Η καθημερινότητα του ανέφικτου

Γράφει η Χρύσα Φάντη //

Μιχάλης Μοδινός “Το πλέγμα” Μυθιστόρημα σε είκοσι μονολόγους, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2018, Σελ. 240

Δυο χρόνια μετά την έκδοση του επικού και πολυδαίδαλου Εκουατόρια (Καστανιώτης 2016-Κρατικό βραβείο Μυθιστορήματος)− ο συγγραφέας Μιχάλης Μοδινός επανέρχεται με ένα ακόμη μυθιστόρημα που τιτλοφορείται, το Πλέγμα.

Στο Εκουατόρια, γνωστά ή λιγότερο γνωστά ιστορικά γεγονότα − ημερολογιακές καταγραφές, εικόνες, χάρτες και διάφορα άλλα τεκμήρια υπαρκτά ή επινοημένα ─, συνέθεταν ένα είδος φιλοσοφικής και πολιτισμικής διακειμενικότητας που με τη σειρά του δημιουργούσε πολύτροπες αναγωγές και συνάφειες. Εδώ, το τοπίο αλλάζει. Μέσα από είκοσι μονολόγους και δεκαεννιά  πρωτοπρόσωπες εξομολογητικές φωνές η αφήγηση συγκροτεί μια εντελώς άλλου τύπου μυθιστορία. Τα θέματα, άλλοτε αφοπλιστικά κοινά και στη σφαίρα του επαγγέλματος ή της ευρύτερης κοινωνικής συναναστροφής, και άλλοτε πιο μύχια, ενδοοικογενειακά ή ερωτικά, αποκαλύπτουν καταστάσεις στις οποίες κυριαρχούν η αβεβαιότητα, η αταξία και η ανισορροπία. Ο φακός εστιάζει σε ανθρώπους καθημερινούς που καλούνται να συνεχίζουν τη ζωή τους όσο το δυνατόν πιο ανώδυνα μέσα στη σύγχρονη Αθήνα. Κάποιοι από αυτούς είναι γέννημα θρέμμα της, πολίτες υψηλής μορφωτικής στάθμης, μεσοαστοί και κοσμοπολίτες.

«Βυθίζαμε τη λυτρωτική θλίψη μας σε ωκεανούς σαρντονέ. Καληνυχτιζόμασταν μ’ ένα καλό καλβαντός από την Ανω Νορμανδία. Θέλω κι εγώ να αποτεφρωθώ, ας είναι και στη Βουλγαρία, αν η Ορθόδοξη Εκκλησία της Αριστεράς εξακολουθήσει να το απαγορεύει στη χώρα μας. Ας σκορπίσουν τις στάχτες μου στη Μαύρη Θάλασσα, δίπλα στον αγωγό Μπουργκάς – Αλεξανδρούπολη, που τον εγκαινίασαν χτες για πολλοστή φορά».

Στο Πλέγμα, με φόντο μια πόλη που χειμάζεται από την κρίση, ο Μοδινός περιγράφει την αδυναμία και την αδράνεια εκείνων που την κατοικούν, πολλοί από τους οποίους ανήκουν στη γενιά του. Πρωταγωνιστές και κομπάρσοι − ένας ηλικιωμένος δικαστικός, ο Δημήτρης Ωραιόπουλος, η Γαλλίδα γυναίκα του, Βερονίκ Ωντουέν- Ωραιοπούλου, η δικηγόρος και ακτιβίστρια κόρη τους, Τζένη, ο δημοσιογράφος Μανόλης Σερέτης, άντρας της κόρης και γαμπρός του δικαστή, ο χρηματιστής Τρύφων Σαλαμέτης (εραστής της Τζένης), η Νόρα Κριτσέλη (ερωμένη του Μανόλη), η Νίκη Ωραιοπούλου αδερφή του δικαστικού (Shortcuts ή Στιγμιότυπα) αλλά και άνθρωποι πιο απλοί, ο μόνιμος ταξιτζής του Ωραιόπουλου, Τάκης Παραστατίδης,   ένας ιδιοκτήτης μπαρ σε νησί, μια καθαρίστρια στην ΕΡΤ, και κάμποσοι ακόμη ─ όλοι είναι υπόλογοι απέναντι στην ίδια τους την αντίληψη, αιχμάλωτοι όχι τόσο της άγνοιας όσο της ίδιας της γνώσης τους. Βουτηγμένοι στις εμμονές και τα πάθη τους θυμίζουν απελπισμένους δερβίσηδες. Ούτε αρκετά γήινοι ώστε να ισορροπούν στο έδαφος ούτε αρκετά αέρινοι ώστε να ανυψώνονται και να μετεωρίζονται χωρίς τύψεις. Συγγένειες με το Τελευταία Έξοδος Στυμφαλία, επισημαίνει ο Μανώλης Πιμπλής (1 ) και (κάτω από το ίδιο πρίσμα) ήρωες χοϊκούς, καμωμένους από ιλύ, μα και από την ύλη των ονείρων τους, αποκαλεί τους πρωταγωνιστές και τους δευτεραγωνιστές του  η Τζέμη Τασάκου (2).

Στο Πλέγμα, η καθημερινότητα περιγράφεται με όλες τις ανατριχιαστικές της λεπτομέρειες και χωρίς κανένα ίχνος ωραιοποίησης ή μελοδραματισμού. Με όχημα δεκαεννέα διαφορετικούς χαρακτήρες ο λόγος ακολουθεί τη συνειδησιακή ροή ενώ το έργο στο σύνολό του δημιουργεί ένα πολυφωνικό και πολυπρισματικό παλίμψηστο από το οποίο δεν λείπει το χιούμορ, το πάθος και ο αυτοσαρκασμός. Οι φωνές είναι αποσπασματικές με κατάληξη μια κάποτε κυνική αλλά έντιμη ψυχική απογύμνωση.

 «Διασχίζω καθέτως διαδρόμους αναζητώντας την, ενώ κυρίες με καρότσια και μοχθηροί συνταξιούχοι με κοιτάζουν εχθρικά σαν να θέλω να τους πάρω τα πάμπερ και τις κονσέρβες τους. Μάλλον στον διάδρομο με τα γαλακτοκομικά θα είναι, ως συνήθως, σκέφτομαι. Προσφορές στα γιαούρτια, προσφορές στα γάλατα, τρία παριζάκια Νίκας στην τιμή των δύο. Κεφαλοτύρι Αμφιλοχίας, αλατισμένη μυζήθρα Λασιθίου, στραγγιχτό γιαούρτι Βοημίας – Βεσαραβίας, Μολδοβλαχίας, Άνω Ουραλίων, διαλέγετε και παίρνετε…».

Και οι δεκαεννιά αφηγητές, εγκλωβισμένοι σε έναν περίγυρο που  κατακλύζεται από άχρηστες πληροφορίες και προσφορές υπεραγορών για αμφιβόλου χρησιμότητας προϊόντα, πάσχουν από έντονο συναισθηματικό έλλειμμα και ποικίλες ψυχοσωματικές διαταραχές. Σεξουαλικά ενεργοί αλλά ταυτόχρονα εξαιρετικά  στερημένοι,  κάποιοι από αυτούς ηλικιωμένοι και έχοντας προσωπική εμπειρία από τον Παρισινό Μάη του 68, εμμένουν στην αξία του σωματικού έρωτα που συνεχίζουν να τον ταυτίζουν με τους εφηβικούς τους αγώνες για μια ζωή λιγότερο συμβατική και υποκριτική. Το σεξ αποτελεί σημείο κατατεθέν της ιδεολογίας τους αλλά στην πράξη είτε απουσιάζει, είτε σπάνια δίνει τα αναμενόμενα.

«Οι εραστές είναι τελικά για το κρεβάτι – όσο αυτό διαρκεί. Μετά χτυπάει την πόρτα η πλήξη, μια κατάσταση όπου δεν έχεις τίποτα να πεις. Με ένα διαδικαστικό πήδημα πριν κοιμηθούμε, η διαταραχή της μέρας θα έδινε τη θέση της στην κατάσταση της αδιάφορης ισορροπίας που λέγαμε στη φυσική».

Μπορεί το κυνήγι για την ερωτική πλήρωση να ακυρώσει μια καθημερινότητα που βυθίζεται στην πλήξη και την ανία; Η ζωή ακόμη κι όταν μοιάζει ευχάριστη, στο σύνολό της είναι μουντή, γκρίζα και ελλειμματική, αφού «μετά την παιδική ηλικία εισερχόμαστε στην κοιλάδα των δακρύων». Ο παραλυτικός φόβος για την απώλεια και το μάταιο μιας ευτυχίας που στηρίζεται κατά κύριο λόγο στην κοινωνική καταξίωση και τον πολιτικό ορθολογισμό φέρνει την παραίτηση και μια θλίψη που εκβράζει σε έναν εν ζωή θάνατο. Το απλό γίνεται αδιέξοδα πολύπλοκο, η προσδοκία διάψευση, η αποδοχή απόρριψη.

«[…]γιατί πάνω απ’ όλα τρέμω τη μοναξιά και ακόμη περισσότερο τρέμω την ιδέα μήπως οι άλλοι καταλάβουν τη μοναξιά μου, τρέμω το βλέμμα της μητέρας μου, να με κοιτάει αποδοκιμαστικά από ψηλά, ολομόναχη εκεί στο σπίτι της Πεύκης –την περήφανη προίκα μου-,  με την επίγνωση ότι η κόρη της είναι νομοτελειακά μόνη.»

Οι ήρωες του Μοδινού (αντιήρωες στην πραγματικότητα) είναι άνθρωποι που πάσχουν από μοναξιά. Ως εκ τούτου νιώθουν ανεπαρκείς, και στις πλείστες των περιπτώσεων, ακόμη και σε ό,τι τους αφορά άμεσα και προσωπικά, δρουν και αντιδρούν με τρόπο υποτονικό, απρόβλεπτο και σπασμωδικό.

Σπονδυλωτό μυθιστόρημα σε είκοσι μονολόγους ή μια συμπαγής συλλογή διηγημάτων που έχουν κοινό νήμα; αναρωτιέται ο Άγις Αθανασιάδης (3) ενώ ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου χαρακτηρίζει το συγκεκριμένο έργο: πλέγμα στιβαρό ως προς την τεχνική της απεικόνισής του αλλά ανοιχτό, αν όχι και άναρχο, ως προς την υπαρξιακή του υπόσταση (4). Τις ευρηματικές επικεφαλίδες (όνομα του «ομιλητή» + τίτλος του μονολόγου) επισημαίνει ο Δημήτρης Φύσσας (5) και στέκεται σ’ αυτόν  που κατά τη γνώμη του «προδίδει» την αρχιτεκτονική του βιβλίου, τον 17^ο και επιγραφόμενο «Shortcuts ή Στιγμιότυπα», δάνειο από την ομώνυμη ταινία του Αμερικανού σκηνοθέτη και σεναριογράφου Ρόμπερτ Όλτμαν, την τεχνική του οποίου θεωρεί ότι χρησιμοποιεί ο συγγραφέας με δημιουργικότατα στο βιβλίο του.

Μιχάλης Μοδινός

Στο Πλέγμα, η δομή ─ σύντομες αφηγήσεις που θα μπορούσαν στο τέλος να ενωθούν σε μια μεγάλη αφήγηση −, μοιάζει πράγματι να πατά πάνω στα χνάρια του μεγάλου σκηνοθέτη του «Στιγμιότυπα» («Short cuts») με το σύνολο να σχηματίζει άλλοτε εμφανώς και άλλοτε υποδορίως μια πολυφωνική ορχήστρα, έναν χορό που ενώ ξεκινάει στο ρυθμό και το πρόσταγμα του ενός, στη συνέχεια βήμα το βήμα σχηματίζει γλωσσικά, αισθητικά και θεματικά ένα πολύχρωμο γαϊτανάκι πολύ πιο ελκυστικό από εκείνον μιας μονοδιάστατης τριτοπρόσωπης εξιστόρησης. Το ύφος άλλοτε είναι ανάλαφρο και περιπαιχτικό και άλλοτε σαρκαστικό και μηδενιστικό, μάσκα που προσπαθεί να καλύψει το προσωπικό αδιέξοδο. Αυτό που φαίνεται, σπάνια  είναι αυτό που είναι. Μέσα από την ελαφρότητα και την κοινοτοπία ο λόγος αποκαλύπτεται στείρος, και οι φορείς του άλλοτε ακραία ανταγωνιστικοί και στα όρια της μοχθηρίας και άλλοτε λυγμικά τρυφεροί, με τραγική επίγνωση του υπαρξιακού και αξιακού τους κενού. Εδώ, οι ιστορίες μπορεί να είναι αυτόνομες και ιδιωτικές, βρίσκονται ωστόσο σε διαρκή αλληλεξάρτηση και αλληλεπίδραση. [Τέσυ Μπάιλα, (6)].

Για σπονδυλωτό μυθιστόρημα με τους αφηγητές να κοιτούν κατάφατσα την κάμερα σε εξομολογητική διάθεση, μιλά η Ευγενία Αντωνίου (7), για ένα συμπεριφορικά υπαρξιακό μυθιστόρημα με αναφορά στα μικρά σύμπαντα εντός μας, κάνει λόγο η Ντίνα Σαρακηνού (8), ελεγχόμενο λυρισμό και  σχέσεις υπονομευμένες εξ ορισμού μέσα σε μια ατμόσφαιρα υπόσκαφτης τρυφερότητας, κάτι εσωτερικά ασυμμάζευτο, μια μεταφυσική αρρώστια, διακρίνει ο Αριστηνός (9) για συνταρακτικό χάος  κάνει λόγο η Λίνα Πανταλέων (10), για θεατρικό έργο αλλά και κινηματογραφική περιγραφή σκηνών με τη ζωντάνια του ιστορικού ενεστώτα, η Μίνα Πετροπούλου (11), με τη Νότα Χρισίνα να επικεντρώνεται στον μοντερνισμό του, επισημαίνοντας τη σύγχυση που υπάρχει κι εδώ μεταξύ των λογοτεχνικών ειδών (κάτι ανάμεσα σε μυθιστόρημα και διηγήματα), αλλά και τις τεχνικές του εσωτερικού μονολόγου και τη ροή της συνείδησης, όπως επίσης και τις μη ξεκάθαρες οπτικές γωνίες και ηθικές στάσεις (12).

«Το μυστήριο του νερού με συνάρπαζε ανέκαθεν. Θα ακολουθήσει εξάτμιση, υδρατμοί, νέφη, χαλάζι, χιόνι και φτου κι απ’ την αρχή, σ’ ένα είδος αέναου κύκλου, με μικρές ή μεγάλες παρεκκλίσεις κάθε φορά, με μετατοπίσεις, τυχαιότητα στον χρόνο και τον χώρο, ποικιλία μορφών, απειρία επιπτώσεων, αδυναμία ταξινόμησης – ένα είδος τραγικής συμπαντικής ευθυμίας».

Στα στοιχειώδη σωματίδια του Μισέλ Ουελμπέκ (Το καλό συνδέει, το κακό αποσυνδέει. […] Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει παρά μια θαυμαστή και απέραντη αλληλεπίδραση) θεωρεί ο Άγις Αθανασιάδης ότι στηρίζεται η δομή του Πλέγματος (13) ενώ η Διώνη  Δημητριάδου στη δική της κριτική μιλά για μια διαπραγμάτευση πάνω στη ζωή και τον θάνατο με το τελευταίο κεφάλαιο να αποτελεί συμπύκνωση όλων όσων προηγήθηκαν (14). Ο λόγος (μπλαζέ, τον χαρακτηρίζει ο Αριστηνός) (15) δεν παύει να κρύβει στα σπλάχνα του τα ψήγματα ενός κρυφού πανικού και, όπως ευφυώς επισημαίνει ο Δημήτρης Κωστόπουλος, ενός ζέοντος Γκουντιαλενικού τρόμου (16).

 «Θέλω να βάλω τα γέλια, να καγχάσω είναι η σωστή λέξη, αλλά το όποιο εσωτερικό όργανο ανταπόκρισης στο παράλογο –απαραίτητο συστατικό του χιούμορ– έχει ατροφήσει προ πολλού. Άσε που δεν υπάρχει ακόμα σχετική μέτρηση στην ιατρική επιστήμη. Κάποιος δείκτης, σαν το PSA ας πούμε».

Και αλλού:

«Η αναλωθείσα ενέργεια δεν χάνεται, απλώς μεταμορφώνεται, ή έστω υποβαθμίζεται, λέει ένα αξίωμα της φυσικής. Αλλά που βρισκόταν η δική μου σπαταλημένη ενέργεια; Και τι παίρνεις ως απάντηση στις δεήσεις σου από αυτό το σκληρό, αδιάφορο σύμπαν; Τη σιγή, την απόλυτη σιγή. Δεν μοιάζει με αρνητική θρησκευτική εμπειρία, κάτι σαν να προσεύχεσαι στο κενό;»

Συμπερασματικά, το Πλέγμα είναι, θα λέγαμε, ένας συγκερασμός πραγμάτων που εμπεριέχουν σύγχυση και κινητικότητα, μια ευαίσθητη και διεισδυτική αναπαράσταση του καθημερινού ζωτικού μας ψεύδους, ένα παιχνίδι ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο μέσα από την ευφυή μάτια ενός έμπειρου συγγραφέα. Από την «θαυμαστή και απέραντη αλληλεπίδραση» στο  «συνταρακτικό χάος, την τυχαιότητα και την αδυναμία ταξινόμησης που καταλήγει σε μια τραγική συμπαντική ευθυμία», ο Μοδινός, ως πανοραμική αντανάκλαση εκείνου που μας χαρακτηρίζει και μας μαρκάρει, διακρίνει το ανέφικτο και το ατελές, και μάλιστα − γεγονός ιδιαίτερα τραγικό ─ , το ανέφικτο όχι τόσο ως προς κάποιο μεταφυσικό ή υπερβατικό ιδεολόγημα αλλά ακόμη και για τα απλά και τα γήινα, αφού ακόμη κι αυτά, αν και φαίνεται να είναι τα μόνα με κάποια αξία, είναι αδύνατον να ενταχτούν σε έναν στοιχειώδη κανόνα και μπούσουλα.

1. Μανώλης Πιμπλής, Ο Θίασος της ζωής μας, Τα Νέα//Βιβλιοδρόμιο, 16.6.2018,
2. Τζέμη Τασάκου, Στη μεγάλη μας πόλη, oanagnostis.gr, 18.10.2018
3. Άγης Αθανασιάδης,   Το πλέγμα, “Libtofilo”, 5. 12.2018
4. Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, H διαρκής εκκρεμότητα των πραγμάτων, “Το Βήμα”/ “Βιβλία”, 7.10.2018
5. Δημήτρης Φύσσας, Μιχάλης Μοδινός, Το νέο του μυθιστόρημα έχει φόντο τη σημερινή Ελλάδα, Αthens Voice, 21.11.2018
6. Τέσυ Μπάιλα, Το πλέγμα, http://www.culturenow.gr, 20.7.2018
7. Ευγενία Αντωνίου, Το ανθρώπινο οικοσύστημα, φράκταλ, Οκτώμβριος 2018
8. Ντίνα Σαρακηνού, Μικρά σύμπαντα εντός μας, http: //literature.gr, 23.9.2018
9. Γιώργος Αριστηνός, Μπλαζέ ήρωες εν απογνώσει, bookpress.gr, 5.1.2019
10. Λίνα Πανταλέων, Ένα είδος συνταρακτικού χάους, “Η Καθημερινή”/ “Τέχνες και Γράμματα”, 19.8.2018
11. Μίνα Πετροπούλου, Το γήινο ως ιδεώδες, Η Αυγή, 2.9.2018
12. Νότα Χρυσίνα, 19 πρόσωπα στα δίχτυα ενός συγγραφέα, bookpress.gr, 1.10.2018
13. «Άγις Αθανασιάδης, οπ. πρ.
14. Διώνη Δημητριάδου, Το πλέγμα, diastixo.gr, 25.6.2018
15. Γιώργος Αριστηνός, οπ. πρ.
16. Δημήτρης Κωστόπουλος, Ο Γκούντυ Άλεν στην Αθήνα, Το πλέγμα του Μιχάλη Μοδινού, Περιοδικό “Χάρτης”, τχ. 1, Ιανουάριος 2019