Fractal

Η τρέλλα στην ελληνική λογοτεχνία μέσα από το βιβλίο ‘Βαδίζοντας προς την Τρέλα’ του Γεράσιμου Ρηγάτου

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //

 

tr1Σχετικά πρόσφατα (2014) είδε το φως της δημοσιότητας το καινούργιο βιβλίο του Γεράσιμου Ρηγάτου. Το περιεχόμενο ενδιαφέρον για πολλούς, αφού αποτελεί ειδική μονογραφία που αναφέρεται στην τρέλλα, όπως αυτή τουλάχιστον εμφανίζεται, μέσα στην ελληνική, κυρίως, λογοτεχνία. Η κυκλοφορία του συγκεκριμένου βιβλίου, μας αναγκάζει να προσπαθήσουμε να κάνουμε ένα ταξίδι προς τα πίσω, τότε που η τρέλλα ήταν νόσος περίεργη που σημάδευε ασθενείς και οικογένεια ανεξίτηλα, ωθώντας τους πρώτους αλύπητα στο περιθώριο και ταυτόχρονα να θυμηθούμε κάποιες μεγάλες αλλά και ιδιαίτερες στιγμές των Ελλήνων ποιητών και πεζογράφων.

 

Στη νεοελληνική λογοτεχνία ο πρώτος λογοτέχνης που ασχολήθηκε με το θέμα της τρέλλας στο έργο του είναι ο εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός. Στο νεανικό του ποίημα ‘Η τρελή μάνα ή το κοιμητήριο τραγούδι’, περιγράφει την ψυχική κατάσταση μιας μάνας που έχασε ξαφνικά τα δύο της παιδιά από κεραυνοπληξία και τα γυρεύει νύκτα στο νεκροταφείο:

‘Δύο αδέλφια δύστυχα/Κοιμούνται κάτω/Τον ανεξύπνητον/Ύπνον θανάτου/ Κι έχασε η μάνα τους/ Τα λογικά//Τα μαύρα επαίζανε/Εκεί όπου στέκει/Ο πύργος, κι έπεσε/Τ’ αστροπελέκι/Κι άψυχα τ’ άφησε/Τα θλιβερά’. Πιο κάτω ο ποιητής την αποκαλεί ‘δύστυχη’ και ‘ξεφρενωμένη’. Και ‘Με λύπη εγκάρδια/Εθεωρούσε/όλα τα μνήματα/Και τα μετρούσε με τ’ αργό κίνημα/Της κεφαλής’. Αλλά και σε ένα άλλο ποίημα, η τρέλλα επανέρχεται ξανά. Αφορμή τώρα μια μεγάλη αποκάλυψη για τη Μαρία του ποιήματος: ‘… ο Λάμπρος της φανερώνει ότι είχε κάνει χωρίς να τη γνωρίζη, γυναίκα την εδική του κόρη. Τότε μένουν άφωνοι και οι δύο. Τέλος τους ετάραξε ο ήχος των σημάντρων…’.

Στη συλλογή ‘Ελεγεία και σάτιρες’ του Κώστα Καρυωτάκη, περιλαμβάνεται το ποίημα ‘Ωχρά Σπειροχαίτη’. Βεβαίως για να είμαστε ακριβείς, η συλλογή κυκλοφόρησε στην Αθήνα σε πρώτη μορφή τον Απρίλιο του 1923, κι από εκεί αντλούμε τους παρακάτω στίχους από το ονομαζόμενο ‘Τραγούδι της παραφροσύνης’, ‘Και πάντα εδαπανούσαμε τον έρωτα, την ήβη/Έμοιαζε το Ενδεχόμενο σα μια μεθυστική/ άβυσσος, όταν έρημος διαβάτης όλο σκύβει/μόνο για να φαντάζεται το πέσιμό του εκεί’. Ο υπαινιγμός του αιτίου της παραφροσύνης, είναι κάτι παραπάνω από σαφής. Στην τελική μορφή του ποιήματος ‘Ωχρά Σπειροχαίτη’, η όλη κατάσταση αποκαλείται ‘Τρέλα’:

‘Το μέτωπό μας έκρουσε τόσο απαλά, με τόση/επιμονή, που ανοίξαμε για να μπει σαν κυρία/ η Τρέλα στο κεφάλι μας, έπειτα να κλειδώσει/Τώρα η ζωή μας γίνεται ξένη, παλιά ιστορία’.

Και στο άλλο ποίημα της συλλογής, ‘Υποθήκαι’, γίνεται μνεία για τον άλλο ποιητή, τον Ρώμο Φιλύρα, με τους στίχους, ‘Άσε τα γύναια και το μαστροπό/Λαό σου, Ρώμε Φιλύρα/Σε βάραθρο πέφτοντας αγριωπό/κράτησε σκήπτρο και λύρα’. Πρόκειται για ξεκάθαρη αναφορά στους στίχους του Φιλύρα (‘Μοίρα άγει’) :

‘Αχ, στο λαό πως μ’ έριξεν η μοίρα,
πως μ΄έκρουσε στη θείαν ανατροφή
και μ’ άφησεν ο δύσμοιρος και πήρα
τη χλεύη, τη βρισιά και τη ντροπή.

Όχλε, λαέ, βαρβάρων σπέρμα νόθο,
Που τη βρίσκεις την κρίση και χτυπάς
Στη ρίζα τον ακόρεστό μου πόθο;
Ά, μαστροπέ, στην άβυσσο με πας’!

Οι αναφορές στο βιβλίο του Γεράσιμου Ρηγάτου, περιπτώσεων Ελλήνων λογοτεχνών, ποιητών και πεζογράφων με αποσπάσματα που παραπέμπουν στην ‘τρέλλα’, συνεχίζονται φυσικά αμείωτες. Στους παλιότερους που ασχολήθηκαν με το συγκεκριμένο θέμα, αναφέρονται και οι Μιχαήλ Μητσάκης και Γεώργιος Βιζυηνός. Αναμνήσεις παιδικές, στίχοι βιωματικοί, πριν τρελαθούν τελικά οι ίδιοι. Βεβαίως ‘το τραγούδι της αδελφής μου’ του νεώτερου μεγάλου μας ποιητή, Γιάννη Ρίτσου, δεν θα μπορούσε να απουσιάζει από τις αναφορές του βιβλίου. Γράφει κάπου εκεί μέσα ο ποιητής για την κατάσταση της αδελφής του:

‘Τα λευκά σου χέρια/ που άλειψαν μύρα τις πληγές μας/τώρα σφαδάζουν δεμένα πισθάγκωνα/στο σταυρό του κορμιού σου/σα νάταν αδελφή μου/ χέρια ληστών/Το λιγνό σώμα σου περιτυλίγεται/τον τεφρό μανδύα της αλλοφροσύνης/Τα μάτια σου απομείνανε/δύο γυάλινοι πύργοι ακατοίκητοι/και μέσα τους γυρνούν αδέσποτες/οι σκιές του παρελθόντος…’.

Ήταν μια εποχή που ολόκληρη η οικογένεια του τρελλού, πονούσε. Ο Ρίτσος δεν έμεινε αμέτοχος σε αυτή τη συμφορά της αδελφής του, που ήταν ταυτόχρονα και δική του:

‘…Αδελφή μου/δεν είμαι πια ποιητής/δεν καταδέχομαι νάμαι ποιητής/Είμαι ένα πληγωμένο μυρμήγκι/που έχασε το δρόμο του/μες στην απέραντη νύχτα/ Αναδεύω την τέφρα /των πυρπολημένων Απριλίων/και δε βρίσκω μια σπίθα/για ν’ ανάψω την αρχαία θερμάστρα… ’.

Περισσότερες είναι οι αναφορές του συγγραφέα σε πεζά κείμενα της νεοελληνικής πεζογραφίας. Η αφορμή, το γενεσιουργό αίτιο της τρέλλας, αυτό που έφερε τα πάντα στο προσκήνιο, την επιφάνεια, ήταν σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις, η μοναξιά, η απώλεια αγαπημένων προσώπων με την έννοια του θανάτου ή της εγκατάλειψης, η ματαίωση των προσδοκιών, η κακή προσωπική και οικογενειακή κατάσταση, η βία σε όλες τις μορφές, και τόσα άλλα γνωστά ερεθίσματα-αφορμές που εκπυρσοκρότησαν την τρέλλα. Ο κατάλογος των πεζών κειμένων Ελλήνων λογοτεχνών με άμεσες αναφορές στην τρέλλα, είναι δυστυχώς μακρύς. Πολλά από αυτά αναφέρονται και στις ‘Ιστορίες τρέλας από την Ελληνική Λογοτεχνία’ του Γιάννη Σολδάτου που κυκλοφόρησε το 1994.

Ο Γεράσιμος Ρηγάτος στο ‘Βαδίζοντας προς την τρέλα’, αναφέρεται δια βραχέων σε κάποια από αυτά, όπως την ‘Άμοιρη Μαριώ’ του Γεωργίου Δροσίνη, την ‘Τρελή’ του Αργύρη Εφταλιώτη, τα ‘Ζωντανά πτώματα’ του Γιώργη Ζάρκου, τη ‘Χακ! Θεσσαλική ιστορία’ και την ‘Αννούλα’ του Καραγάτση, τους ‘Άθλιους των Αθηνών’ του Ιωάννη Κονδυλάκη και σε μερικά του Σπύρου Μελά και του Στράτη Μυριβήλη. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται για τα ‘Ένας τρελός’, ό Κώστας Χατζόπουλος ως φαρσέρ’ και το ‘καλλιτέχνιδος έρως’ του γιατρού και συγγραφέα Παύλου Νιρβάνα, τη ‘Στρίγγλα’ μάνα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, τον ‘αφορεσμένο που παραμιλούσε’ του Πέτρου Πικρού, καθώς και στο Γιάννη Ρίτσο, με το ‘Ακόμα ένας Άγιος’. Ο κατάλογος περατούται με τη ‘Ζωή μου στο Δρομοκαΐτειο’ του Ρώμου Φιλύρα (1888-1942), το οποίο δημοσιεύτηκε σε συνέχειες το 1929, κείμενα με πολύτιμες πληροφορίες μιας περασμένης εποχής. Τα σχόλια εν προκειμένω κάπως μακρύτερα και λεπτομερέστερα απ’ ότι στις ποιητικές νεοελληνικές αναφορές με θέμα την τρέλλα.

Ο συγκεκριμένος όμως κατάλογος, και βέβαια δεν εξικνείται εδώ. Ο υπομονετικός ανιχνευτής θα βρει αναρίθμητες περιπτώσεις έργων στη νεοελληνική λογοτεχνία με θέμα την τρέλλα. Ο Κωστής Γκιμοσούλης, η Φωτεινή Τσαλίκογλου, ο Κωστής Παπαγιώργης, ο Αριστοτέλης Νικολαΐδης, ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης, έτσι για αναφερθούμε σε κάποιους νεότερους, αναφέρθηκαν επίσης σε μερικά έργα τους για την τρέλλα.

Η σύγχρονη επιστήμη της ψυχιατρικής αναγνωρίζει στην τρέλλα την πραγματικότητα ως έχει, γι αυτό και απαιτεί το σεβασμό όλων στη συγκεκριμένη διαφορετικότητα. Βεβαίως δεν είναι μακρυά οι εποχές όπου ο τρελλός ήταν το κατ’ εξοχήν γελωτοποιό στοιχείο του χωριού, της κοινωνίας, μιας μικρής ομάδας ανθρώπων. Το προ κάποιων δεκαετιών γνωστό και εξαιρετικό δοκίμιο του Μισέλ Φουκώ, που είδε το φως της δημοσιότητας αρχικά ως διδακτορική διατριβή το 1961, γνώρισε στη συνέχεια πάμπολλες εκδόσεις και επηρέασε ανθρώπους, καταστάσεις και απόψεις.

Η ιστορία της τρέλλας έως τις μέρες μας, διήνυσε μεγάλο δρόμο. Η τρέλλα, οι δυνάμεις του θεού και του δαίμονα, αρκετές φορές συναντιόνταν. Αναφορές για περίεργες καταστάσεις, αλλοπρόσαλλες συμπεριφορές, μανιακές εκδηλώσεις και αυτοκτονικές τάσεις, είναι συχνές μέσα στα κείμενα του Ευριπίδη και του Σοφοκλή. Αργότερα στο Μεσαίωνα ο τρελός βρισκόταν στο περιθώριο της κοινωνίας, γιατί όλοι ομολογούσαν τη θεϊκή παρέμβαση. Η τρέλα προερχόταν από το Θεό ή από τον διάβολο. Ταυτόχρονα όμως άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα ψυχιατρικά νοσοκομεία, ενώ ανάλογες ήταν και οι αναφορές σε πίνακες ζωγραφικής και λογοτεχνικά έργα.

 

Ιερώνυμος Μπος (1450-1516), Το πλοίο των τρελλών.

Ιερώνυμος Μπος (1450-1516), Το πλοίο των τρελλών.

 

Ένας χαρακτηριστικός πίνακας της εν λόγω εποχής, θεωρείται αναμφίβολα ‘Το Πλοίο των τρελλών’ του Ιερώνυμου Μπος, που αποτελεί αλληγορία του ανθρώπινου είδους το οποίο ταξιδεύει στα ποτάμια της Ευρώπης, στις θάλασσες του κόσμου, πάνω σε ένα μικρό καράβι. Όλοι εκεί μέσα είναι ανόητοι. Ο ζωγράφος παίζει με τις ανθρώπινες φιγούρες, γελάει με τη βλακεία όλων των κοινωνικών τάξεων, αφού βρίσκονται ακόμα και μοναχοί και μοναχές, υπαινισσόμενος προφανώς ότι όλοι είμαστε συνεπιβάτες σε αυτό το ταξίδι, όλοι διαθέτουμε, καλά η κακά φυλαγμένες, περίεργες ιδιότητες, ασχήμιες του νου και της ψυχής. Ο πίνακας βασίστηκε στο ομώνυμο ποίημα του Γερμανού θεολόγου Σεμπάστιαν Μπραντ (15ος αιώνας), σάτιρα ουσιαστικά μιας κοινωνίας προβληματικής που ταλανιζόταν από σκάνδαλα, αμαρτίες και διαστροφές. Με τον τρόπο αυτό άρχισε το θέμα της διαφορετικότητας της συμπεριφοράς να εξαπλώνεται σε λογοτεχνία και ζωγραφική.

 

Δρομοκαΐτειο, 1915.

Δρομοκαΐτειο, 1915.

 

Στην αρχή του 16ου αιώνα το θέμα της τρέλας επανέρχεται δριμύτερο. Ο Άμλετ (1600-1601) και ο Βασιλιάς Ληρ (1605-1606), δύο τραγωδίες του Σαίξπηρ, αναφέρονται σχεδόν εξολοκλήρου στο θέμα της τρέλας. Στα έργα, πάλι, του  Ντοστογιέφσκι (1821-1881), η τρέλα έχει αλληγορική σημασία, είναι είδος αντίδρασης στην αλήθεια. Η αγγλίδα συγγραφέας Βιρτζίνια Γουλφ (1882-1941) είχε συχνές νευρικές καταθλιπτικές κρίσεις και στιγμές τρέλλας, μέχρι να αυτοκτονήσει τελικά πέφτοντας στο ποτάμι. Έτσι έχοντας παρακαταθήκη τις προσωπικές εμπειρίες και βιώματα, θα μας δώσει το χαρακτήρα της ‘Κυρίας Νταλογουέι’ (1925), μια ευαίσθητη και ποιητική καταγραφή του γυναικείου ψυχισμού.

 

Χειρόγραφο του Ρώμου Φιλύρα.

Χειρόγραφο του Ρώμου Φιλύρα.

 

Οι μελέτες και τα βιβλία του Γεράσιμου Ρηγάτου είναι αρκετά γνωστά στο αναγνωστικό κοινό. Τα περισσότερα περιστρέφονται γύρω από τη λογοτεχνία και τη λαογραφία, κυρίως, ιατρικών παραμέτρων. Τούτο το βιβλίο συμπληρώνει την ελλιπή ούτως ή άλλως ελληνική βιβλιογραφία πάνω στο συγκεκριμένο θέμα. Να υπενθυμίσουμε το ‘Ιερά Οδός 343. Μαρτυρίες από το Δρομοκαΐτειο’ (1995) της Μαρίας Σ. Φαφαλιού και το ‘Ανθολόγιο. Τα μαλλιά μου ασπρίζουν. Γιατί άργησες; 11 κείμενα για τους ανθρώπους με τον κλονισμένο νου’ (1999) του Τάκη Ψαράκη, τα οποία ο συγγραφέας συμβουλεύεται συνεχώς, τόσο για το πολύτιμο υλικό, όσο και για την αξιοπιστία τους. Το βιβλίο απευθύνεται σε ειδικούς γιατρούς, αλλά και ευρύτερο κοινό.

Το βιβλίο τελειώνει με τα κεφάλαια ‘Το ημερολόγιο ενός τρελού’ του Νικολάι Γκόγκολ και το ‘Ξαφνικά πέρσι το καλοκαίρι’ του Τενεσή Γουίλιαμς. Στο τελευταίο ο συγγραφέας αναφέρει την περιβόητη μέθοδο της λοβοτομής μαζί με τις απαραίτητες πληροφορίες για τις ενδείξεις και τεχνικές της μεθόδου. Είναι προφανές όμως ότι οι σκοπός του βιβλίου είναι η τρέλλα στην νεοελληνική λογοτεχνία περισσότερο, παρά στη διεθνή, κάνοντας έτσι την απαίτηση για κάποιο άλλο μελλοντικό ανάλογο πόνημα, επιτακτική. Τα κείμενα και τις σελίδες του βιβλίου κοσμούν έργα ονομαστών καλλιτεχνών, ενώ το αισθητικό αποτέλεσμα των Βήτα Ιατρικών Εκδόσεων στο γνωστό πάντοτε υψηλό επίπεδο.

 

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top