Τρίτη ηλικία και κοινωνικός προβληματισμός

Γράφει η Βασιλική Β. Παππά // 

Θεσσαλονίκη 2015

Τα τελευταία χρόνια αναπτύσσεται έντονος προβληματισμός γύρω από οτιδήποτε αφορά «τα άτομα της τρίτης ηλικίας», τα οποία και αντιμετωπίζουμε σαν άτομα με ειδικές ανάγκες. Η αντιμετώπιση των προβλημάτων των ίδιων των ηλικιωμένων, αλλά κι εκείνων που έχουν οι οικογένειές τους, στηρίζεται σε μια υποσυνείδητα ίσως διαμορφωμένη αντίληψη, η οποία αντανακλά τη σύγχρονη πραγματικότητα. Χαρακτηριστικό της στάσης των ενηλίκων απέναντι στους ηλικιωμένους είναι η υποκρισία. Ως ένα σημείο, όλοι φέρονται με σεβασμό στους μεγαλύτερους, αλλά οι περισσότεροι κυρίως συμπεριφέρονται στον ηλικιωμένο σαν να είναι κατώτερος προσπαθώντας να του υποδείξουν τα λάθη του και τις αδυναμίες του προκειμένου να παραδώσουν την εξουσία σε εκείνους και περιορίζοντάς τους σε έναν παθητικό ρόλο.

Ο κοινωνικός ρόλος των ηλικιωμένων έχει πλέον συρρικνωθεί, φαινόμενο που παρατηρείται στις αστικοβιομηχανικές κοινωνίες, αλλά και στις πιο παραδοσιακές. Κι αυτό επειδή οι ηλικιωμένοι δεν μπορούν να παρακολουθήσουν τις αλλαγές που φέρει η ταχύτατα εξελισσόμενη τεχνολογία. Αυτή η μεγάλη αριθμητικά κοινωνική ομάδα, μπαίνει στο περιθώριο και ο ρόλος της υποβαθμίζεται τόσο στην οικογένεια όσο και στην κοινωνία, στην οποία προσέφερε κατά τα παραγωγικά χρόνια της ζωής του.

Η γήρανση είναι μια φυσιολογική πορεία αλλαγών, είναι το άλλο άκρο της συνέχειας της ζωής που αρχίζει με τη γέννηση του ανθρώπου. Δεν είναι μια στατική ούτε ομοιόμορφη περίοδος και υπάρχουν ακόμη περιθώρια για μάθηση και τροποποίηση συμπεριφοράς. Χαρακτηρίζεται από σημαντικές σταδιακές αλλαγές, σωματικές, συναισθηματικές, πνευματικές, η μνήμη σύγχρονων γεγονότων αμβλύνεται ενώ το παρελθόν παραμένει σχετικά ζωηρό.

Τα αίτια της γηράνσεως του πληθυσμού, η οποία θα γίνει πιο έντονη τα επόμενα χρόνια είναι πολλά, ποικίλα και περίπλοκα. Τα σπουδαιότερα όμως επικεντρώνονται σε δύο βασικούς παράγοντες: 1) Στη μείωση του αριθμού των γεννήσεων και 2) στην αύξηση του μέσου όρου ζωής των ανθρώπων.

Τα χρονικά όρια που εγκαινιάζουν την περίοδο των γηρατειών δεν είναι πάντα τα ίδια για όλους τους ανθρώπους. Συχνά έχουμε την τάση να συνδέουμε τα γηρατειά με την αρρώστια. Τα αρθριτικά και οι ρευματισμοί απαντώνται συχνότερα ανάμεσα στους ηλικιωμένους παρά σε νεώτερους ανθρώπους. Είναι ανακριβές όμως να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι τα γηρατειά είναι αυτά καθαυτά μια μορφή γενικευμένης αρρώστιας.

Μια παροιμία λέγει «Δεινόν το γήρας, ου γάρ έρχεται μόνον». Το βασικό χαρακτηριστικό της ηλικίας αυτής είναι ότι έχει ατονήσει η ικανότητα για αναπαραγωγή. Η όραση εξασθενεί. Οι μεταβολές στο δέρμα είναι ιδιαίτερα ευδιάκριτες. Το ρυτίδιασμα και η πλαδαρότητα οφείλονται στην απώλεια λιπώδους ιστού από τα επιφανειακά στρώματα του δέρματος. Σημαντικές μεταβολές συμβαίνουν στους μύες και στα οστά. Τα οστά έχουν την τάση να χάνουν το ασβέστιό τους, γίνονται λεπτότερα και πιο εύθραυστα.

Από τις πνευματικές ικανότητες παρατηρείται μείωση της μνήμης. Αρκετά συχνή στα άτομα της τρίτης ηλικίας είναι και η κατάθλιψη. Υπολογίζεται ότι ένας στους 3 ή 4 ηλικιωμένους πάσχει από κατάθλιψη. Τα συχνότερα συμπτώματα είναι τα εξής: Όλα είναι μαύρα. Η σκέψη λιμνάζει. Δεν χαίρεται με τίποτε, όπως π.χ. τα παιδιά του ή τα εγγόνια. Δεν ενδιαφέρεται. Κουράζεται εύκολα και έχει μειωμένη ενεργητικότητα. Έχει χάσει την αυτοεκτίμηση και εμπιστοσύνη στον εαυτό του. Είναι ανήμπορος να κάνει σχέδια για το μέλλον που να αφορούν τον εαυτό του ή τα πρόσωπα που αγαπά. Ο καλύτερος τρόπος αντιμετωπίσεως των ψυχικών καταστάσεων είναι η προετοιμασία για την ηλικία αυτή από πολύ νωρίτερα, οπότε πολλές καταστάσεις μπορούν να προληφθούν.

Υπάρχουν όμως και ηλικιωμένοι οι οποίοι διατηρούν την πνευματική τους διαύγεια και ζωηράδα και σε πολύ προχωρημένη ηλικία. Τέτοια παραδείγματα μας έχουν δώσει η ιστορία, η πολιτική και τα γράμματα. Συνήθως αυτοί διατηρούν ακμαίες τις δυνάμεις τους και είναι ικανοί για δουλειά, πράγμα που τους καταξιώνει και στην κοινωνία είναι χρήσιμοι. Συνήθως όμως ο συνταξιούχος μπαίνει στο περιθώριο και απομονώνεται.

Τα προβλήματα του γήρατος σήμερα αποτελούν αντικείμενο μελέτης πολλών επιστημονικών κλάδων, όπως η βιολογία, η φυσιολογία, η ιατρική, η κοινωνιολογία, η ψυχολογία, η κοινωνική πολιτική και ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια η Γεροντολογία.

Όπως τονίστηκε πριν από αρκετά χρόνια στο πρώτο Διεθνές Συνέδριο Γεροντολογίας στη Λιέγη, το μεγάλο, το πραγματικό πρόβλημα, το οποίο αντιμετωπίζει σήμερα ο άνθρωπος είναι: «όχι μόνο να προσθέσει χρόνια στη ζωή, αλλά ζωή στα χρόνια». Το τμήμα του πληθυσμού που διανύει το τρίτο και τελευταίο στάδιο της βιολογικής του υπάρξεως, συμπορεύεται με ιδιόμορφα προβλήματα στον δύσκολο και ανηφορικό δρόμο προς το πεπρωμένο.

Η σταδιακή εξασθένηση του ανθρώπινου οργανισμού σε συνδυασμό με την αποχώρηση από την οικονομική δραστηριότητα και τον συνεχή περιορισμό του κύκλου των απολαύσεων που προσφέρουν οι χαρές της ζωής είναι πολύ δυσάρεστα σύνδρομα για τα άτομα εκείνα που διέθεσαν ένα μεγάλο μέρος της ζωής τους, αγωνιζόμενα όχι μόνο για την επιβίωση και την ησυχία του οικογενειακού τους περιβάλλοντος αλλά και για την πρόοδο και ευημερία του κοινωνικού συνόλου.

Σε ένα άρθρο του 1975, ο M.C. de La Godelinais έγραφε:

«Απουσία δραστηριότητας, περιορισμένα οικονομικά μέσα, σπάνιες μετακινήσεις, προοδευτική απόσυρση από την κοινωνική ζωή, τάση προς την αναδίπλωση στους εαυτούς τους, αυτά είναι τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την καθημερινή ζωή της πλειοψηφίας των ηλικιωμένων ατόμων».

Ο καλύτερος τρόπος αντιμετωπίσεως των ψυχικών καταστάσεων των ανθρώπων της τρίτης ηλικίας είναι η προετοιμασία για την ηλικία αυτή, οπότε πολλές δυσάρεστες καταστάσεις μπορούν να προληφθούν.

Η κοινωνική πρόνοια και πολιτική μπορεί μέσα από ομάδες να βοηθήσει τους ηλικιωμένους να αναπτύξουν και να ενδυναμώσουν τις εσωτερικές δυνάμεις τους, να δημιουργήσουν δεσμούς μεταξύ τους, να δώσουν ένα νόημα στη ζωή τους. Ο κοινωνικός λειτουργός μπορεί να πείσει τον μεγάλο άνθρωπο να γίνει:

• Έφορος σε εκκλησία

• Μέλος σε διοικητικά συμβούλια τα οποία έχουν φιλανθρωπικό ή διοικητικό ή άλλο οποιοδήποτε χαρακτήρα, να ασχοληθεί ενεργά με την κοινωνία.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο ηλικιωμένος μπορεί να αποκτήσει αυτοεκτίμηση, να δημιουργήσει δεσμούς μέσα στην ομάδα, να γίνει μέλος μιας μικρής κοινότητας, όπου θα αναπτύσσει ο ίδιος δράσεις και πρωτοβουλίες.

Σε πολλές πόλεις έχουν ιδρυθεί τα λεγόμενα γηροκομεία ή οίκοι ευηγηρίας, τα σπίτια γαλήνης και τα τελευταία χρόνια τα κέντρα Ανοικτής Προστασίας Ηλικιωμένων (ΚΑΠΗ). Σε πολλά γηροκομεία μπορεί ο τρόπος λειτουργίας τους να έχει εκσυγχρονιστεί, δεν παύει όμως ο εγκλεισμός ενός γέροντα σε γηροκομείο να θεωρείται τραυματική εμπειρία. Με την είσοδο του ηλικιωμένου στο γηροκομείο, το οποίο κατά κανόνα δεν βρίσκεται στην περιοχή του, αποκόπτεται από το περιβάλλον που έζησε όλα του τα χρόνια. Φεύγει μακριά από τα παιδιά και τους συγγενείς του, αποκόπτεται από το σπίτι του, την Εκκλησία του, από το καφενείο του. Έτσι είναι αναγκασμένος ο άνθρωπος που βρίσκεται σ’ αυτή την ηλικία να προσαρμοστεί σε εντελώς νέες καταστάσεις.

Για την ορθόδοξη Θεολογία οι γέροντες ανέκαθεν ήταν και είναι πρόσωπα ιερά και σεβαστά. Επανειλημμένα μέσα στην Αγία Γραφή βλέπουμε τους Θεοφώτιστους ιερούς συγγραφείς να αναφέρονται με τιμή στα πρόσωπά τους και να παροτρύνουν τους νέους να τους υπολείπτονται, να τους περιποιούνται και να τους αγαπούν. Αισχρός και αξιοκατάκριτος χαρακτηρίζεται στο χωρίο 19, 26 των Παροιμιών ο γιος, ο οποίος κακομεταχειρίζεται τον πατέρα του και διώχνει τη μητέρα του από το σπίτι του.

Θέλημα λοιπόν Θεού είναι η από μέρους των παιδιών περίθαλψη των ηλικιωμένων γονέων. Αλλά όχι μόνο θέλημα Θεού, αλλά και κοινωνική ανάγκη και συμφέρον όλων. Κι αυτό γιατί όταν τα τέκνα καθορίζουν την τύχη των γονέων τους, κατά κάποιο τρόπο καθορίζουν και τη δική τους τύχη, γιατί δίνουν το παράδειγμα στα παιδιά τους.

Στα βιβλία της Π. Διαθήκης και ιδιαίτερα στα ποιητικά, όπως είναι οι Ψαλμοί, οι Παροιμίες, η Σοφία Σειράχ γίνεται λόγος για τις σχέσεις γονέων-παιδιών, όταν οι γονείς είναι υπερήλικες και χρειάζονται τη βοήθεια και συμπαράσταση των παιδιών τους.

Δυστυχώς τα τελευταία χρόνια το υπαρκτό χάσμα ανάμεσα στους νέους και στους ηλικιωμένους θα γίνεται βαθύτερο αν δεν συνειδητοποιήσουμε ότι η ηθική και πνευματική τάξη που όρισε ο Δημιουργός για να ισχύει στις μεταξύ μας σχέσεις, όταν παραβιάζεται, μας εκδικείται θανάσιμα. Ό, τι ακριβώς συμβαίνει με τους θεμελιώδεις φυσικούς νόμους.

Μέσα από τον κακώς νοούμενο προοδευτισμό μας ισοπεδώσαμε τα πάντα, με αποτέλεσμα το πάλαι ποτέ υγιές κύτταρο της κοινωνίας μας, που είναι η οικογένεια να βρίσκεται υπό διάλυση και με απόγνωση ατενίζουμε τα μεν νέα παιδιά να προσπαθούν να βρουν διέξοδο στα αδιέξοδά τους μέσα από το αλκοόλ, τα ναρκωτικά, τον αναρχικό μηδενισμό και τις παραθρησκείες, τους δε ηλικιωμένους να μαραζώνουν μακριά από την οικογενειακή θαλπωρή και με το πικρό παράπονο της εγκατάλειψης στα χείλη.

Πολλοί αναρωτιούνται έντονα τι αξία έχει να γερνάμε. Η φθορά του σώματος είναι ο δρόμος που οδηγεί προς το τέλος, είναι η παντοτινή μνεία, ότι οδηγούμαστε προς το θάνατο. Αυτή μας διδάσκει και μας διαπαιδαγωγεί κατά τον ι. Χρυσόστομο να μη κάνουμε μεγαλεπήβολα σχέδια σαν να ήμασταν αμετάβλητοι.

Τα γηρατειά δεν είναι παρά το επιστέγασμα της ολοκλήρωσης, που αγωνιστήκαμε να πετύχουμε σ’ ολόκληρη τη ζωή μας. Οι ηλικιωμένοι είναι άτομα που μπορούν να αναπτυχθούν συναισθηματικά, πνευματικά και να αποκτήσουν νέες εμπειρίες. Η πείρα και οι γνώσεις που απέκτησαν αποτελούν προνόμιο τόσο για τους ίδιους τους ηλικιωμένους όσο και για τους νεώτερους.

Οι ηλικιωμένοι, που προσέφεραν και εργάστηκαν στην κοινωνία, δικαιούνται από το κράτος υπηρεσιών που θα τους βοηθούν να συμβιούν ευκολότερα με τα προβλήματα υγείας και λειτουργικής ανεπάρκειας που έχουν και όχι να αποβάλλονται βίαια από την κοινωνία. Το κράτος, η πολιτεία, οι φορείς κοινωνικής πολιτικής έχουν χρέος έναντι των ηλικιωμένων. Η οικογένεια όμως, θα πρέπει να αναλάβει την προσφορά φροντίδας, χρόνου και αγάπης στα γηραιά μέλη της. Τούτο βεβαίως δεν είναι πάντα εύκολο, αλλά διαφορετικά θα γίνουμε μία κοινωνία οίκων ευηγηρίας, ψυχρή με μεγαλύτερη μοναξιά για τα ηλικιωμένα μέλη και λιγότερη ελπίδα για τα νεώτερα, που θα υποστούν συν τω χρόνω τις επιδράσεις των αποφάσεων που λαμβάνουν σήμερα για τους άλλους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• Βάντσου, Χ., Η μέριμνα της Εκκλησίας για τον άνθρωπο της τρίτης ηλικίας, Θεσσαλονίκη 1988.
• Ιωακειμίδου, Φ., Τρίτη Ηλικία-Κλειστή Περίθαλψη, Σημειώσεις Ε.Ε.Σ. (1995).
• Φράγκου, Δ., Ο γεροντικός πληθυσμός της Ελλάδος, Αθήνα 1987.
• Χριστοδούλου, Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος, Μηνύματα Πίστεως, εκδ. Νέα Σύνορα, Αθήνα 2000.
• Kastenbaum, R., Η Τρίτη Ηλικία, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 1982.
• Paillat, P., Γήρας και Γήρανση, εκδ. Χατζηνικολή, Αθήνα 1995.
• Simon de Beauvoir, Τα γηρατειά, εκδ. Γλάρος, Αθήνα 1980.
• Slater, R., Γηρατειά. «Θλιμένος Χειμώνας ή Δεύτερη Άνοιξη;». Η ψυχολογία της γήρανσης, εκδ. ελληνικά γράμματα, Αθήνα 2003.