατική υπόσταση· και πάλι χωρίς ταξικό χαρακτήρα· ό,τι θα ονομάζαμε τότε “λαϊκές μάζες” δεν είχε ούτε συγκινηθεί ούτε συμμετάσχει στα διαδραματιζόμενα, εκτός από μια πολύ μικρή μειοψηφία.

Η αστική τάξη, το τμήμα της που διαχειριζόταν οικονομικά ζητήματα (εμπόριο, βιομηχανία-βιοτεχνία, ναυτιλία κ.λπ.) ήταν αδύναμη οικονομικά και ανίσχυρη κοινωνικά. Και είναι σαφές ότι η ανάπτυξη της Μεγάλης Ιδέας γινόταν κατά λόγο αντίστροφο προς την ανάπτυξη της οικονομίας όσο η οικονομία αναπτυσσόταν τόσο η Μεγάλη Ιδέα έσβηνε.

Τελικά, όλα τα τεκμήρια, και με εξαίρεση τη θερμή δεκαετία του 1850, υποβάλλουν ένα, συμπερασματικό ερωτηματικό -και ως ερώτημα-: μήπως η Μεγάλη Ιδέα έγινε τόσο “μεγάλη” μετά τον θάνατό της;»

Το εξώφυλλο του βιβλίου της Έλλης Σκοπετέα “Το Πρότυπο Βασίλειο και η Μεγάλη Ιδέα”

Η.. εγκατάλειψη της Πόλης

Στη δεκαετία του 1860 η Μεγάλη Ιδέα ως επέκταση των ορίων της χώρας με πόλεμο για την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης αρχίζει να εγκαταλείπεται. «Η έμφαση δίνεται στην “πρόοδο” του οικονομικού. Τώρα η Μεγάλη Ιδέα με το νέο της ένδυμα, το αναπτυξιακό, δεν μπορεί να πραγματωθεί παρά ειρηνικά, με τη μεσολάβηση των προστάτιδων δυνάμεων στην Τουρκία? Έχουμε μια σαφέστατη μετατόπιση από τον αλυτρωτισμό της δεκαετίας του 1850 στην ανάγκη για ανάπτυξη και την απουσία των φυσικών πόρων που οφείλεται στα περιορισμένα όρια (του ελληνικού κράτους)…»

Η προσέγγιση Κρεμμυδά για τη Μεγάλη Ιδέα, σε πολύ γενικές γραμμές, προβάλλει και σ’ άλλους συγγραφείς και σε σύγχρονα έργα. Όπως για παράδειγμα στην κλασική μελέτη της Ελλης Σκοπετέα: «Το πρότυπο βασίλειο και η Μεγάλη Ιδέα». Διαβάζουμε εκεί ότι «μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο η μέχρι τότε ανεξέλεγκτη Μεγάλη Ιδέα συγκαταβαίνει να συνδιαλλαγεί με το εφικτό και το διπλωματικώς ανεκτό και έτσι ανοίγει ο δρόμος για απροκάλυπτα πλέον στενά ελλαδικούς ορισμούς της ίδιας» Για πρώτη φορά, όμως, η άποψη αυτή τεκμηριώνεται από τον Β. Κρεμμυδά.

• Διαβάστε το Γ΄μέρος: Βασίλης Κρεμμυδάς – Τί ήταν η Επανάσταση του Εικοσιένα;