✔ ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Βασίλης Κρεμμυδάς – Τι νέο έφερε στις ιστορικές μελέτες και σπουδές

Του Τάκη Κατσιμάρδου //

Άνοιξε τους δρόμους για την τεκμηριωμένη κατανόηση της Επανάστασης του 1821. Συνέβαλε στην εδραίωση της Ιστοριογραφίας με πυρήνα τις οικονομικές – κοινωνικές σχέσεις και συνθήκες.

“Τον φωνάζουν δάσκαλο πολλοί και του λένε και ευχαριστώ κάποιοι.
Το ευχαριστώ δεν τον πολυενδιαφέρει … Το δάσκαλε όμως τον στέλνει στα ουράνια· είναι γι’ αυτόν η πιο όμορφη προσφώνηση, που όταν την ακούει αισθάνεται αγαλλίαση και περηφάνια για τον εαυτό του…”

Το απόσπασμα ανήκει στο τελευταίο βιβλίο του Βασίλη Κρεμμυδά (το παραμύθι “Ήταν μια φορά ένας δάσκαλος”).  Αυτό ήταν πριν  απ΄ όλα ο ιστορικός και καθηγητής , που πέθανε την περασμένη βδομάδα σε ηλικία 82 χρόνων. Το ‘ λεγε και το ξανάλεγε , άλλωστε, στις  συνεντεύξεις του .

Ο Β. Κρεμμυδάς ανήκε στην “αγία οικογένεια” των ιστορικών . Από τον Σβορώνο και τον Ηλιού , ως τον Ασδραχά και τον Παναγιωτόπουλο.  Σε κείνους,  που αποκατέστησαν , με μια έννοια, την ιστορία ως επιστήμη τις τελευταίες δεκαετίες. Με έρευνα στις πηγές, με τεκμήρια , αρχεία .  Με τους  κοινωνικούς και οικονομικούς συσχετισμούς στον ιστορικό χρόνο τους.

Από το έργο του Ν. Γύζη “Ιστορία” , που κυκλοφόρησε σε αφίσα το 1911

Από τους πατέρες της οικονομικής ιστορίας

Συγκαταλέγεται στους πατέρες και εισηγητές της οικονομικής ιστορίας  στην ακαδημαϊκή κοινότητα και την ιστορική έρευνα . Από την άποψη αυτή είναι χαρακτηριστική η αντίδραση ενός καθηγητή , που κλήθηκε να αξιολογήσει τη διδακτορική διατριβή του Κρεμμυδά για την Επανάσταση του 1821. Αυτή, είπε, πρέπει να τη στείλουμε για κρίση στο Μαθηματικό τμήμα του Πανεπιστημίου. Δεν είχε , τάχα , θέση στις ιστορικές σπουδές!

Ήταν ακριβώς εκείνη η διατριβή, που αποτέλεσε τον πυρήνα όσων σχετικών δημοσιεύσεων ακολούθησαν , αλλάζοντας προσεγγίσεις για τα τελευταία χρόνια της οθωμανοκρατίας , το 1821 και την πρώτη περίοδο συγκρότησης του ελληνικού κράτους.  Ανοίγοντας νέους δρόμους μελέτης. Καταρρίπτοντας ταυτοχρόνους διαδεδομένους μύθους,  “εθνικές  κατασκευές”, διασαφηνίζοντας  πτυχές για θεσμούς και πρόσωπα.

Ο Κρεμμυδάς χαρακτήριζε ως ¨πολύτιμο εργαλείο” την οικονομική ιστορία.  “τις οικονομικές σχέσεις που μελέτησα, γράφει σε αυτοβιογραφικό κείμενο, τις μελέτησα μέσα από σειρές αριθμών, ως εκάστοτε μεταβαλλόμενα μεγέθη για την ποιότητα και την εξέλιξη των κοινωνικών σχέσεων – με τελικό στόχο, στο βάθος της ανάλυσης, την προσέγγιση του Εικοσιένα. Αυτός οφείλει να είναι ο ρόλος της οικονομικής ιστορία  του ιστορικού. Γιατί υπάρχει και η οικονομική ιστορία του οικονομολόγου , μια αποστεωμένη οικονομετρία …. Μόνο που αυτή δεν είναι ιστορία , δεν υπηρετεί την κοινωνία”.

Σπουδαίος δάσκαλος, στη μέση και πανεπιστημιακή εκπαίδευση, αλλά και μαχητής για τις αριστερές ιδέες του. Με ήθος και συνέπεια από τα φοιτητικά χρόνια,  ως το τέλος του. Για τη δημοκρατική εκπαίδευση και συνολικά την κοινωνία.

Με το επιστημονικό έργο ,  τη διεισδυτική  οπτική  και την “αρχειομανία” του  αναδείχτηκε σε σημείο αναφοράς γι την ελληνική μαρξιστική ιστοριογραφία. Αφήνοντας παρακαταθήκη και ανοίγοντας , ταυτοχρόνους, δρόμους για πρόσφατες , τρέχουσες και επόμενες ιστορικές έρευνες.

Από το εξώφυλλο ενός από τα τελευταία έργα του Β. Κρεμμυδά (Η Ελληνική Επανάσταση του 1821…” Φόντο το χαρακτικό του Τάσσου Γυναίκες του Μεσολογγίου και κολοφώνας η Ελληνική Μαρτιγάνα (είδος πλοίου) Bartholdy (1807)

Με εργαλείο τη μαρξική θεωρία 

Να πως περιέγραφε ο ίδιος τις ανατροπές που επέφερε η μαρξιστική ιστοριογραφία :

“Αν η πεμπτουσία του μαρξισμού ως ερμηνευτικού εργαλείου μπορεί να εκφραστεί συμπυκνωμένη στη λέξη σχέσεις, η έλευσή της στην ελληνική ιστοριογραφία έγινε με τις πρώτες μελέτες του Γιάννη Κορδάτου¹“.

Η έλευση του μαρξισμού στην ελληνική ιστοριογραφία ανέτρεψε εγκαθι δρυμένη ιστορική γνώση, κλόνισε κατεστημένη ιστοριογραφική παράδοση και αναστάτωσε ιστοριογραφικές και κοινωνικές συνειδήσεις… Τώρα, η ιστοριογραφία αρχίζει να κοιτάζει το παρελθόν από αλλού^– οι σχέσεις, δειλά ακόμη, αρχίζουν να μετατρέπονται σε απαραίτητο κλειδί για την κατανόησή του: το επίπεδο ανάπτυξης και ο τύπος των οικονομικών σχέσεων καθοδηγούν τις αντίστοιχες κοινωνικές και διαμορφώνουν τις κοινωνικές τάξεις και τις κοινωνικές συγκρούσεις. Στα ελληνικά πράγματα, μια μεγάλη Επανάσταση, το Εικοσιένα, που οδήγησε στη δημιουργία ενός νέου κράτους, ήταν πολύ κατάλληλο πεδίο για να δοκιμαστεί η αντοχή ερωτημάτων, όπως πώς φτάσαμε έως την Επανάσταση και το νέο κράτος, μέσα από ποιες σχέσεις, ποια κοινωνική τάξη επρωτοπόρησε….”

Αυτό δεν το εμπόδισε ν΄  ασκήσει κριτική στην “κομμουνιστική ιστοριογραφία” , στην οποία κατέτασσε τον Κορδάτο, Ζεύγο , Ρούσο, Στρίγκο κ.α. Αλλά και άλλων νεώτερων.

Η νέα και η  “μεταμοντέρνα” ιστοριογραφία

Ο Κρεμμυδάς στάθηκε ένας από τους πρωτοπόρους για την εισαγωγή και εδραίωση της νέας ελληνικής ιστοριογραφίας  τα πρώτα μεταπολιτευτική χρόνια. ” Η παλιά Ιστοριογραφία, όπως σημειώνει δεν άντεξε, όπως δεν άντεξαν και όσοι κοινωνιολοϊστορίζοντες επιχείρησαν να ανάψουν το πυροτέχνημα διάφορων θεωριών για ερμηνεία των κοινωνικών σχέσεων, όπως αυτή την ξενόφερτη περί καπιταλιστικού κέντρου και περιφέρειας …  Είτε η άλλη ότι η Ελλάδα ουδέποτε απέκτησε κανονική αστική τάξη …”

Υπήρξε , όμως, από τους πρωταγωνιστές στην αντίκρουση του  “μεταμοντέρνου” ιστορικού ρεύματος. Οπως αυτή εκδηλώθηκε στο Διεθνές Συνέδριο  “Ιστορογραφία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας 1833-2002” του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.

Έχουμε να κάνουμε , έλεγε, με επίθεση στη νέα (από το 1970-80) ιστοριογραφία από νέους κυρίους ιστορικούς και μη ιστορικούς. Εκείνους “που ποτέ δεν αποδέχτηκαν τη σημασία της – η οικονομική κατά κύριο λόγο ιστορία είναι το αντικείμενο της άρνησής τους , η οποία εκφράστηκε με υπερπροβολή της κοινωνικής ανθρωπολογίας , που θα μπορούσε εντούτοις να συνεργαστεί γόνιμα με τη νέα ιστοριογραφία. Καταλύτης της αναστάτωσης , που έφτανε καμιά φορά σε σημείο ιστοριογραφικής ασυδοσίας και άλογων επιχειρημάτων , στάθηκε η παταγώδης κατάρρευση του υπαρκτού, όπως τον είπαν , σοσιαλισμού , που ταυτίστηκε από πολλούς καλοθελητές με αποτυχία της μαρξικής θεωρίας…”

Επιφυλλιδογραφικές παρεμβάσεις

Ένας άλλος όμορος με την ιστορία τομέας , όπου ο Κρεμμυδάς, άφησε τα ίχνη του ήταν η επιφυλλιδογραφία.  Μαζί με τις συνεντεύξεις και τις παρεμβάσεις του σε τρέχοντα ζητήματα. Ιδού πως ορίζει ο ίδιος αυτή την ενασχόλησή του (αρχικώς , στις εφημερίδες ΒΗΜΑ, ύστερα στα ΝΕΑ , την ΑΥΓΗ κ.α): ” Η επίδοσή μου σε αυτό το είδος του λόγου εκφράζει την ανάγκη μου να μιλώ για τα δημόσια πράγματα, τα σημερινά. Οι έρευνές μου και όποιες γνώσεις μου για την κοινωνία του όχι και τόσου μακρινού παρελθόντος μου δημιούργησαν την ανάγκη να μιλήσω για τη σημερινή. Πίσω δηλαδή από το λόγο μου για το σήμερα υπάρχει πάλι το παρελθόν , η Ιστορία.  … Έτσι συμβαίνει με τον ιστορικό. Η κοινωνία του παρελθόντος τον οδηγεί στη σημερινή και αυτή τον στέλνει πάλι … Σ΄  ένα διαρκές πηγαινέλα από την κοινωνία του παρελθόντος στη σημερινή βρίσκεται ο ιστορικός…”

ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ 

1935: Γέννηση στη Μεσσήνη Μεσσηνίας

1954- 1959: Σπουδές και πτυχίο ιστορίας και αρχαιολογία στο Καποδιστριακό

1964-67: Μεταπτυχιακές σπουδές στη Γαλλία

1962-64: Διδασκαλία σε ιδιωτικά εκπαιδευτήρια – φροντιστήρια, με προσανατολισμο την οικονομική και κοινωνική ιστορία

1967 – 1982.: Καθηγητής στη Σχολή Μωραΐτη

1972: Διατριβή για “Το εμπόριο της Πελοποννήσου στον 18ο αιώνα” .

1973: Έκδοση του “Αρχείου Χατζηπαναγιώτη”

1976: “Εισαγωγή στην ιστορία της νεοελληνικής κοινωνίας”

1979 -1982: Διδασκαλία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης ως ειδικός επιστήμων

1980: “Συγκυρία και εμπόριο στην προεπαναστατική Πελοπόννησο , 1793-1821″

1981: Υφηγητής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών

1982: Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης

1983: Το σχολικό εγχειρίδιο ” Νεότερη ιστορία, ελληνική και ευρωπαϊκή” (διδασκόταν ως το 1991 στη Γ τάξη Γυμνασίου)

1987: Καθηγητής στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών

1989: Εισαγωγή στην οικονομική ιστορία της Ευρώπης”

1991-1996: Μελέτες και εκδόσεις αρχειακού υλικού

2002-2004:  Οργάνωση του “Ιστορικού Αρχείου” της Εμπορικής Τράπεζας

2004: Διευθυντής στ΄ “Αρχεία πρωθυπουργού , υπουργών, υφυπουργών …”

2005-2007: Μελέτη και επανέκδοση έκδοση της Ιστορίας του  Σπ. Τρικούπη

 INFO

– Εργογραφία του στη ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ

– Αυτοβιογραφική συνέντευξη στην ιστοσελίδα του ερευνητικού προγράμματος «Η ελληνική ιστοριογραφία στον 20ό αιώνα. Η συγκρότηση των νεοελληνικών σπουδών». (Απαιτείται απλή εγγραφή). Εναλλακτικά ή ίδια συνέντευξη σε αφιέρωμα του Πελοποννησιακού Πρακτορείου Ειδήσεων.

-Πέντε  κείμενά του για τι δεκαετίες 1950-1960 από το βιβλίο του “Πέρασαν 70 χρόνια…” και τα ΕΝΘΕΜΑΤΑ της ΑΥΓΗΣ :

https://enthemata.wordpress.com/2015/11/29/kremydas/#more-21023

https://enthemata.wordpress.com/2015/12/25/70xronia/#more-21335

https://enthemata.wordpress.com/2016/01/31/kremmydas-3/#more-21662

https://enthemata.wordpress.com/2016/02/28/kremmidas/#more-21979

https://enthemata.wordpress.com/2016/04/24/paarkratos/#more-22475

– Μια από τις τελευταίες συνεντεύξεις  του για το βιβλίο του “Η Ελληνικής Επανάσταση του 1821. Τεκμήρια , αναψηλαφήσεις, ερμηνείες”

– Ο πυρήνας της προσέγγισής του για το 1821 σ΄ ένα από τα πρώτα  βασικά κείμενά του

– Περί των μηχανισμών  παραγωγής ιστορικών μύθων

– Ποιός πρέπει  να γράφει ιστορία; Η ιστορία από τους μη ιστορικούς : 

– Το ιδεολογικό στίγμα του 1821

– Απόσπασμα από το έργο του “Η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Τεκμήρια, αναψηλαφήσεις, ερμηνείες” (εκδόσεις  GUTENBERG,  Αθήνα 2018):

• Διαβάστε το Β’ μέρος: Βασίλης Κρεμμυδάς – Η Μεγάλη ιδέα στα πραγματικά μεγέθη της
• Διαβάστε το Γ’ μέρος: Βασίλης Κρεμμυδάς – Τί ήταν η Επανάσταση του Εικοσιένα;