Η αρχαιολογία της καταστροφής. Το φαινόμενο της damnatio memoriae στην αρχαία Μεσοποταμία και το σύγχρονο Ιράκ

Γράφει η Βάλια Παπαναστασοπούλου // *

«Σήκω να πας στη Νινευή, τη μεγάλη πόλη,

και ν’ αναγγείλεις την τιμωρία της,

 γιατί είδα τη φαυλότητα των κατοίκων της»

(Ιωνάς 1,2)

Μέσα σε διάστημα λίγων ημερών παρακολουθήσαμε άναυδοι και με αποτροπιασμό κάποιους από τους λεγόμενους μαχητές του Ισλαμικού Κράτους του Ιράκ και της Συρίας (ISIS) να καταστρέφουν με εκδικητική μανία και με κάθε δυνατό μέσο τρεις μεγάλους αρχαιολογικούς χώρους στο Ιράκ, οι οποίοι έχουν αναγνωριστεί ως τμήμα της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Η Νινευή, η Χάτρα και η Νιμρούντ χτυπήθηκαν βάναυσα και αδυσώπητα. Πρόκειται για τις πρωτεύουσες των αρχαίων Ασσυρίων και το γεγονός αποτελεί αναμφίβολα μία τραγική ειρωνεία, αν αναλογιστεί κάποιος, πως οι ηγέτες των Ασσυρίων πριν από περίπου 3000 χρόνια φέρθηκαν εξίσου βάναυσα και καταστροφικά σε πόλεις και λαούς που κατοικούσαν σε αυτή την περιοχή.

Εικ. 1. Οικογένειες Ιουδαίων αιχμαλώτων οδηγούνται μαζί με τα αγαθά τους και τα οικόσιτα ζώα τους (λεπτομέρεια από το ανάγλυφο της Λαχίς). Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο.

Η ανθρώπινη ιστορία έχει να μας επιδείξει πολλά παραδείγματα καταστροφών που σχετίζονται με τα μνημεία της πολιτιστικής κληρονομιάς και η σημερινή κατάσταση – όσο και να μας προκαλεί φρίκη – δεν είναι ένα νέο φαινόμενο. Οι αρχαίες πηγές της περιοχής μας πληροφορούν πως οι κυβερνήτες της Νινευή, της Νιμρούντ και της Χάτρα άφησαν πίσω τους αρχεία γεμάτα περηφάνια, τα οποία αναφέρονται στην καταστροφή των πόλεων και συνοδεύονται με επιτοίχια ανάγλυφα. Οι Ασσύριοι βασιλείς επιδίδονταν δηλαδή σε μία πολιτικοστρατιωτική πρακτική, που είχε ως σκοπό τη διαγραφή από τη μνήμη των μελλοντικών γενεών ολόκληρων αστικών κέντρων. Ουσιαστικά, πρόκειται για μία πρώιμη μεγάλης έκτασης damnatio memoriae, δηλαδή μία καταδίκη στη λήθη.

Οπωσδήποτε, οι εποχές είναι διαφορετικές και μακρινές και τα κίνητρα επίσης εκ διαμέτρου αντίθετα για να συγκριθούν. Και αυτό, γιατί, αν και η ISIS φαίνεται πως ακολουθεί την ίδια τακτική με τους Ασσυρίους, η ουσιαστική άγνοια τους για την πολιτιστική σημασία των αντικειμένων που καταστρέφουν και το συνακόλουθο πλιάτσικο που οδηγεί στην πώληση των αρχαιοτήτων, μόνο την ειρωνεία θα μπορούσε να μας προκαλέσει. Συνεπώς, δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει πως αυτές οι πράξεις των μαχητών της ISIS αποτελούν στην πραγματικότητα μια σημαντική πηγή χρηματοδότησης της τρομοκρατικής αυτής ομάδας.

Εικ. 2. Ασσύριος στρατιώτης αποκεφαλίζει Ιουδαίο αιχμάλωτο (λεπτομέρεια από το ανάγλυφο της Λαχίς). Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο

Στον ηλεκτρονικό τύπο μάθαμε πως η ακρόπολη της Νινευή καταστράφηκε, γεγονός που ευτυχώς αποδείχθηκε ψευδές. Δε συνέβη όμως το ίδιο με την επίθεση του ISIS, στον λεγόμενο Τάφο του Ιωνά, στην ίδια πόλη, ο οποίος και ανατινάχθηκε. Ακολούθησε η καταστροφή του μουσείου της Μοσούλης και των αγαλμάτων των Ασσύριων κυβερνητών της αρχαίας Νινευή μαζί με άλλους πολιτιστικούς θησαυρούς. Οι τεχνικές καταστροφής είναι ποικίλες και ευρηματικές: τρυπάνια, σφυριά, ρίψη από κάποιο ύψος, όλα αυτά οδηγούν στην ολοκληρωτική σύνθλιψη των αρχαίων μνημείων σε σκόνη. Απαραίτητη, επίσης, είναι και η κινηματογραφική καταγραφή των ειδεχθών πράξεών τους, μία πρακτική που συνοδεύει χαρακτηριστικά και τις φρικιαστικές εκτελέσεις αιχμαλώτων της οργάνωσης. Το μήνυμα είναι σαφές: κοιτάξτε τι είμαστε ικανοί να προκαλέσουμε και πόσο ανήμποροι είστε εσείς που μας παρακολουθείτε από τους καναπέδες των σπιτιών σας.

Η Νινευή, μία καταπληκτική και ιδιαιτέρως ισχυρή πόλη υπήρξε πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας των Ασσυρίων. Αφιερωμένη αρχικά στη θεά Ιστάρ και χτισμένη μεταξύ των δύο σημαντικών ποταμών, του Τίγρη και του Ευφράτη κατάφερε να αντέξει τις ιστορικές δοκιμασίες για τρεις χιλιετίες περίπου. Ο σπουδαιότερος βασιλιάς της, ο Σενναχηρίμ, έγινε γνωστός από την εβραϊκή Βίβλο για την εκστρατεία του εναντίον του βασιλείου του Ιούδα το 701 π.Χ., οπότε και ισοπέδωσε κυριολεκτικά πολλές ιουδαϊκές πόλεις, οι οποίες σήμερα εντοπίζονται ανασκαφικά, επιβεβαιώνοντας αυτά τα τραγικά γεγονότα. Όπως όλοι οι Ασσύριοι βασιλείς, έτσι και ο Σενναχηρίμ δε θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. Ο μονάρχης αρεσκόταν στη διατήρηση αρχείων σε ανάγλυφα, τα οποία εξυμνούσαν τα επιτεύγματα του – κάποιες φορές μάλιστα – με έναν αρκετά υπερβολικό τρόπο. Ο σκοπός της απεικόνισης αυτής ασφαλώς δεν ήταν άλλος από το να μπορούν να δουν όλοι τις κατακτήσεις του Ασσύριου βασιλιά, τις μαζικές καταστροφές και κυρίως να συνειδητοποιήσουν, πως κανείς δεν θα έπρεπε να επιχειρήσει κάτι ανάλογο εναντίον της παντοδυναμίας των Ασσυρίων, γιατί πολύ απλά θα είχε την ίδια σκληρή τύχη.

Εικ. 3. Συλλογή κομμένων κεφαλιών Ιουδαίων αιχμαλώτων προκειμένου να καταμετρηθούν (λεπτομέρεια από το ανάγλυφο της Λαχίς). Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο.

Ένα τέτοιο παράδειγμα αναγλύφου που απεικονίζει τη σκληρή πολιτική των Ασσυρίων είναι και το περίφημο «Ανάγλυφο της Λαχίς». Στα 1847, ο Βρετανός ερασιτέχνης αρχαιολόγος και διπλωμάτης Austin Henry Layard έφερε στο φως το ανάκτορο του Σενναχηρίμ στη Νινευή. Και ενώ πλήθος επιγραφών δεν άφηνε καμία αμφιβολία για την ταυτότητα του ιδιοκτήτη του ανακτόρου, η μεγαλύτερη προσοχή δόθηκε στο εύρημα του Δωματίου XXVI. Οι τέσσερις τοίχοι του δωματίου καλύπτονταν σχεδόν εξολοκλήρου από ασβεστολιθικές πλάκες πάνω στις οποίες απεικονίζονταν ανάγλυφες σκηνές από ένα σημαντικό γεγονός: την καταστροφή της Λαχίς από τον Σενναχηρίμ . Καθεμία από τις παραστάσεις είχε ως σκοπό την ανάδειξη του μεγαλείου και της υπεροχής του Ασσύριου βασιλιά.

Το ανάγλυφο είναι εξαιρετικά λεπτομερές στην αναφορά των γεγονότων που μας ήταν ήδη γνωστά από την αφήγηση της εβραϊκής Βίβλου. Η παράσταση απεικόνιζε την πολιορκία, την κατάκτηση και την καταστροφή της μεγάλης ιουδαϊκής πόλη της Λαχίς στα 701 π.Χ. κατά τη διάρκεια της εκστρατείας τους Σενναχερήμ εναντίον του Ιούδα. Τα ανάγλυφα δείχνουν με γλαφυρό τρόπο τον αποκεφαλισμό των Ιουδαίων πολεμιστών, την καταστροφή και την αρπαγή των λατρευτικών αντικειμένων της Λαχίς, τον εξανδραποδισμό των κατοίκων της και την ταπεινωτική πορεία των αιχμαλώτων προς την εξορία. Η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη του Ιούδα μετά την Ιερουσαλήμ είχε πια ισοπεδωθεί. Αν τα ανάγλυφα της Λαχίς δεν βρίσκονταν σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο, κατά πάσα πιθανότητα θα αποτελούσαν και αυτά έναν σωρό από μπάζα.

Οι εικόνες καταστροφής δεν ήταν κάτι το ασυνήθιστο στην ασσυριακή τέχνη, καθώς εμφανίζονται και σε άλλα ασσυριακά ανάγλυφα, αποτελώντας έναν προσφιλή επικοινωνιακό τρόπο της βασιλικής διακυβέρνησης. Έτσι συναντάμε παρόμοια ανάγλυφα στη Νιμρούντ (αρχαία Καλχού) με σκηνές μεγάλης βαρβαρότητας, ενώ σε άλλο ανάγλυφο στη σημερινή πόλη Khorsabad Ασσύριοι στρατιώτες απεικονίζονται να καταστρέφουν αγάλματα σε έναν ναό. Ουσιαστικά, στον χώρο της αρχαίας Μεσοποταμίας πολύ συχνά οι μάχες που γίνονταν μεταξύ των ανθρώπων αποτελούσαν σε ένα δεύτερο επίπεδο μάχες επικράτησης μεταξύ των θεών των αντικρουόμενων ομάδων. Οι νικητές ισοπέδωναν τα αγάλματα των θεών των νικημένων δηλώνοντας με αυτόν τον τρόπο την υπεροχή του δικού τους εθνικού θεού.

Άραγε, μας θυμίζει αυτή η πρακτική τους σημερινούς τρομοκράτες της ISIS; Η ιστορία επαναλαμβάνεται; Πρόκειται για πράξη που σχετίζεται με τις ίδιες ιδεολογικές αφορμές, όπως εκείνες στην αρχαία Μεσοποταμία; Όσο και να είναι γοητευτική μία τέτοια προσέγγιση σαν περίπτωση μελέτης, δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι. Και τούτο, γιατί καταρχήν είναι δύσκολο να συγκρίνουμε δύο εικόνες που, ενώ συντελούνται στον ίδιο γεωγραφικό χώρο, τις χωρίζουν σχεδόν 3000 χρόνια ανθρώπινης ιστορίας και διαφορετικές κουλτούρες. Στην πρώτη περίπτωση, των Ασσυρίων, μιλάμε για μία τελετουργική πράξη που σκοπό είχε κυρίως τον εκφοβισμό των ηττημένων και των επίδοξων επαναστατών. Όμως στη δεύτερη περίπτωση, αυτή των τρομοκρατών της ISIS, μπορούμε να μιλήσουμε για μία σχεδόν εικονοκλαστική ιδεολογία, η οποία θεμελιώνεται στον θρησκευτικό και πολιτικό φανατισμό και την άγνοια.

Εγκλήματα, όπως αυτά που είδαμε να διαπράττονται από την ISIS στην περιοχή της αρχαίας Μεσοποταμίας δεν είναι καινούργια. Κάποια χρόνια πριν είχαμε δει με αποτροπιασμό τους Ταλιμπάν στο πολύπαθο Αφγανιστάν να σπέρνουν την καταστροφή και να εξαλείφουν την ιστορική μνήμη ενός λαού με την ανατίταξη των αγαλμάτων του Βούδα. Κατά τον ίδιο τρόπο, οι μαχητές της ISIS στοχεύουν σκοπίμως στο παρελθόν της αρχαίας Μεσοποταμίας, στην καταστροφή της μνημειακής αρχιτεκτονικής και γλυπτικής, στην εξάλειψη κάθε ιστορικής μνήμης των λαών που κατοικούν στην περιοχή. Στοχεύουν δηλαδή σε μία damnatio memoriae με τον πιο ριζικό και ειδεχθή τρόπο.

Εικ. 4. Εισβολή στα τείχη της Λαχίς με Ασσύριους τοξότες και πολιορκητικό κριό. Ανασκολοπισμένοι αιχμάλωτοι απεικονίζονται στο κέντρο της εικόνας. Η πρακτική του τρόμου αποτελεί ένα ισχυρό όπλο στα χέρια των Ασσυρίων (λεπτομέρεια από το ανάγλυφο της Λαχίς). Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο.

Και γεννιέται το ερώτημα: Θα επικρατήσουν τελικά; Θέλω να πιστεύω πως όχι. Και είμαι πεπεισμένη γι’ αυτό μαθαίνοντας πως συνάδελφοι αρχαιολόγοι αντιστέκονται ηρωϊκά σε δύσκολες συνθήκες να προστατεύσουν την πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής. Στο αρχαιολογικό Μουσείο της Δαμασκού στη Συρία, οι αρχαιολόγοι πακετάρουν αντικείμενα και χειρόγραφα προκειμένου να τα αποθηκεύσουν σε ασφαλείς και μυστικούς χώρους, ενώ στο Μουσείο της πόλης Μάαρα στη βόρεια Συρία πραγματοποιείται μία μυστική και επικίνδυνη για τους επιστήμονες προσπάθεια να καλυφθούν και να διασωθούν τα ρωμαϊκά και βυζαντινά ψηφιδωτά. Την ίδια στιγμή, το πολύπαθο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο του Ιράκ άνοιξε ξανά τις πύλες του μετά από δώδεκα χρόνια που ήταν κλειστό ως συνέπεια της αμερικανικής εισβολής στη χώρα και της τότε λεηλασίας του. Συνεπώς, υπάρχει ελπίδα; Η απάντηση είναι μία: Υπάρχει και θα υπάρχει, όσο θα υπάρχουν άνθρωποι που θα αγωνίζονται και θα επιμένουν στην επικράτηση του πολιτισμού έναντι της βαρβαρότητας.

Ενδεικτική βιβλιογραφία
R. Jacoby, “The Representation and Identification of Cities on Assyrian Reliefs”, IEJ 4.3, (1991), σσ. 112-131.
D. Ussishkin, “Sennacherib’s Campaign to Philistia and Judah: Ekron, Lachich and Jerusalem” στο Essays on Ancient Israel in Its Near Eastern Context: A tribute to Nadav Na’aman (ed. Y. Amit, E. ben Zevit, I. Finkelstein, O. Lipschits), Eisenbrauns, USA 2006, σσ. 339-357.

* Η Βάλια Παπαναστασοπούλου είναι Αρχαιολόγος-Θεολόγος MS-Υποψήφια διδάκτωρ