Τόνι Χατζηδημητρίου: “Σε κάποιους η Μνήμη φωτίζεται”

Συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη //

Αναγνωρίζει ότι τον θέλγει η ιστορία και δη αυτής της Ανατολής. Ο Τόνι Χατζηδημητρίου γράφει, λοιπόν, για τον Λώρενς της Αραβίας και μας μιλά γι’ αυτό.

-Κύριε Χατζηδημητρίου, ποια ήταν η αφορμή για να γράψετε τη μελέτη «Πόλεμος και Διπλωματία στη Μέση Ανατολή, η δράση του Λώρενς της Αραβίας», εκδόσεις Μπατσιούλας;

Τα γεγονότα που παρακολουθούμε να εκτυλίσσονται στη Μέση Ανατολή, δημιουργούν απορίες ως προς τα αίτια που τα προκαλούν. Θέλοντας να ξεδιαλύνω τις απορίες αυτές, ξεκίνησα μια προσπάθεια για να βρω την άκρη του νήματος και να φτάσω σε εκείνο το ιστορικό ορόσημο, από το οποίο πηγάζουν τα αίτια της εύφλεκτης αυτής κατάστασης. Μέσα σε αυτό το ιστορικό οδοιπορικό δεν μπορούσε να λείπει η ιστορική παρουσία του Λώρενς της Αραβίας, ο οποίος έδρασε και επέδρασε πολυεπίπεδα στην επίτευξη της αυτοδιάθεσης των Αράβων και τη δημιουργία σύγχρονων αραβικών κρατών, όπως της Ιορδανίας και του Ιράκ.

-Ποιος ήταν ο Τόμας Έντουαρντ Λώρενς; Ήταν άνθρωπος με ασυνήθιστη ενέργεια ή μια ακόμη αινιγματική προσωπικότητα της ιστορίας;

Ήταν και τα δύο. Οπωσδήποτε διέθετε μια δυναμική πνευματικής ισχύος, θα έλεγα, παρά σωματικής ρώμης, που του επέτρεπε να κατευθύνει διάφορα ζητήματα σύμφωνα με την κρίση του και να αποσπά τη συγκατάθεση των ανωτέρων του. Μπορεί να χαρακτηριστεί και ως  αινιγματική μορφή της ιστορίας, διότι δεν αποδείχθηκε ποτέ πως είχε προσωπικό όφελος από καταστάσεις τις οποίες πέτυχε να επιβάλει. Δεν έλαβε ποτέ σημαντικές θέσεις που του προσφέρθηκαν, αρνήθηκε παράσημα που του απονεμήθηκαν και προτιμούσε την απομόνωση και ανωνυμία παρά την προβολή, η οποία ήταν μάλιστα και τεράστια δεδομένου του ότι ήταν ένας εν ζωή θρύλος.

-Γιατί μετά τον θάνατό του μερικοί αμφισβήτησαν την συμβολή του στην εξέγερση του αραβικού κόσμου;

Η συμβολή του Λώρενς είναι σημαντική κατά τη διάρκεια της Αραβικής Εξέγερσης εναντίον της οθωμανικής Τουρκίας (1916-18), όμως δεν είναι ο μόνος που συμμετείχε ενεργά και με επιτυχία σε αυτή. Ο Λώρενς, όμως, κατόρθωσε να βρεθεί κοντά στον άραβα πρίγκιπα Φάιζαλ (μετέπειτα βασιλιά του Ιράκ) και επηρέαζε τη γνώμη του. Αυτό όπως ήταν φυσικό δεν άρεσε σε μερικούς συμπατριώτες του, των οποίων η θέση υποβαθμιζόταν μπροστά στη δυναμική παρουσία του Λώρενς.

Λόγω του ότι μεταπολεμικά υποστηρίζοντας την αυτοδιάθεση των Αράβων, συγκρούστηκε με τις γαλλικές θέσεις που ήθελαν τη Συρία και τον Λίβανο γαλλικό προτεκτοράτο-αποικία, δεχόμενος επιθέσεις από τη γαλλική διπλωματία, που του αμφισβητούσε τον ρόλο του στο πλευρό των Αράβων.

Τέλος, μερικοί σύγχρονοι Άραβες κριτικοί, θέλοντας να προσδώσουν στους Άραβες οπλαρχηγούς και μαχητές της εποχής της εξέγερσης την αίγλη της απελευθέρωσης των εδαφών τους και της σημασίας που είχε η συμμετοχή τους στον πόλεμο, προσπάθησαν να υποβαθμίσουν τη βρετανική υποστήριξη που λάμβαναν αναγκαστικά για να ανταπεξέλθουν, της οποίας και ο Λώρενς αποτελούσε μέρος.

-Πέρα από την στρατιωτική του ταυτότητα ήταν και ιστορικός. Αλήθεια τι έγραψε;

Ο Λώρενς ήταν απόφοιτος Ιστορίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Ασχολήθηκε με μελέτες στα Κάστρα των Σταυροφόρων στην Παλαιστίνη και Συρία και μετά τον θάνατο του εξεδόθη το ομότιτλο βιβλίο του. Υπηρέτησε ως αρχαιολόγος σε ανασκαφές στην Άνω Συρία στην αρχαία πόλη των Χετταίων, Καρχέμιδα και αποτύπωσε φωτογραφικά όλα τα εκεί ευρήματα. Συμμετείχε σε αρχαιολογικές αποστολές στην Αίγυπτο, Μεσοποταμία, χαρτογράφησε το Σινά. Μετάφρασε τη Οδύσσεια από τα αρχαία ελληνικά, καθώς και γαλλική λογοτεχνία. Έγραψε το ογκώδες επικό έργο «Επτά Στύλοι της Σοφίας» με λεπτομέρειες από τον πόλεμο στην Αραβία. Έγραψε επίσης τη «Μήτρα», που αναφέρεται στη ζωή των αεροπόρων της Ρ.Α.Φ. (βρετανική Βασιλική Αεροπορία). Υπήρξε επιστημονικός συνεργάτης του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και αρθογράφος σε βρετανικές εφημερίδες.

-Αν παρακολουθήσει κανείς την κινηματογραφική ταινία «Λώρενς της Αραβίας» θα διαπιστώσει ότι ο πρωταγωνιστής Πήτερ Ο’ Τουλ έμοιαζε με τον πραγματικό Λώρενς. Πώς συνέβη αυτό το γεγονός;

Η απόδοση του χαρακτήρα του Λώρενς από τον Ο’ Τούλ στην επική ταινία «Λώρενς της Αραβίας», που όπως θα αντιλαμβάνεστε είναι από τις πλέον αγαπημένες μου, είναι κατά την άποψη μου ακριβής και επιτυχημένη. Φαντάζομαι πως αυτό συνίστατο στην ικανότητα του σκηνοθέτη της ταινίας, Ντέηβιντ Λην, να διαβλέψει και να εσωτερικεύσει στον Πήτερ Ο’Τουλ χαρακτηριστικά γνωρίσματα που διέθετε, τα οποία τον έκαναν να ομοιάζει προς τον ήρωα της ταινίας. Μια δική μου επισήμανση είναι ότι τόσο ο Λώρενς όσο και ο Ο’Τουλ ήταν Ιρλανδοί.

– Είναι αλήθεια ότι το σενάριο της ταινίας βασίστηκε σε ένα έργο του Τόμας Έντουαρντ Λώρενς; Γιατί πήρε το προσωνύμιο «Λώρενς της Αραβίας»;

Ναι. Είναι αληθές πως η ταινία «Λώρενς της Αραβίας» του 1962 που απέσπασε επτά κινηματογραφικά βραβεία Όσκαρ, βασίστηκε στο μνημειώδες έργο του Τόμας Έντουαρντ Λώρενς «Επτά Στύλοι της Σοφίας», που αποτελεί την αυτοβιογραφία του από τη συμμετοχή του στην Αραβική Εξέγερση (1916-18). Το προσωνύμιο «Λώρενς της Αραβίας» του το προσέδωσε ένας αμερικανός δημοσιογράφος, ο Λόουελ Τόμας, ο οποίος κάλυψε ως πολεμικός ανταποκριτής τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο στην Εγγύς Ανατολή και εντυπωσιάστηκε από τη δράση του Λώρενς. Μετά τον πόλεμο έκανε διαλέξεις υπό μορφή παράστασης με φίλμς και διαφάνειες ανά τον αγγλόφωνο κόσμο με εκατομμύρια θεατές, εμφανίζοντας τον Λώρενς, «της Αραβίας» όπως τον αποκαλούσε, με αραβική ενδυμασία να ηγείται στρατών Αράβων μαχητών κατά των Τούρκων. Έτσι ο Λώρενς μετατράπηκε σε ένα παγκόσμιο κινηματογραφικό αστέρα.

–Αν και η μελέτη σας είναι ογκωδέστατη διαβάζεται με ενδιαφέρον. Ποιο είναι το μυστικό της;

Το βιβλίο έχει συγγραφεί με πολύ ιδιαίτερο τρόπο. Κατ’ αρχήν τα κεφάλαια είναι σύντομα, ώστε να μην κρατώ τον αναγνώστη για πολύ χρόνο σε μια θεματική ενότητα και να κουράζεται, διότι το βιβλίο δεν έχει γραφεί για ειδικούς αλλά για κάθε αναγνώστη, που μπορεί να μην έχει και καμία γνώση περί του θέματος. Απλώς τον μυώ ομαλά στην ιστορία.

Μετά από κάθε κεφάλαιο υπάρχει ένα με χρονολογική ακρίβεια τοποθετημένο φωτογραφικό άλμπουμ, το οποίο δίνει την ευχέρεια στον αναγνώστη να έχει οπτική επαφή με αναφερόμενα πρόσωπα και γεγονότα, έτσι ώστε να μπορούμε να μιλούμε για ένα οπτικο-λογοτεχνικό ντοκυμανταίρ. Τα κείμενα (λεζάντες) των φωτογραφιών, καθώς και οι υποσημειώσεις, μου επιτρέπουν να κινούμαι εκτός κειμένου και να δίνω χρήσιμες περί του θέματος μου πληροφορίες στον αναγνώστη, ώστε να μην αναγκάζεται να προστρέχει σε άλλες πηγές για περαιτέρω πληροφόρηση. Έτσι, το βιβλίο γίνεται και ένα χρηστικό αντικείμενο, το οποίο ο αναγνώστης μπορεί να χρησιμοποιήσει με τρεις διαφορετικούς τρόπους για να το κατανοήσει: διαβάζοντας μόνο το κείμενο, περιδιαβάζοντας το φωτογραφικό υλικό και να ενημερωθεί εν είδει δημοσιογραφικού ρεπορτάζ, διαβάζοντας όποια κεφάλαια προτιμά, ως ανεξάρτητα άρθρα.

-Πόσα χρόνια κράτησε η έρευνά σας; Από πού συλλέξατε αυτές τις σπάνιες φωτογραφίες;

Η έρευνα και συγγραφή κράτησαν τέσσερα χρόνια. Το βιβλίο είναι γραμμένο σε 82 κεφάλαια, 740 σελίδες, διαθέτει 333 φωτογραφίες και 17 χάρτες, στην πλειονότητα τους ανάγλυφοι. Οι φωτογραφίες προέρχονται από διάφορες πηγές και διάφορες χώρες.

-Τι είναι αυτό που σας γοητεύει από την ιστορία;

Η Ανατολή! Η γεωγραφική τοποθεσία όπου εκτυλίσσονται τα αναφερόμενα στο βιβλίο γεγονότα, δηλαδή η γεωγραφική έκταση από τον Καύκασο στην Υεμένη και από την Αλγερία στο Αφγανιστάν, καθώς και η πολυμορφία των λαών που ενεπλάκησαν σε αυτή την τεράστια διαμάχη.

– Ποια άλλα ιστορικά βιβλία έχετε γράψει;

Έχουν κυκλοφορήσει στην Ελλάδα άλλα δυο ιστορικά βιβλία μου: Το πρώτο φέρει τον τίτλο «Πριγκίπισσα Αλίκη, ο δρόμος του πετρωμένου» και αναφέρεται στη βιογραφία της πριγκίπισσας Αλίκης της Ελλάδος (γεννημένη πριγκίπισσα του Μπάττενμπεργκ), συζύγου του πρίγκιπα Ανδρέα της Ελλάδος και μητέρας του βασιλικού συζύγου του Ηνωμένου Βασιλείου, πρίγκιπα Φιλίππου, δούκα του Εδιμβούργου και αδελφή του λόρδου Μάουντμπάττεν, τελευταίου Βρετανού αντιβασιλέα της Ινδίας.

Το δεύτερο τιτλοφορείται «Οι Αγίες των Ρομανώφ» και αναφέρεται στην ιστορία της μεγάλης δούκισσας της Ρωσίας και αγίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Ελισάβετ, και στην αδελφή της, τελευταία τσαρίνα της Ρωσίας, Αλεξάνδρα, ανακηρυχθείσα αθλοφόρο της Ορθοδόξου Εκκλησίας, που μαρτύρησαν κατά τη Ρωσική Επανάσταση το 1917-18.

– Καθώς ο χρόνος περνά και η μνήμη θαμπώνει υπάρχει κάποιος που αναπολεί τα παλιά. Αυτό τον ρόλο καταφέρνει να τον καλύψει πάντοτε ο ιστορικός;

Κατά τη γνώμη μου, βεβαίως και μπορεί, διότι ένα ιστορικό βιβλίο έχει να κάνει πάντοτε με το παρελθόν και είναι η φύση της επιστήμης αυτής, να λειτουργεί ανασκαφικά, δηλαδή να φέρνει στο φως της δημοσιότητας παρελθοντικά γεγονότα. Τώρα, αν μια ιστορική περίοδος με την οποία ασχολείται  ο ιστορικός βρίσκεται χρονικά κοντά στην εποχή μας, υπάρχει η δυνατότητα κάποιοι άνθρωποι εν ζωή να έζησαν ή να ενθυμούνται γεγονότα που χάραξαν την ιστορική πορεία της ανθρωπότητας. Σε αυτούς λοιπόν η μνήμη φωτίζεται. Γι’ αυτό και κάποια γεγονότα που διατηρούνται στη μνήμη κοινωνικών ομάδων ή λαών, είναι πάντοτε ζωντανά και φωταγωγημένα!

-Ποια είναι η ανταπόκριση των αναγνωστών σας στο βιβλίο σας;

Η ανταπόκριση των αναγνωστών μου διαφαίνεται από τις επιτυχημένες βιβλιοπαρουσιάσεις μου θα έλεγα. Η τελευταία, πριν από μερικές μέρες έγινε στην κατάμεστη αίθουσα τελετών του ιστορικού Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός στην Αθήνα.

-Ποια είναι τα αγαπημένα σας βιβλία;

Η αγάπη μου προς το βιβλίο γενικότερα και το ιστορικό βιβλίο ειδικότερα, δε μου αφήνει περιθώρια να αναφερθώ σε συγκεκριμένα προτιμητέα βιβλία, καθώς συνεχώς εντοπίζω καινούργιες μελέτες που ανοίγουν νέους ορίζοντες στις γνώσεις μου. Αν όμως πρέπει να δώσω οπωσδήποτε μια απάντηση, τότε θα σας πω πως το βιβλίο που με αιχμαλώτισε και γοήτευσε περισσότερο την ιστορική και λογοτεχνική μου φύση και ακόμα το θεωρώ επίτευγμα ιστορικής ακρίβειας μέσα σε μυθοπλασία, είναι  το ιστορικό μυθιστόρημα με κεκαλυμμένες πολιτικές προεκτάσεις «Οι Σταυροφόροι» (ελληνική μετάφραση: Οι Τεύτονες Ιππότες) του βραβευμένου με Νόμπελ λογοτεχνίας Πολωνού συγγραφέα Χένρυκ Σιενκίεβιτς (1900).

-Ποιο ιστορικό βιβλίο έχετε στο προσκεφάλι σας;

Το μοναδικό βιβλίο που βρίσκεται μόνιμα στο κομοδίνο του κρεβατιού μου είναι η Καινή Διαθήκη.