Η ουτοπία ενός Ολοκαίνουργιου Κόσμου της αγάπης στο Όνομα του Φίλιππου Πλιάτσικα

Γράφει η Άννα Αφεντουλίδου //

Φίλιππος Πλιάτσικας «Το όνομα», εκδ. Καστανιώτη

Προ-εισαγωγικά

Η σχέση λογοτεχνίας και μουσικής είναι, θεωρώ, δεδομένη και προφανής για την ελληνική παράδοση-και όχι μόνον. Εκκινώντας από τους αοιδούς του 11^ου π.Χ. αι. που τραγουδούσαν τα έπη τους με τη συνοδεία φόρμιγγας και τους ραψωδούς του 8^ου π.Χ. αι. που τα απήγγειλαν κρατώντας, όπως θέλει η παράδοση, το ρυθμό με το ραβδί τους, η μουσική εξαρχής συντρόφευε την ακρόαση. Εξάλλου η αίσθηση της προσωδίας, του μέτρου και της αρμονίας ποτέ δεν εγκατέλειψε τον αρχαιοελληνικό λόγο, ακόμη κι όταν εξυπηρετούσε διαφορετικές ανάγκες, όπως τα κείμενα των λογογράφων και των πρώτων ιστορικών. Αλλά αυτά ως υπενθύμιση αρκούν. Στην περίπτωση του Φ. Πλιάτσικα τα αναφέρουμε, όχι μόνο επειδή προτάχθηκε η μουσική του ιδιότητα έναντι της λογοτεχνικής, αλλά και γιατί ο ίδιος επέλεξε να τις συναιρέσει σε επίπεδο δομής: Το βιβλίο του Το Όνομα (που είναι το πρώτο του μυθιστόρημα) και η νέα του συλλογή τραγουδιών με τίτλο Ένας Ολοκαίνουργιος Κόσμος κυκλοφόρησαν και παρουσιάστηκαν την ίδια μέρα. Έχουν το ίδιο εξώφυλλο και στο βιβλίο εγκιβωτίζονται οι στίχοι των τραγουδιών διεκδικώντας έναν ισχυρότερο ή ισχνότερο ρόλο στη μυθοπλασία. Εφεξής θα περιοριστούμε στο μυθιστόρημα.

Εισαγωγικά

Το μυθιστόρημα του Φίλιππου Πλιάτσικα Το Όνομα έχει ιδιόμορφη δομή. Χωρίζεται σε 11 κεφάλαια, όπου εντίθενται 12 επί μέρους σχέδια της εικόνας που προτίθεται στο εξώφυλλο και επι-τίθεται στο τέλος της αφήγησης-σαν να προστίθεται κάθε φορά ένα τμήμα της, ώσπου να ολοκληρωθεί, εκ παραλλήλου με τους στίχους 13 τραγουδιών σε αγγλική και ελληνική γλώσσα, καθώς και 3 σύντομες στροφόμορφες ρήσεις, άτιτλες και ανώνυμες[1], που εξέχουν του κυρίως σώματος της αφήγησης∙ επίσης ορισμένα επεξηγηματικά σχόλια σε μορφή υπομνήματος, και τέλος σε παράρτημα «ο μύθος του σπηλαίου» από την Πολιτεία του Πλάτωνα. Στο κυρίως σώμα της αφήγησης σφηνώνονται αρκετές πληροφορίες με τη μορφή των πραγματολογικών σχολιασμών, σαν μικρές παρεκβατικές διηγήσεις, άλλοτε χρωματισμένες από την ιδιαίτερη οπτική ενός ήρωα άλλοτε αποχρωματισμένες, σαν να τις υπαγορεύει ένας ανώνυμος αφηγητής. Αυτά ως δομικά προφανή.

Σε επίπεδο «ιστορίας» προφαίνονται τα εξής: ο Άγγελος ξυπνά σε ένα δωμάτιο νοσοκομείου με αμνησία. Έχει επιβιώσει μιας πυρκαγιάς όπου χάθηκαν η γυναίκα του Ελένη και η κόρη του Ιφιγένεια. Ξεκινά να κάνει ψυχοθεραπεία προσπαθώντας να ανακτήσει τη μνήμη του. Μαζί του μαθαίνουμε κομμάτια από το παρελθόν του, εγγύτερα και απώτερα. Εκ παραλλήλου παρακολουθούμε την ιστορία του Αλί και της Ναμπίλα, ενός ζεύγους μεταναστών από το Ιράν, που η τραγική κατάληξη της κόρης τους Εσάλ θα μπλέξει τον Άγγελο στην περιπέτεια αποτροπής της τρομοκρατικής πράξης εκδίκησης την οποία αυτοί θα σχεδιάσουν. Υπάρχει ακόμη η ιστορία μιας άλλης Ιφιγένειας, με πολλά σημεία ομοιότητας με την κόρη του Άγγελου, αλλά μεγαλύτερης σε ηλικία. Ο Άγγελος θα συναντηθεί μαζί της, κατορθώνοντας να τη σώσει από το θάνατο. Ο χρόνος της αφήγησης διαστέλλεται και συστέλλεται με σπειροειδή τρόπο και συνεχείς αναδρομές στο παρελθόν, έτσι ώστε να συμπληρωθούν σιγά σιγά μπροστά στα μάτια μας τα κομμάτια του παζλ των προσώπων. Σημαντικό ρόλο αναλαμβάνει ένα ζευγάρι ακόμη, η Αγγελική και ο Κώστας, που θα γνωριστεί και θα σχετισθεί τόσο με τον Άγγελο όσο και με τον Αλί. Αλλά και πρόσωπα που θα παίξουν καταλυτικό ρόλο σε κάποιο σημείο της διήγησης όπως είναι ο Άρης που θα οδηγήσει στο θάνατο την Εσάλ και ο Δημήτρης, ο σύντροφος της άλλης, «μεγάλης» Ιφιγένειας. Οι τόποι της αφήγησης ποικίλλουν: η Αθήνα αλλά και τα Ιωάννινα, όπου σπουδάζουν η Ιφιγένεια και ο Δημήτρης ∙ένα κομμάτι της δράσης σκιαγραφείται στο σκηνικό ενός ορεινού χωριού, όπου θα συνυπάρξουν με καθοριστικό τρόπο η Αγγελική και ο Κώστας, ο Αλί και η Ναμπίλα, η Εσάλ και ο Άρης. Εκεί θα γίνει και η γνωριμία τους με τον Άγγελο. Αρκετές αναδρομές στο παρελθόν ακολουθούν τις οδούς των ταξιδιών του Άγγελου: στο Βερολίνο, το Άμστερνταμ, την Πράγα, το Λονδίνο. Παρολαυτά. Πρωταγωνιστική πόλη παραμένει η Αθήνα με τα προάστια και το κέντρο της, τις διαφυγές και τις παγίδες της.

Φίλιππος Πλιάτσικας

Το τριγωνικό εμβαδόν της αγάπης

Προχωρώντας στα ενδότερα: Το πρωταγωνιστικό τρίο προβάλλει σαν ένα ιδιόμορφο τρίγωνο: τις βασικές του γωνίες καταλαμβάνουν οι δύο πατρικές φιγούρες: από τη μια, ο Άγγελος που βασανίζεται από την ενοχή του για τη μη διάσωση της κόρης του από μια πυρκαγιά που του κατέστρεψε τη ζωή∙ στη δεύτερη γωνία ο Αλί, ποτισμένος από τη δίψα της εκδίκησης για τον φόνο της κόρης του Εσάλ. Στην κορυφή, η Ιφιγένεια, μια άλλη εκδοχή της κόρης του Άγγελου σε μεγαλύτερη ηλικία, η οποία παρουσιάζεται με ποικίλες προσημάνσεις ως μια μεταφυσική επανεμφάνιση της κόρης, ωσάν να πρόκειται για μια άλλη εκδοχή της πραγματικότητας σε έναν άλλον χωροχρόνο. Δίνοντας με αυτόν τον τρόπο, αυτό που όλοι οι άνθρωποι ονειρεύονται: μια δεύτερη ευκαιρία στον Άγγελο να διορθώσει το λάθος του. Ταυτοχρόνως η Ιφιγένεια καλείται να παίξει το ρόλο του αθώου αμνού, ενός σφαγίου[2] που θα πληρώσει αλλότρια εγκλήματα, μια που θα είναι ένα από τα υποψήφια θύματα του Αλί μπροστά στη λαίλαπα της δικής του μανίας.

Αντιθετικές συζυγίες

Ο Άγγελος, ο οποίος αποτελεί τον βασικό αφηγηματικό πυλώνα, κουβαλά τον ανεστραμμένο του εαυτό: Ντάνιελ(=Διάβολος), αλλά και το προδρομικό του είδωλο που εμφανίζεται ως ένα ηλικιωμένο alter ego του τρεις φορές. Η Ιφιγένεια έχει μαζί της τον Δημήτρη, ο Αλί την Εσάλ, η Εσάλ τον Άρη, ο Άρης τον Κώστα, ο Κώστας την Αγγελική, η Αγγελική την Νεμπίλα. Όλα τα πρόσωπα βιώνουν πάθη και λάθη, καταστρέφουν ή καταστρέφονται, αναδεικνύονται αθώα όσο και μιαρά. Και η Εσάλ εμφανίζεται ως μια άλλη εκδοχή της Ιφιγένειας, πιο σκοτεινή αλλά εξίσου αθώα∙θα θυσιαστεί στο βωμό του μίσους και της εκδίκησης.

Από το ίδιο εμβαδόν της αγάπης, πρόταγμα και ζητούμενο της αφηγηματικής πρόθεσης, εκκινούν δύο παράλληλα αν και με αντίθετη φορά νήματα: το νήμα της ενοχής που οδηγεί σε αυτοκαταστροφικές πολλές φορές επιλογές τους ήρωες. Το νήμα της εκδίκησης που οδηγεί στη μανία της καταστροφής δηλητηριάζοντας ωστόσο και τους φορείς της.

Εκτός από τα δύο αυτά παράλληλα νήματα, υπάρχουν και δύο παράλληλοι χωροχρόνοι που συναντώνται: ο Άγγελος χάνει τη γυναίκα και την κόρη του Ιφιγένεια σε μια πυρκαγιά. Επιζεί κουβαλώντας την ενοχή, χάνοντας την μνήμη του. Ξαναβρίσκοντας την μνήμη, προσπαθεί να σώσει την δεύτερη Ιφιγένεια που προβάλλει ως μια μελλοντική εκδοχή της κόρης του σε έναν χωροχρόνο όπου οι επιλογές θα μπορούσαν να είναι διαφορετικές.

Εξάλλου δύο είναι και τα επίπεδα του αφηγηματικού όντος: το θεωρητικό και το δραστικό. Ο Άγγελος κινείται από τη θεωρητική αναζήτηση του Ονόματος του Θεού στην εμπράγματη δράση της διάσωσης. Από την παθητική αδράνεια της αμνησίας στην μνημονική εγρήγορση. Ο Αλί από την αδράνεια της φιλήσυχης ζωής, της μη αντίδρασης στην πρόκληση, στην ύστατη πράξη της τρομοκρατικής αυτοκαταστροφής. Η Ιφιγένεια από την θεωρητική επιστήμη των Μαθηματικών στα μουσικά δρώμενα.

Έκκεντρο με το θέμα της αγάπης το μυστήριο γύρω από το Όνομα του Θεού (το οποίο απασχολεί και τους τρεις βασικούς ήρωες), η αναζήτησή του μέσα από την αριθμολογία, τα σύμβολα των αποκρυφιστικών κειμένων. Σχετικά με αυτό, υπάρχουν ποικίλες διηγήσεις πραγματολογικών αναφορών, μαζί με υπαρξιακούς προβληματισμούς ή και συμβουλευτικές παραινέσεις με τον τρόπο των παλαιών λογογράφων.[3]

Αξονικές τομές των πρώτων κεφαλαίων

Στο 1^ο κεφ συστήνεται ο Άγγελος∙ με απανωτές αναδρομές- βυθίσματα στο παρελθόν του προσπαθεί να συσταθεί μπροστά στον αναγνώστη, ανασυστήνοντας και τον εαυτό του στα ίδια του τα μάτια, μια που εμφανίζεται να πάσχει από ένα είδος μετατραυματικής επιλεκτικής αμνησίας. Άλλες πληροφορίες τις θυμάται με ενάργεια και άλλες, με έναν ανερμήνευτο αρχικά τρόπο, τις έχει ξεχάσει. Γίνονται συχνές αναφορές σε μια πυρκαγιά, όπου χάθηκαν τα αγαπημένα του πρόσωπα: η κόρη και η γυναίκα του. Ο ίδιος ξυπνά στο νοσοκομείο χωρίς να γνωρίζει πώς βρέθηκε εκεί∙ως το τέλος της αφήγησης δε διευκρινίζονται οι ακριβείς συνθήκες. Με συνεχείς καταβυθίσεις στο παρελθόν φέρνει κομμάτια χρόνου και μνήμης: πρώην αθλητής και πορτιέρης σε νυχτερινά μαγαζιά, με ημιπαραβατικό παρελθόν μετά από πολλές απογοητεύσεις, βρίσκει την ισορροπία του μέσα από τη φυγή του στο Βερολίνο και τη γνωριμία του με τη γυναίκα του, που θα του χαρίσει τη μικρή του κόρη, η οποία και νοηματοδοτεί εκ νέου τη ζωή του. Παράλληλα, αποκαλύπτεται η προσέγγισή του στον υπαρξιακό θρησκευτικό στοχασμό του χριστιανισμού εγκιβωτίζοντας σκέψεις και παραθέματα, όπου φανερώνεται ο λόγος για τον οποίο ο ήρωας αρχίζει να αναζητά το Όνομα του Θεού, ένα μυστικό που κρύβει θαυματουργές ή και καταστροφικές ιδιότητες. Παρεμβάλλονται οι στίχοι δύο τραγουδιών, τα οποία «πιστώνονται» σε μια νεαρή μουσικό, τη συνονόματη της κόρης του Ιφιγένεια, αλλά σε μεγαλύτερη ηλικία, η οποία προσημαίνεται ως μια altera persona, μια άλλη εκδοχή της κόρης του σε μια άλλη εκδοχή της πραγματικότητας. Κι εκείνη αναζητά το Όνομα του Θεού, μέσω μιας διαδικτυακής περιήγησης.

Με έναν παρόμοιο τρόπο ξεδιπλώνεται η αφήγηση και στα υπόλοιπα κεφάλαια του βιβλίου. Στο 2^ο κεφ εισάγεται το τρίτο πρόσωπο, ο Αλί, αλλά μέσω ενός προσώπου καταλύτη, του Άρη, ο οποίος σκοτώνοντας την κόρη του Αλί, Εσάλ, θα κινήσει τον μηχανισμό της εκδίκησης. Και ο Αλί μέσω ενός ανεστραμμένου δρόμου, θα προσεγγίσει με τον δικό του τρόπο, το ίδιο Όνομα που αναζητούν οι δύο άλλοι.

Ο Άρης κρύβει το δικό του πάθος-τραύμα που θα τον οδηγήσει στην εξτρεμιστική παραβατική συμπεριφορά. Μια ακόμη συνδετική συζυγία, η Αγγελική και ο Κώστας, εκείνος ανάπηρος από ένα ατύχημα που προκάλεσαν, άθελά τους, μετανάστες, εκείνη με την υποψία μιας ανίατης ασθένειας, θα αποτελέσουν τον καμβά πάνω στον οποίο θα χτισθεί η ιστορία του μίσους και της αντεκδίκησης του Αλί. Ιστορία που θα κληθεί να αναιρέσει ο Ντάνιελ, μετατρέποντας τον εαυτό του ξανά σε Άγγελο και σώζοντας την Ιφιγένεια, αλλά και ολόκληρη την Πλατεία Συντάγματος με πλήθος κόσμου από την τυφλή εκδικητική μανία ενός πατέρα που πονά, ενός πιστού που τυφλώνεται από τον φανατισμό. Στο ίδιο ορεινό χωριό θα συναντηθούν ο Άγγελος που θα χτίζει το νέο του σπίτι, ο μετανάστης Αλί με την γυναίκα του Ναμπίλα και την κόρη του, ο Κώστας που θα του προσφερθεί από τον Άρη ως δώρο-αντάλλαγμα η Εσάλ, και ο οποίος θα γίνει μάρτυρας της δολοφονίας της.

Στο 3ο κεφ κυρίαρχο πρόσωπο είναι η Ιφιγένεια, κουβαλώντας την παραπληρωματική της συζυγία, τον Δημήτρη, έναν φοιτητή που θα ακολουθήσει τον δρόμο της μουσικής όπως και η ίδια. Ο Δημήτρης οδεύει κι αυτός σε μια δύσκολη πορεία ενηλικίωσης αφού μεταφέρει την δική του ενοχή για τον παιδικό του φίλο Σπύρο, ο οποίος βιάστηκε, όταν ήταν μικροί και ο ίδιος δεν μπόρεσε να τον βοηθήσει. Εξάλλου όλα τα πρόσωπα, ακολουθούν μια δύσκολη πορεία μετάβασης από τη μια μορφή στην άλλη, από τον έναν δρόμο στον άλλον, από τον έναν κόσμο στον άλλον. Ο Ολοκαίνουργιος Κόσμος που θέλει να χτίσει ο καλλιτέχνης έχει ως πρώτη, την ίδια παμπάλαια της ανθρώπινης ιστορίας ύλη: την ουτοπία της αγάπης, έναν κόσμο όπου οι άνθρωποι αθωώνονται από τα εγκλήματα και τα πάθη, εξιλαστήρια θύματα και θύτες οδηγούνται στην δικαίωση ή την κάθαρση.

Επιλογικά

Το κουβάρι της αφήγησης συνεχίζει να ξετυλίγεται στα υπόλοιπα 8 κεφ, καθώς το αφηγηματικό πλέγμα συντίθεται παράλληλα με τους στίχους των τραγουδιών αλλά και την εικόνα του εξωφύλλου, η οποία αποκτά ένα ένα τα συνθετικά της μέρη, μέχρι να ολοκληρωθεί απ-εικονίζοντας ένα τεράστιο χέρι που κρατώντας έναν λαμπτήρα πυρακτώσεως τύπου bayonet[4], φωτίζει τον περίκλειστο από τείχη στενό χώρο ενός απ-άνθρωπου κόσμου: Πού είναι ο άνθρωπος που θα τον κατ-οικήσει; Ποιο είναι το Όνομα αυτού που θα τον καθ-ορίσει;

Παρόλο που στη σελ 89 του βιβλίου ο αφηγητής παρακολουθώντας τη σκέψη της Ιφιγένειας λέει ότι «η μουσική είναι η πιο άμεση και δυνατή μορφή τέχνης», συναισθανόμαστε μαζί του την βαθύτερη ανάγκη, η οποία συμπυκνώνεται σ’ εκείνο που ανέφερε ο Τίτος Πατρίκιος στο Σε βρίσκει η Ποίηση: «Κι έπειτα βλέπεις ότι χωρίς τις λέξεις τίποτα δεν αποκτά υπόσταση». Γι’ αυτό και ο αφηγητής επιλέγει την ύφανση ενός πολύπλοκου καμβά χρησιμοποιώντας τόσο λέξεις απλές και καθημερινές όσο και σπανιότερες ή και πολύτιμες πληροφορίες, με την προσδοκία ενός Ολοκαίνουργιου -καλύτερου- Κόσμου ή πιο απλά: ανασυνθέτοντας μαζί με τους ήρωές του τον θαυμαστό κόσμο της μυθοπλασίας.