Ένα τσιγάρο δρόμος

Γράφει η Ρίτα Βελώνη //

Τι θα λέγατε για ένα φλας μπακ στην καθιέρωση του μύθου του καπνίσματος; Και βέβαια όπως όλοι οι μύθοι, έτσι και αυτός του τσιγάρου, κατά καιρούς στηρίχτηκε και υποστηρίχτηκε από ποικίλα συμφέροντα. Παράλληλα, η λογοτεχνία, η ζωγραφική και κυρίως ο κινηματογράφος, συνέβαλαν ώστε το κάπνισμα να αναδειχτεί αρχικά  ως σύμβολο κουλτούρας και στη συνέχεια να εξελιχθεί σε πάθος αυτοκαταστροφικό, με τις γνωστές συνέπειες .

Εν αρχή ήταν ο κινηματογράφος 

Ποιος, αλήθεια στη δεκαετία του 1930,  δεν γοητεύτηκε από την αινιγματική και μυστηριώδη Μάρλεν Ντίτριχ, με τα αντρικά κοστούμια  και το τσιγάρο στο χέρι,  στην ταινία «Μαρόκο»; Ποιος λάτρης της εποχής των ειδώλων της μεγάλης οθόνης  μπορεί να ξεχάσει και την εικόνα της Ρίτας Χέιγουορθ στην “Τζίλντα” να κρατά με το δεξί χέρι το τσιγάρο τοποθετημένο σε μικρή πίπα και να προχωρεί αγέρωχα αφήνοντας πίσω της ανεκπλήρωτους πόθους και σύννεφα καπνού; Και βέβαια, ποιος δεν θυμάται τους Tζιμ Kάγκνεϊ,  Mάρλον Mπράντο και  Tζέιμς Nτιν, που  πρόβαλαν την αδιαπραγμάτευτη ανεξαρτησία τους, τη σκληρή  στάση τους απέναντι στους άλλους, αλλά ταυτόχρονα και την ευαίσθητη πλευρά τους, με ένα τσιγάρο στα χείλη. Εποχή επίσης έχει αφήσει το μονίμως τελειωμένο τσιγάρο και κρεμασμένο κυριολεκτικά στα χείλη του  Κλιντ Ίστγουντ στα γουέστερν του Σέρτζιο Λεόνε.

H υγεία, στο βωμό της διαφήμισης

Μέχρι και τη δεκαετία του ’70, η σχέση μεταξύ τσιγάρου και κινηματογραφικών μύθων ήταν αμφίδρομη και ανταποδοτική. H καπνοβιομηχανία κέρδιζε πολύτιμη προβολή όταν τα προϊόντα της βρίσκονταν σε προβεβλημένα και ποθητά χείλη, ενώ, από την άλλη, οι σταρ φαίνονταν «κουλ» και ερωτικά διαθέσιμοι μέσα από ένα σύννεφο καπνού. Είναι γνωστό ότι σταρ όπως οι Γκάρι Κούπερ, Τζέιμς Στιούαρτ, Γκρέκορι Πεκ, Τάιρον Πάουερ, Μάρλεν Ντίτριχ, Κερκ Ντάγκλας συνδέθηκαν σε διαφημίσεις των Chesterfield, Lucky Strike, Phillip Morris, Camel, για να περιοριστούμε στις πιο συνηθισμένες μάρκες τσιγάρων. Ωστόσο οι πρώτες αντιδράσεις από την επιστημονική κοινότητα για την επικινδυνότητα του καπνίσματος έχουν ήδη ξεκινήσει από τη μέση σχεδόν της δεκαετίας του ‘60! Όταν η ιατρική κοινότητα και οι κυβερνήσεις, με προεξάρχουσες τις ΗΠΑ, άρχισαν να συνειδητοποιούν τις βλαβερές συνέπειες του καπνού και να επιβάλουν σταδιακά απαγορεύσεις και μέτρα για τη δημόσια υγεία. Παρόλα αυτά, την ίδια ακριβώς εποχή θα δούμε την Μπριζίτ Μπαρντό και τον Ζαν Πολ Μπελμοντό να καπνίζουν άφιλτρα Gauloise. Eπίσης  o Σερζ Γκεσνμπουργκ  τραγουδά το τολμηρό “Ja t’ aime. Moi non plu”, κρατώντας ένα μισοτελειωμένο Gitanes. 

Οι πρώτες κοινωνικές αντιδράσεις  

To 1964 με την ευρύτερη γνωστοποίηση των πρώτων ιατρικών μελετών για τις βλαπτικές συνέπειες του καπνού στην υγεία (οι οποίες συνέδεαν το κάπνισμα με τον καρκίνο των πνευμόνων και την βρογχίτιδα), άρχισαν και οι αντιδράσεις κοινωνικών οργανώσεων εναντίον της παρουσίας του τσιγάρου στην οθόνη. Τότε έκαναν την εμφάνισή τους και οι πρώτες αντικαπνιστικές καμπάνιες που οδήγησαν το 1965 σε νόμο ο οποίος προέβλεπε –μεταξύ άλλων- την αναγραφή σε όλα τα πακέτα των τσιγάρων ότι «το κάπνισμα  βλάπτει σοβαρά την υγεία». Mάλιστα, η αντικαπνιστική οργάνωση Action on smoking and health (ASH), απευθυνόμενη στους εκπροσώπους της κινηματογραφικής βιομηχανίας, τους θέτει προ των ευθυνών τους. Στην επιστολή της, η ASH επισημαίνει πάντως ότι δεν ζητά να απαγορευτεί διά νόμου το κάπνισμα στις ταινίες, αλλά προτρέπει τους υπευθύνους να αναλογιστούν την επιρροή που έχουν τα κινηματογραφικά πρότυπα και να συναισθανθούν πόσο κακές είναι οι συνέπειες για τη νεολαία.

Image under Creative Commons licence by vaping360.com

Από το παραδοσιακό στο e-τσιγάρο 

Και ενώ το κάπνισμα σύμφωνα με τα ερευνητικά δεδομένα, αποτελεί μία από τις κυριότερες αιτίες θανάτου στον ανεπτυγμένο κόσμο, καθώς επηρεάζει σχεδόν όλα τα βασικά όργανα και συστήματα του ανθρώπινου οργανισμού, αρχίζει να γίνεται λόγος  για  ένα νέο προϊόν, που απευθύνεται σε καπνιστές και «συστήνεται» ως προϊόν απόλαυσης χωρίς καπνό, λιγότερο βλαβερό από το παραδοσιακό τσιγάρο. Το ηλεκτρονικό τσιγάρο πρωτοεμφανίστηκε το 2003 από τον Κινέζο φαρμακοποιό Hon Lick., ενώ την παρουσία του στο ευρύ κοινό ανέλαβε το 2010 ο ηθοποιός του Χόλιγουντ Τζόνι Ντεπ, όταν σε ένα στιγμιότυπο της ταινίας «Ο τουρίστας» εξήγησε τη χρήση του στην Αντζελίνα Τζολί.  Έκτοτε τα καταστήματα πώλησης «e-cigs» πλημμύρισαν το Διαδίκτυο και «ατμοπωλεία» πώλησης τόσο των συσκευών όσο και των απαραίτητων «αρωματικών υλών τους» εμφανίστηκαν σε γειτονιές και πόλεις (και της χώρας μας) – ακόμη και σε σουπερμάρκετ. Αντίστοιχη ήταν και η αύξηση του πληθυσμού των «ατμιστών» παγκοσμίως: από 50.000 ηλεκτρονικά τσιγάρα που πουλήθηκαν σε όλον τον πλανήτη το 2008, το 2012 έφθασαν να αγοραστούν 3,5 εκατομμύρια. Κατά τις τρέχουσες εκτιμήσεις, το ποσοστό των χρηστών ηλεκτρονικών τσιγάρων τριπλασιάζεται κατ’ έτος. Ήδη, στις αρχές του 2014, τα συνολικά έσοδα της διεθνούς βιομηχανίας ηλεκτρονικών τσιγάρων αποτιμώνται (από το πρακτορείο Bloomberg) σε 1,8 δισ. δολάρια και απειλούν άμεσα το κάποτε παντοδύναμο τραστ των καπνοβιομηχανιών.

Τελικά, είναι ασφαλές το ηλεκτρονικό τσιγάρο για την υγεία;

Πρόκειται για την «καυτή» ερώτηση στα χείλη όλων των καπνιστών οι οποίοι επιθυμούν να απαλλαγούν από την καύτρα του συμβατικού τσιγάρου, που πέρα από κάθε αμφιβολία έχει αποδειχθεί ότι «καίει» και το νήμα της ζωής με κάθε ρουφηξιά. Η μόνη ομόφωνη επιστημονική απάντηση που έχει δοθεί μέχρι στιγμής  σε αυτό το ερώτημα, αφορά τις μακροπρόθεσμες επιδράσεις του και δεν είναι ούτε καταφατική ούτε αρνητική: όλοι οι ειδικοί συμφωνούν στο ότι δεν τις γνωρίζουμε, αφού το e-τσιγάρο δεν κυκλοφορεί πολλά χρόνια – η μεγάλη «έκρηξη» στη χρήση του έγινε πριν από περίπου μία τετραετία -, με αποτέλεσμα να χρειάζεται να παρέλθει διάστημα τουλάχιστον άλλων 10 ετών προτού αρχίσουν να εξάγονται κάποια σίγουρα συμπεράσματα για τις μακροπρόθεσμες επιδράσεις. Και εδώ τελειώνει η ομοφωνία, καθώς μεταξύ των επιστημόνων εμφανίζεται ένα χάσμα το οποίο εκτός από ιατρική έχει και άκρως κοινωνική χροιά. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι το ηλεκτρονικό τσιγάρο δεν είναι τίποτε άλλο από μία ακόμη μορφή καπνίσματος και για τον λόγο αυτόν θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως τέτοια με νόμους, απαγόρευση διαφήμισης και φορολογία αυστηρή και αντίστοιχη των υπόλοιπων προϊόντων καπνού. Άλλοι κάνουν λόγο για ένα πιθανώς «επαναστατικό» προϊόν το οποίο μπορεί να προσφέρει σημαντική χείρα βοηθείας στο να μην κάνει ποτέ ξανά το… χέρι των καπνιστών την κίνηση εκείνη που φέρνει το τσιγάρο στο στόμα – ή έστω για μια συσκευή που χαρίζει στον καπνιστή μια πιο ασφαλή εναλλακτική του συμβατικού καπνίσματος.

INFO

Σύμφωνα με τα μέλη του Συνδέσμου Ελληνικών Επιχειρήσεων Ηλεκτρονικού Τσιγάρου (ΣΕΕΗΤ) το νέο ρυθμιστικό πλαίσιο που προωθεί το υπουργείο Υγείας  δημιουργεί αντιδράσεις, καθώς  εξισώνει το ηλεκτρονικό τσιγάρο με το κανονικό. Μάλιστα, στο νέο νομοσχέδιο, προβλέπεται να απαγορεύεται η χρήση και του ηλεκτρονικού τσιγάρου στους εσωτερικούς χώρους, αλλά και η διαφήμισή του (όπως γίνεται και στο κανονικό). Από τον ΣΕΕΗΤ τονίζουν ότι πρόκειται για το πλέον αυστηρό νομικό πλαίσιο για το ηλεκτρονικό τσιγάρο στην Ευρώπη, καθώς σε άλλες χωρες όπως στην Ιταλία, την Ισπανία, τη Σουηδία, αλλά και τη Μεγάλη Βρετανία  κάτι τέτοιο δεν ισχύει, αντίθετα επιτρέπεται το άτμισμα στους δημόσιους χώρους όπως και η  ενημέρωση των ενηλίκων για το ηλεκτρονικό τσιγάρο.

Το κάπνισμα «έμπνευση» στην εικαστική δημιουργία

Οι εικαστικοί καλλιτέχνες ζώντας οι περισσότεροι σ’ ένα ελεύθερο  περιβάλλον και  ακολουθώντας τη λεγόμενη  μποέμικη ζωή, ήταν φυσικό να εθιστούν στο τσιγάρο . Μάλιστα πολλοί απ’ αυτούς, απαθανάτισαν το κάπνισμα και στα έργα τους. Από τις  πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις:
* Ο  Σαλβαντόρ Νταλί, πριν τον κατακτήσει ο σουρεαλισμός, ζωγράφισε τον εαυτό του με πίπα. Πολύ  αργότερα επανήλθε στο ίδιο θέμα με μια σειρά από πίνακες στους οποίους έδωσε τον τίτλο “Ο κοιμώμενος καπνιστής”.

* Ο Πάμπλο Πικάσο υπήρξε επίσης φανατικός καπνιστής ως τα γεράματά του. Έτσι το κάπνισμα εμφανίζεται σε πολλά έργα του.  

* Ο ιμπρεσιονιστής Εντουάρ Μανέ ακολούθησε τον ίδιο δρόμο στα έργα του “η Σερβιτόρα”, ο “Καπνιστής”, το “Πορτρέτο του Στεφάν Μαλαρμέ”.

* Ο Πολ Σεζάν συνήθιζε  να ζωγραφίζει απλούς, καθημερινούς ανθρώπους να καπνίζουν.

* Ο Βαν Γκογκ, όμως ήταν ο  καλλιτέχνης που ζωγράφισε το συγκλονιστικότερο έργο του με θέμα το κάπνισμα. Πρόκειται για το προφητικό έργο “Κρανίο με αναμμένο τσιγάρο”, που και σήμερα ακόμη θα μπορούσε θαυμάσια να χρησιμοποιηθεί ως αφίσα σε καμπάνιες κατά του καπνίσματος!…

… Και στη λογοτεχνία
Πολλοί επίσης είναι οι λογοτέχνες που κάποια στιγμή ομολόγησαν ότι το κάπνισμα υπήρξε αγαπημένη τους συνήθεια : Από τον Mακ Τουέιν και τη δήλωσή του πως «αν στον παράδεισο δεν έχει καπνό, τότε αρνούμαι να βρίσκομαι εκεί» ως τον  Ζαν Πολ Σαρτρ και την πεποίθησή του, πως «μέσω του ταμπάκου {που κάπνιζε}, ήταν όλος ο κόσμος που καιγόταν, που ανασχηματιζόταν σε αχνό, προκειμένου να εισαχθεί και πάλι εντός», το τσιγάρο αποτέλεσε μια ταυτισμένη με την ύπαρξη συνήθεια. Η εξάρτηση του καπνίσματος, ήταν εκείνη που έκανε και  τον Ζαν Κοκτό να δηλώσει πως «το πακέτο των τσιγάρων, η τελετουργία με την οποία τα βγάζουμε από κει, το άναμμα του αναπτήρα κι εκείνο το αλλόκοτο σύννεφο που μας διαπερνά και που εισπνέουν τα ρουθούνια μας, αποτελούν ισχυρά θέλγητρα που έχουν κατακτήσει τον κόσμο.»Ο Φόκνερ πάλι, στον «Καπνό και άλλα διηγήματα», ήδη από το εξώφυλλο προϊδεάζει τον αναγνώστη για μια έμμεση αναφορά στη μαγεία του καπνού. Με αυτοτελή κείμενα, διηγηματικές αναφορές με ευφάνταστο περιεχόμενο, ο συγγραφέας πασχίζει να μεταδώσει το άρωμα του καπνού από τις σελίδες ενός ιδιαίτερου βιβλίου.