Χρονικό και ιστορικό μυθιστόρημα

Γράφει η Δέσποινα Ι. Δούκα //

Γιώργου Λεονάρδου, “Τσαρίνα Σοφία”, εκδ. Ωκεανός

Ο γνωστός δημοσιογράφος Γιώργος Λεονάρδος εργάστηκε ως πολιτικός συντάκτης και αρθρογράφος σημαντικών αθηναϊκών εφημερίδων, ανταποκριτής του Αθηναϊκού Πρακτορείου σε Βελιγράδι και Ν.Υόρκη, διευθυντής του Εθνικού Κήρυκα και παρουσιαστής ειδήσεων. Πρωτοδημοσίευσε διηγήματα το 1953, αλλά επιδίδεται κατά βάσιν στο μυθιστόρημα, και δη στο ιστορικό, όπως αποδεικνύουν τα είκοσι μυθιστορήματα που έχει συγγράψει (αναφέρουμε ενδεικτικά: Μάρα, η Χριστιανή Σουλτάνα-Βραβείο Ιστορικού Μυθιστορήματος Ελληνικής Εταιρείας Χριστιανικών Γραμμάτων 2001, Η Ωραία Κοιμωμένη του Μυστρά-Βραβείο Ιστορικού Μυθιστορήματος Ελληνικής Εταιρείας Χριστιανικών Γραμμάτων 2005, Ο Τελευταίος Παλαιολόγος-Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος 2008, Μπαρμπαρόσα, ο τρόμος της Μεσογείου, Ευσεβία, η θλιμμένη αυτοκράτειρα, Ιουστινιανός Β΄ ο Ριντότμητος, κ.ά.). Το 2006 βραβεύτηκε από το Ίδρυμα Μπότση για την προσφορά του στη δημοσιογραφία και τη λογοτεχνία.

Ο Λεονάρδος δεν περιορίζεται στη σύνθεση μυθιστορημάτων. Εξέδωσε το μελέτημα Η δομή του μυθιστορήματος (Λιβάνης 2000), με προβληματισμούς και αποφθέγματα πλήθους δημιουργών για τη μυθιστορηματική συγγραφή από την έμπνευση έως την ολοκλήρωση. Παράλληλα, πρόθεσή του φαίνεται ότι είναι η ανάδειξη προσωπικοτήτων και αγνώστων σελίδων της ιστορίας που τις αφορούν, ενώ σημαντικό πόλο των ενδιαφερόντων του αποτελεί η βυζαντινή οικογένεια των Παλαιολόγων.

♦♦♦

Το 2016, οκτώ χρόνια μετά από την πρώτη του έκδοση με τίτλο Σοφία Παλαιολογίνα. Από το Βυζάντιο στη Ρωσία, επανακυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ωκεανός το βιβλίο του Γιώργου Λεονάρδου με τον νέο τίτλο Τσαρίνα Σοφία. Η Παλαιολογίνα που ανέδειξε τη Ρωσία. Στο «Πρελούδιο» και στα εννέα κεφάλαια του βιβλίου παρουσιάζεται  η γέννηση της Ζωής-Σοφίας Παλαιολογίνας, η διαμονή της στη Ρώμη, τα διασταυρούμενα και αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα που την ανέβασαν στον ρωσικό θρόνο, και, κυρίως, ο πολυδιάστατος ρόλος της καθώς και του συζύγου της Ιβάν του Γ΄ του Μεγάλου στην ενοποίηση της Ρωσίας υπό την κυριαρχία της Μόσχας.

Η έναρξη του βιβλίου είναι παραμυθική και τριτοπρόσωπη: οι τρεις Μοίρες (ένας συνδυασμός των μυθολογικών προσώπων με την αποτύπωσή τους στη λαϊκή αφήγηση) μοιραίνουν τη Ζωή – και μετέπειτα Σοφία – Παλαιολογίνα κατά τη γέννησή της, εύρημα που επιτρέπει στον συγγραφέα να διαγράψει εκ των προτέρων τον χαρακτήρα της: όμορφη, ευφυής, δημιουργική, δραστήρια, πιστή, σταθερή, υπομονετική, καλόκαρδη, εύχαρις, τολμηρή, προικισμένη, είναι η Σοφία. Είναι η κραταιά σύζυγος του Ιβάν του Γ΄, αλλά και η Βυζαντινή πριγκίπισσα, κληρονόμος όλων των αυτοκρατορικών τίτλων της Κωνσταντινούπολης, η δημιουργός του μεγαλείου της Τρίτης Ρώμης, της μεγάλης Ρωσικής αυτοκρατορίας. Είναι η γυναίκα με πολιτικό ένστικτο, καλλιέργεια και διπλωματία, η ορκισμένη αντίπαλος των Τατάρων, η αναμορφώτρια της Ρωσίας που της δώρισε τις βυζαντινές της ρίζες, το γόητρο που θα την αναδείκνυε σε μια ενωμένη μεγάλη δύναμη. Ο συγγραφέας προβάλλει την ελληνικότητα, την ορθόδοξη πίστη και την ποικίλη προσφορά της Σοφίας στη Ρωσία. Το βιβλίο, όμως, δεν έχει έναν, αλλά δύο ήρωες: μαζί με τη Σοφία προβάλλεται το έργο και η ηγετική προσωπικότητα του συζύγου της Ιβάν του Γ΄.

Το βιβλίο του Λεονάρδου συγκεφαλαιώνει ως στάση όσα υπογραμμίζει το προλογικό σημείωμα του καθηγητή Ιγκόρ Μεντβέντεφ:[1] τη συμβολική παρουσία της βυζαντινής κληρονομιάς της Ρωσίας στο πρόσωπο της Σοφίας και την άποψη ότι διά της Σοφίας «το βυζαντινό μεγαλείο έριξε φως και έδωσε χροιά στο ρωσικό κράτος».

Η έμφαση στην ιστορική διάσταση του βιβλίου δίνεται ποικιλότροπα, μεταξύ άλλων και από τον εικονιστικό του διάκοσμο: τη μοναδική ευρισκόμενη προσωπογραφία της Σοφίας σε φλάμπουρο του Ουρμπίνο (1472) στο εσώφυλλο κάτω από τον τίτλο και τον υπότιτλο, τη γλυπτική αναπαράστασή της από τον Σ.Νικίτκιν βάσει των λειψάνων της (1994),[2] τις λίγες πλην κατατοπιστικές εικόνες εντός του κειμένου, το Επίμετρο με τίτλο «Εικόνες»,[3] που περιλαμβάνει φωτογραφίες από προσωπικά αντικείμενα της Σοφίας, πίνακες που αναφέρονται σ’ αυτήν ή/και στον σύζυγό της Ιβάν τον Γ΄ και κτίρια που σχετίζονται με την ιστορία τους. Επιπροσθέτως, έγγραφα και επιστολές εγκιβωτίζονται στο κείμενο, υποσελίδιες σημειώσεις ιστορικού περιεχομένου και λεξιλογικών διευκρινίσεων το υπομνηματίζουν, ενώ το προλογικό σημείωμα του Ρώσου ακαδημαϊκού Ιγκόρ Μεντβέντεφ με τη θέση ότι «το παρόν ιστορικό μυθιστόρημα για τη Σοφία Παλαιολογίνα θα αποτελέσει μια συμβολή στην Ιστορία», τα τρία παραρτήματα[4] και η ελληνική και ξένη βιβλιογραφία του τέλους καταδεικνύουν την πρόθεση του συγγραφέα να λειτουργήσει ως αναδιφητής της ιστορίας.

Παράλληλα, η απουσία πολλών αυθεντικών ιστορικών στοιχείων για τη Σοφία πυροδοτεί τη συγγραφική φαντασία, [5] δεδομένου ότι μορφές σαν του Μπαρμπαρόσα, της «Ωραίας Κοιμωμένης του Μυστρά» Κλεόπας Παλαιολογίνας Μαλατέστα, ή τη δική της, με βάση τη χρονική απόσταση μπορούν να διευρύνουν τα όρια της μυθοπλασίας,[6] όπως υποδεικνύει η ποιητική σύνθεση του προσώπου του καβαφικού Καισαρίωνα.[7] Ωστόσο, ο Λεονάρδος, όπως αποδεικνύει και η βιβλιογραφία, προσπαθεί  φιλότιμα να αποκαταστήσει την αλήθεια των προσώπων καταφεύγοντας σε μελέτες αρχείων, βιβλίων, δημιουργημάτων της τέχνης.

Η τιτλική επιλογή Τσαρίνα Σοφία. Η Παλαιολογίνα που ανέδειξε τη Ρωσία αποδίδει τις δύο διαστάσεις της Σοφίας, η Ρωσική και η Βυζαντινή, καθώς και τη θέση του συγγραφέα, η οποία υποστηρίζεται από την υιοθέτηση του πλασματικού αφηγητή Δημητρίου Λασκάρεως και της οπτικής του: γόνος ξεπεσμένης αρχοντικής οικογένειας του Μυστρά, ακόλουθος των Παλαιολόγων, εξ απορρήτων της Σοφίας και του συζύγου της Ιβάν του Γ΄, παιδικός της φίλος και πάντοτε ερωτευμένος μαζί της, υιοθετεί την ταύτιση με το ρωσικό ζεύγος των ηγεμόνων, συγχωρώντας, επί πλείστον, και (υπο)στηρίζοντας τις επιλογές τους.

Το βιβλίο δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ως ιστορικό ντοκουμέντο: είναι η παρουσίαση πάμπολλων ιστορικών στοιχείων για την εποχή, τα πρωταγωνιστικά και τα διάφορα δευτεραγωνιστικά πρόσωπα, αλλά ιδωμένη από την υποκειμενική σκοπιά του Δημητρίου Λασκάρεως – και συνακόλουθα, του Γιώργου Λεονάρδου. Ο Δημήτριος είναι ένας ταλαντούχος άνθρωπος, στον οποίον ο συγγραφέας αποδίδει κεντρικό ρόλο στις ρωσικές μεταρρυθμίσεις: δική του ιδέα είναι η ίδρυση των ρωσικών πανεπιστημίων, δική του η οργάνωση της ρωσικής αστυνομίας και κατασκοπίας, γι’ αυτόν δημιουργήθηκε το αξίωμα του επάρχου Μόσχας, σημαντική είναι η συμβολή του στην κατασκευή των μεγάλων έργων που ανέδειξαν την κοσμική πλευρά της μετέπειτα ρωσικής πρωτεύουσας και άλλα πολλά.

Γιώργος Λεονάρδος

Όλο το βιβλίο, εκτός από το «Πρελούδιο», είναι ιστορημένο με την τεχνική της αναδρομής στο παρελθόν από τον πρωτοπρόσωπο ενδοδιηγητικό αφηγητή με την υποκειμενική οπτική του. Βυζαντινός, Έλληνας, μορφωμένος, παντρεύει τη μυθολογία με την ορθοδοξία, τον αποφθεγματικό λόγο με το χιούμορ, τις παρεκβάσεις, το σχόλιο και την προσωπική εξομολόγηση, ενώ ενίοτε στον λόγο του παρεισφρέει αναχρονιστικά η εκφραστική του συγγραφέα. Βγαλμένος από την παράδοση του Σινουχέ, ο Αιγύπτιος του Μίκα Βάλταρι και του Βιβλίου της Αυτοκράτειρας Ελισάβετ του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου, ο ερωτευμένος με την ιστορικά πραγματική ηρωίδα τσαρίνα, αποτελεί κατάλληλη επιλογή για να αποδώσει υποκειμενικά το αντικειμενικό, δηλαδή την ιστορία. Και η παρουσίαση του βιβλίου ως του χειρογράφου του που τοποθετεί δίπλα στην περίφημη μαντήλα της Σοφίας μέσα στη Βιβλιοθήκη της στο Κρεμλίνο, συνάδει με τη διδασκαλία περί επίτευξης αληθοφάνειας από το ιστορικό μυθιστόρημα.[8]

Έτσι αποδίδεται η πορεία της Σοφίας (ενδεχομένως 1455-1503), κόρης του Θωμά Παλαιολόγου, εγγονής του αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου και ανεψιάς του τελευταίου Βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Τον πρόωρο χαμό των γονέων της ακολουθεί η κηδεμονία της από τους Πάπες της Ρώμης και τον αινιγματικό και τραγικό καρδινάλιο Βησσαρίωνα, ο αρραβώνας και το εξάμηνο ταξίδι της στη Ρωσία προκειμένου να γίνει η δεύτερη σύζυγος του πρίγκιπα της Μοσχοβίας και μετέπειτα ηγεμόνα της Ρωσίας Ιβάν του Γ΄ το 1472 στο Κρεμλίνο.  Υπογραμμίζεται η αρχική υποχρεωτική προσχώρησή της στο καθολικό δόγμα και η επάνοδός της στην ορθοδοξία, η ενθουσιώδης υποδοχή και αποδοχή της από τους Ρώσους, η παροχή υψηλών αξιωμάτων σε βυζαντινούς άρχοντες στο κράτος της. Δεν παραλείπεται ο σκληρός της αγώνας για να επιβάλει τον γιο της Βασίλι τον Γ΄ ως διάδοχο του συζύγου της στον θρόνο έναντι του εγγονού του Ντμίτρι από τον προηγούμενο γάμο του. Η μεταλαμπάδευση της βυζαντινής κληρονομιάς στη Ρωσία, η διαμόρφωση της ρωσικής αγροτικής οικονομίας, η υιοθέτηση του οράματος μιας ενωμένης και ισχυρής χώρας και η απόφαση του συζύγου της Ιβάν του Γ΄ να αποτινάξει τον ζυγό των Τατάρων και να συνενώσει τα διάφορα ανεξάρτητα δουκάτα και πριγκιπάτα κάτω από την εξουσία του, η εισαγωγή του βυζαντινού τυπικού στον ρωσικό θρόνο, η κατασκευή των ναών, των τειχών και του πολυεδρικού ανακτόρου της Μόσχας από Ιταλούς αρχιτέκτονες, προβάλλονται ως έργα δικά της. Η περιγραφική και αφηγηματική πρόθεση του Δημητρίου Λασκάρεως καταδεικνύει τη σκοπιμότητα των πολεμικών και πολιτικών επιλογών και συνδυάζει τα ιστορικά γεγονότα σε όλη την Ευρώπη, τη Ρωσία και την Οθωμανική Αυτοκρατορία με αναφορές θρύλων, ηθών, εθίμων, της καθημερινότητας και της νοοτροπίας των λαών.

♦♦♦

Η αναφορά στο πλήθος των ιστορικών γεγονότων και των πραγματικών προσώπων της εποχής καθώς και η έμφαση στο ιστορικό παρά στο μυθοπλαστικό στοιχείο, στη γνώση της ιστορίας παρά στο συναίσθημα, μας οδηγούν να υιοθετήσουμε τον χαρακτηρισμό του μυθιστορηματικού χρονικού αντί αυτού του αμιγώς ιστορικού μυθιστορήματος για το βιβλίο,[9] χαρακτηρισμό που έχει ήδη υιοθετήσει ο ίδιος ο κειμενικός αφηγητής[10]. Ο Λεονάρδος αναδεικνύεται έτσι σε έναν σύγχρονο χρονικογράφο της κρίσιμης και σημαντικής μεταλαμπάδευσης του μεγαλείου από το υποταγμένο Βυζάντιο στην ανατέλλουσα τσαρική Ρωσία, συγγράφοντας το μοναδικό – εξ όσων γνωρίζουμε – δείγμα δημιουργικής λογοτεχνίας σχετικά με τη βυζαντινή πριγκίπισσα με την πολυδιάστατη προσωπικότητα, που σφράγισε τη μοίρα, την πολιτική και πολιτιστική ιστορία της Ρωσίας, κερδίζοντας έως τις μέρες μας τον σεβασμό και την αναγνώριση των λαών της.[11]