Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης: “Πολύ συχνά χρειάζεται να εκθέσεις τη ζωή σου σε κίνδυνο για να προφυλάξεις την ψυχή σου”

Συνέντευξη στην Ελένη Γκίκα //

Θεωρεί χρέος μας να διασώσουμε «Το ελάχιστο ίχνος σοβαρότητας. Και αμέσως ύστερα το ελάχιστο ίχνος ανθρωπιάς μας». Υποστηρίζει ότι «πολύ συχνά χρειάζεται να εκθέσεις τη ζωή σου σε κίνδυνο για να προφυλάξεις την ψυχή σου. Ή ακόμα, το υπερβολικό νοιάξιμο για τη ζωή σου μπορεί, πιθανόν, να σκοτώσει την ψυχή σου- και να μην το παίρνεις και είδηση». Επιμένει πως «τουλάχιστον αν μιλάμε για ανθρώπινες αξίες» παρά την κρίση «τίποτα δε μπορεί να χαθεί ανεπιστρεπτί». Πολυμεταφρασμένος, πολυβραβευμένος [το πρώτο του βιβλίο – «Οι τέσσερις τοίχοι», 2000 – τιμήθηκε με το βραβείο πρωτοεμφανιζόμενου πεζογράφου του περιοδικού «Διαβάζω», μεταφράστηκε στα ιταλικά (Crocetti Editore 2002), στα γαλλικά (Albin Michel 2003), στα ισπανικά (Editiones Tempora 2004), στα αγγλικά (Marion Boyars 2006) και στα πορτογαλικά (Babel 2010), στη Γαλλία κέρδισε το βραβείο «Laure Bataillon» («το καλύτερο ξένο βιβλίο της χρονιάς στην καλύτερη μετάφραση») από κοινού με τον μεταφραστή του Michel Volkovitch ενώ στην Αγγλία έφτασε στην τελική εξάδα για το Independent Foreign Fiction Prize 2007, τo δεύτερο μυθιστόρημά του, «Ο φιλοξενούμενος» (Το Ροδακιό), κυκλοφόρησε το 2004 και εκδόθηκε επίσης στα αγγλικά από τις εκδόσεις Marion Boyars, με τίτλο «Stolen Time»), Ο Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές λογοτεχνικές φωνές της εποχής. Το τελευταίο του μυθιστόρημα «Το ελάχιστο ίχνος» αγαπήθηκε, συζητήθηκε, τιμήθηκε με το Βραβείο του περιοδικού «Κλεψύδρα» και τα θεατρικά του έργα παίζονται συνεχώς. Για την εποχή μας και το τυχαίο, την επανάσταση, τη γενναιότητα, το ταλέντο, τους αξιακούς κώδικες και την αλληλεγγύη μιλά στο Fractal.

-Από τους «Τέσσερις τοίχους» (Το Ροδακιό, 2000) στο «Ελάχιστο ίχνος» (Το Ροδακιό, 2013), κύριε Χατζηγιαννίδη, τι άλλαξε και τι παραμένει αναλλοίωτο; Εκτός από τις εκδόσεις, βέβαια.

Διαπιστώνω με χαρά ότι είμαι ένας αρκετά διαφορετικός άνθρωπος. Είναι ανησυχητικό τα χρόνια να περνούν και εμείς να παραμένουμε ίδιοι κι απαράλλακτοι. Με την προσωπική εξέλιξη, αντισταθμίζεται κάπως και η απώλεια της νεότητας.

-«Χώνεται σε δρομάκια με αρχαία ονόματα, το πεπρωμένο του τον οδηγεί, μα δεν το καταλαβαίνει• θαρρεί πως περιφέρεται άσκοπα• πως τυχαία διαλέγει αν θα πάει ευθεία ή θα στρίψει στη γωνία αυτή ή την παρακάτω». Πόσο «τυχαίο» θεωρείτε τελικά «το τυχαίο», κύριε Χατζηγιαννίδη;

Τυχαίο ονομάζουμε αυτό που, ενώ έχει και συνέπεια και απόλυτα λογικό έρμα, η περιορισμένη αντίληψή μας δεν μας επιτρέπει να το δούμε ως κανονικό.

-Πώς γεννήθηκε, αλήθεια, «Το ελάχιστο ίχνος»; Ο Αυγουστίνος Ψυχός; Φαντάζομαι όχι τυχαία «Ψυχός»;

Γεννήθηκε από την ανάγκη μου να γράψω ένα ακόμα μυθιστόρημα. Κακά τα ψέματα. Αυτή είναι η κινητήρια δύναμη ενός συγγραφέα, και όχι η ευγενική αποστολή να σώσει τον κόσμο με τις ιδέες του. Τώρα, αν έχει να πει και κάτι ενδιαφέρον ακόμα καλύτερα, φυσικά.

-Γνωρίζατε από την αρχή τις διαδρομές και το τέλος του; Ποιες οι εκπλήξεις που σας κρατούσε στην πορεία;

Αυτό που ήξερα εξαρχής ήταν ότι θα ήθελα να δω ολόκληρη τη διαδρομή ζωής αυτού του προσώπου, από τη βρεφική του ηλικία μέχρι τον θάνατο. Ήξερα, μ’ άλλα λόγια, ότι στο τέλος του μυθιστορήματος ο Αυγουστίνος Ψυχός θα πεθάνει. Μέσ’ από ποιους δαίδαλους θα έφτανε στο τέλος δεν ήταν προσχεδιασμένο, όχι.

-Στον «Φιλοξενούμενο», μια περίεργη ομάδα ανθρώπων, αναζητούσε το «κατ’ εξαίρεση», το ταλέντο. Στο «Ελάχιστο ίχνος» πού επικεντρώνεται η αναζήτηση, τελικά;

Η αναζήτηση επικεντρώνεται στη βαθιά, αλλά δεν αποκλείεται ηλίθια, ανάγκη του ανθρώπου να αφήνει πίσω του, μετά το πέρας του βίου του, ένα θυμητάρι της παρουσίας του. Ένα ελάχιστο ίχνος. Είτε στην παγκόσμια πνευματική, επιστημονική, καλλιτεχνική κληρονομιά, είτε απλά και μόνο σε κάποιους άθλιους απογόνους. Μέχρι τελευταία στιγμή πριν ξεψυχήσει αλλάζει τη διαθήκη του. Ή ένα ρήμα σ’ ένα ημιτελές ποίημα. Τι σημαίνει αυτό; Ότι μας νοιάζει πολύ η γνώμη των άλλων- ακόμα και μετά θάνατον.

-Τι είναι ταλέντο;

Θέλετε μια πεζή απάντηση; Ταλέντο είναι η φυσική κλίση μας προς μια ενασχόληση η οποία μάλιστα συνοδεύεται από ανάλογη επιδεξιότητα σε αυτή. Ή μια πιο ποιητική; Ταλέντο είναι το φτεράκι αγγέλου που βρίσκουμε κάποτε σκαλωμένο στα ρούχα μας και μας κάνει να αντιλαμβανόμαστε τη θεϊκή μας υπόσταση.

-Μπορεί με άλλους τρόπους να αναπληρωθεί; Να χαθεί;

Να αναπληρώσεις με φυσικούς τρόπους και μέσα έναν μηχανισμό λειτουργίας που δεν είναι φυσικός, φυσιολογικός αν θέλετε καλύτερα, γιατί ο ιδιοφυής ταλαντούχος δεν λειτουργεί «φυσιολογικά», αυτό δεν πιστεύω ότι μπορεί ποτέ να συμβεί. Μπορείς μόνο να μιμηθείς. Και αυτό δεν είναι κακό. Με τη μίμηση, ίσως καταφέρεις να φτάσεις σε αποτέλεσμα που να προσεγγίζει πολύ αυτό ενός αυθεντικού ταλαντούχου. Δεν είναι μικρό πράγμα. Ούτε ότι μπορεί να χάσεις το ταλέντο σου έτσι ξαφνικά το πιστεύω. Τι είναι το ταλέντο για να το χάσεις, πορτοφόλι; Αυτό που μπορεί να χάσεις είναι την μαγκιά του χειρισμού του. Και τότε ναι, μοιάζεις σαν ατάλαντος.

-«Συνειδητοποίησε ότι υπήρχε μια κλίματα αξιών […] Δύσκολο να διακρίνεις ποιος στεκόταν στο χαμηλότερο και ποιος στο ψηλότερο σκαλί αυτής της κλίμακας, τόσο μεγάλη ήταν». Παρ’ ότι το μυθιστόρημα, φαινομενικά δεν αναφέρεται στην εποχή, εντούτοις αυτή η κλίμακα θυμίζει την εποχή. Αυτό ζούμε σήμερα, κύριε Χατζηγιαννίδη;

Αυτό έτσι ήταν από πάντα. Ισχύει άλλωστε και στο ζωικό βασίλειο εν γένει, η ιεραρχία. Απλώς, ανάλογα με την εποχή, η ανταγωνιστικότητα, η διαμάχη, η υπεροψία και η ανάγκη κατάκτησης ενός πιο ψηλού σκαλιού γίνεται λιγότερο ή περισσότερο έντονη. Κάποτε μάλιστα γίνεται ζήτημα ζωής ή θανάτου.

-«Αν άλλαζες σκαλοπάτι, ανέβαινες ή κατέβαινες, άλλαζε κι ο συσχετισμός: περιφρονούσες εκείνον που λίγο πρωτύτερα υποληπτόσουν, άπλωνες το χέρι σε όποιον χθες γύρναγες την πλάτη». Με την κρίση οι περισσότεροι κατεβήκαμε σκαλοπάτι;

Μπορεί ναι. Αλλά επειδή το κατεβήκαμε όλοι μαζί ταυτοχρόνως και ανεξαιρέτως, οι αναμεταξύ μας συσχετισμοί στην κλίμακα δε νομίζω να άλλαξαν αισθητά…

-«Μόνο τους κοντινούς σου αντιλαμβανόσουν, λίγους πιο ψηλά, λίγους πιο χαμηλά. Στεκόταν, λοιπόν, κι αυτός στο σκαλοπάτι του• φθονούσε τους αποπάνω και οίκτιρε τους αποκάτω». Γι’ αυτό απέτυχε η αλληλεγγύη; Μόνο ό,τι ζούμε μπορούμε να καταλάβουμε, τελικά;

Η αλληλεγγύη είναι κατανοητό να δοκιμάζεται σε μια εποχή που όλοι νιώθουν ότι έχουν ανάγκη να δεχτούν βοήθεια και όχι να δώσουν. Όμως, απ’ την άλλη, ακριβώς σε μια τέτοια εποχή και περίσταση είναι που η αλληλεγγύη αποχτά την πιο συγκινητική της διάσταση. Πιστεύω πως τέτοια δείγματα βρίσκονται και σήμερα. Στην Ελλάδα, ναι, που τόσο δεινοπαθεί.

-Τι έχει χαθεί στις μέρες μας ανεπιστρεπτί;

Τίποτα δε μπορεί να χαθεί ανεπιστρεπτί, τουλάχιστον αν μιλάμε για ανθρώπινες αξίες. Άπαξ και το ανθρώπινο είδος έχει επιδείξει, έστω και μεμονωμένα, έστω και σε συγκεκριμένες περιόδους, συγκεκριμένες αρετές ή κάποιες δεξιότητες θαυμασμού, αυτό σημαίνει πως από τη φκιαξιά του, από κατασκευαστικής προδιαγραφής δηλαδή, τις διαθέτει και άρα λοιπόν, θεωρητικά, μπορεί, κάποτε, να τις εμφανίσει. Το δυστύχημα είναι ότι αυτό δεν ισχύει μόνο για τη μεγαλοσύνη του αλλά και για την κακουργηματική πλευρά του.

-Τι θεωρείτε ως το πιο παράλογο, σ’ αυτήν εδώ την εποχή;

Ότι ενώ νιώθουμε όλοι πως πλέουμε ακυβέρνητοι και το καράβι μπάζει νερά, ακούμε τους πάντες, μέσα κι έξω απ’ αυτό, να ισχυρίζονται πως ξέρουν τον άριστο τρόπο να σωθούμε. Παρουσιάζονται, δε, τόσες σίγουροι που αντί αυτό να σε καθησυχάζει, σε κάνει ν’ ανησυχείς παραπάνω.

-Πώς μπορεί σήμερα κάποιος να προφυλάξει την ψυχή του;

Εάν πραγματικά διαθέτεις ψυχή, βρίσκεις και τον τρόπο να την προφυλάξεις. Σε οδηγεί εκείνη. Κανένας δεν μπορεί να σε συμβουλεύσει πάνω σ’ αυτό. Οι συμβουλές έχουν εφαρμογή σε πιο ασήμαντα πράγματα.

-«Προφυλάσσω την ψυχή μου» είναι το ίδιο με το «προφυλάσσω τη ζωή μου»;

Καμία σχέση. Πολύ συχνά χρειάζεται να εκθέσεις τη ζωή σου σε κίνδυνο για να προφυλάξεις την ψυχή σου. Ή ακόμα, το υπερβολικό νοιάξιμο για τη ζωή σου μπορεί, πιθανόν, να σκοτώσει την ψυχή σου- και να μην το παίρνεις και είδηση.

-Κατά τη γνώμη σας, ποιο το επαναστατικό και το γενναίο στις μέρες μας;

Να αρνηθούμε την προβιά του γενναίου επαναστάτη.

-«Το ένιωθε χρέος του να σωθεί κάπου με ασφάλεια αυτό το ελάχιστο ίχνος». Ποιο το ελάχιστο ίχνος που οφείλουμε να σώσουμε σήμερα, κύριε Χατζηγιαννίδη;

Το ελάχιστο ίχνος σοβαρότητας. Και αμέσως ύστερα το ελάχιστο ίχνος ανθρωπιάς μας.

[τμήμα της συνέντευξης δημοσιεύθηκε στο Έθνος της Κυριακής]