Το θρυλικό ναυάγιο του Τιτανικού και τα μπλουζ που ενέπνευσε (Μέρος Α’+Β’)

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //

  Το ναυάγιο του Τιτανικού το βράδυ της 14ης προς 15η Απριλίου του 1912,  ήταν για την εποχή του, ότι και η καταστροφή του διαστημικού λεωφορείου   Challenger για τη δεκαετία του 1980. Και στις δύο περιπτώσεις, ένα πολύπλοκο και ακριβό μηχάνημα μεταφοράς προσωπικού, που καυχιόταν στην παγκόσμια κοινότητα ότι αντιπροσώπευε το πλέον τέλειο κατασκεύασμα όσον αφορά το σχεδιασμό και την ικανότητα επιτέλεσης δύσκολων αποστολών της εποχής του, ελέγχθηκε στη σκληρή πραγματικότητα από τους πανίσχυρους και αμετάβλητους νόμους της φύσεως και βρέθηκε να είναι μοιραία ελαττωματικό! Σε κάθε περίπτωση, επίσης, η συλλογική αυτοεκτίμηση και εμπιστοσύνη αυτών που είχαν υποστηρίξει με τον όποιο τρόπο τους τα δεδομένα έργα, επλήγησαν σοβαρότατα. Το ναυάγιο του Τιτανικού ήταν η πρώτη χαρακτηριστική καταστροφή του εικοστού αιώνα στον τομέα των μεταφορών, η πρώτη από την αρχή των μαζικών διηπειρωτικών ταξιδιών και μεταφορών. Οι 1503 θάνατοι, επισκίασαν τις απώλειες από τα συντρίμμια του τραίνου που θα μπορούσε να αποτελεί θεωρητικά το τυπικό και μεγαλύτερης κλίμακας ατύχημα της εποχής, ενώ σύμφωνα με τους αριθμητικούς δείκτες  εξακολουθεί να υπερβαίνει και μια μεγάλη αεροπορική σημερινή καταστροφή. Αυτό που ο Thomas Hardy ονόμαζε ‘‘σύγκλιση των δυο’’ (the convergence of the twain), ή συνάντηση μεταξύ του πλοίου και παγόβουνου, συνεχίζει να έχουν τη γεύση της Νέμεσις και να τιμωρεί την ύβρη που είχε δηλώσει ότι ο Τιτανικός ήταν αβύθιστος, το καύχημα των κατασκευαστών του πλοίου και βεβαίως όλου του νεοπροσλαμβανόμενου προσωπικού. Η μεγάλη αυτή καταστροφή  εξακολουθεί να ασκεί μια παράξενη γοητεία του και στις μέρες μας! Γι αυτό κι όταν κάποιοι ωκεανογράφοι θέλησαν να μάθουν περισσότερα και ζήτησαν να λάβουν πρόσθετη χρηματοδότηση για κατασκευή υποβρυχίων, δεν υπήρχε καλύτερος τρόπος για να φυλακίσουν και   να εξάψουν τη φαντασία και να πάρουν τελικά την πολυπόθητη χρηματοδότηση, από το να ισχυρισθούν ότι θα εξερευνήσουν περαιτέρω  το ναυάγιο του Τιτανικού. Υπάρχει αφθονία  αφροαμερικάνικων τραγουδιών από το πρώτο μισό του εικοστού  αιώνα που ασχολούνται με δημόσιες εκδηλώσεις και σοβαρά γεγονότα που επηρέασαν άμεσα τους μαύρους κατοίκους των Ηνωμένων Πολιτειών, όπως η τρομακτική πλημμύρα του Μισισιπή το 1927, η Ύφεση της δεκαετίας του ’30, ή οι  δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, με τους καλλιτέχνες των μπλουζ να έρχονται κοντά στις αγωνίες πρωταγωνιστών αλλά και απλών και ευαίσθητων πολιτών που βίωναν ή παρακολουθούσαν τα τεκταινόμενα. Ο Τιτανικός δεν έγινε θέμα μόνο  για το αφροαμερικάνικο τραγούδι, έγινε επίσης ένα θέμα τόσο για τους θρησκευτικούς όσο και τους  κοσμικούς τραγουδιστές, οι οποίοι φυσικά έφεραν στο προσκήνιο διαφορετικές προοπτικές και απόψεις. Η εντατική εμπορική καταγραφή και ηχογράφηση των μπλουζ και των γκόσπελ άρχισε το 1920, ενώ προς τα τέλη του 1925, η Ma Rainey ηχογράφησε το ‘Titanic Man Blues’. Αυτό το τραγούδι χρησιμοποιεί τη βύθιση του ιστορικού πλοίου ως αλληγορία για το ναυάγιο των σχέσεών της με τον εραστή της, μια περιστασιακή μεταφορά η  χρήση της οποίας δείχνει ότι το συνταρακτικό γεγονός ενσωματώθηκε  σταθερά στη λαϊκή κουλτούρα. Ακόμη και πριν αρχίσει η ηχογράφηση δίσκων, οι  συλλέκτες των λαϊκών τραγουδιών στην Αλαμπάμα, την Καρολίνα, τη Γεωργία και το Μισισιπή, είχαν σημειώσει στις πληροφορίες που έρχονταν κάποια τραγούδια που αναφέρονταν στον Τιτανικό, γύρω στα 1915. Κι αυτά άγγιζαν τα όρια των αποκαλούμενων θρησκευτικών όσο και των κοσμικών τραγουδιών, με κάποιες ίσως διαφορές στο περιεχόμενο και στην γενικότερη άποψη των πραγμάτων.

Γνωστή φωτογραφία της Ma Rainey (1886-1939), της ‘‘Μητέρας των μπλουζ’’.

Πρέπει να υπάρχουν, σύμφωνα με τους ειδήμονες, δύο αφροαμερικάνικα θρησκευτικά τραγούδια για τον Τιτανικό. Το ένα που έφερε τον τίτλο ‘When That Great Ship Went Down’, ακούστηκε να τραγουδιέται από τους νέγρους στους δρόμους του Hackleburg στη βορειοδυτική Αλαμπάμα στα 1915 και 1916, ενώ το ίδιο τραγούδι ακουγόταν και στο Durham της Βόρειας Καρολίνας περίπου στα 1920. Πράγματι, η συλλογή του Frank C. Brown στο Duke University του Durham, έχει στη διάθεσή της δύο εκδόσεις του 1920, εκ των οποίων η μια προέρχεται από τον William O. Smith, ο οποίος ισχυρίστηκε ότι το συνέθεσε με τη σύζυγό του Ίρμα. Άλλη μια εκδοχή με το όνομα ‘The Ship Titanic’, ηχογραφήθηκε το 1950 από τον Pink Anderson, από το Spartanburg της Νότιας Καρολίνας: ‘‘ Ήταν κατά το μήνα Απρίλιο, του χίλια εννιακόσια δώδεκα/Ακούστε την ιστορία που θα σας πω/Την μια Κυριακή το βράδυ, το πλοίο χάθηκε από τον ορίζοντα/Δεν ήταν λυπηρό όταν το μεγάλο πλοίο πήγε κάτω’’; Και συνεχίζει λέγοντας ότι πολλοί σύζυγοι με τις γυναίκες και τα παιδιά έχασαν τη ζωή τους, όταν το πλοίο έφυγε από την Αγγλία, και προσπάθησε να έρθει στη Νέα Υόρκη, και χτυπήθηκε από το παγόβουνο που δεν μπόρεσε να αποφύγει. Θίγονται σαφώς και κάποια κοινωνικά σημεία, όπως αυτό της τοποθέτησης των επιβατών στις καμπίνες τους αναλόγως της οικονομικής τους κατάστασης, με τους πλούσιους να μην επιθυμούν την ανάμιξη με τους φτωχούς οι οποίοι τοποθετήθηκαν σε πιο χαμηλό επίπεδο στο πλοίο, και άρα μας λέει πως θα ήταν οι πρώτοι που λογικά θα πνίγηκαν! Δεν ξεφεύγει από τα λόγια και η ματαιοδοξία των κατασκευαστών του πλοίου, οι οποίοι είχαν την εντύπωση πως θα αντιμετώπιζαν με οποιοδήποτε τρόπο τις ιδιορρυθμίες των Θεών και φυσικά τις βουλήσεις τους. It was in the month of April, nineteen hundred and twelve, Listen to the story that I’m going to tell; On one Sunday night, when that ship went out of sight, Wasn’t it sad when the great ship went down? Husbands and their wives, children lost their lives, Wasn’t it sad when the great ship went down? When that ship first left England, New York it tried to come, Iceberg struck the vessel, could not make the run; Jake wood Ascott he went down, sixteen hundred of them was drowned, Wasn’t it sad when the great ship went down? When Paul was out a sailing, with mens all around, God spoke and told him, not a one should be drowned; ‘Trust and obey, I will save you all the way,’ Wasn’t it sad when the great ship went down ? When that ship first left England, it was makin’ for the shore; The rich had declared they wouldn’t ride with the poor. So they put the poor below, they was first had to go, Wasn’t it sad when the great ship went down ? When they was a buildin’, they said what they would do: They would build a ship water couldn’t break through. God with power in His hand showed the world it could not stand, Wasn’t it sad when the great ship went down? Οι θρησκευόμενοι αφροαμερικανοί εξέφρασαν τη συμπάθειά τους στους νεκρούς, συγγενείς και φίλους του φονικού ναυαγίου, αλλά κατέληξαν επίσης σε κάποια θεολογικά και ηθικά συμπεράσματα από την καταστροφή, βλέποντάς την ως θεία τιμωρία για την υποτιθέμενη υπερηφάνεια και καύχημα των κατασκευαστών του πλοίου ότι δήθεν ούτε ο ίδιος ο Θεός δεν θα μπορούσε να βυθίσει εκείνο το μεγαλοπρεπές πλοίο! Λιγότερο αναμενόμενη πάντως είναι η ρητή κοινωνική κριτική στο στίχο που αναφέρεται ότι οι πλούσιοι δεν είχαν σκοπό να συγχρωτισθούν για οποιοδήποτε λόγο με τους φτωχούς. Όταν λέει ότι ‘the first to go’, αντανακλά στην ουσία τα γεγονότα και τις στατιστικές της βύθισης, αφού μας είναι γνωστό ότι πνίγηκαν το 37% των επιβατών της πρώτης κατηγορίας, το 58% της δεύτερης κατηγορίας, και το 75% των επιβατών τρίτης, όπως και το 77% του πληρώματος. Από την πρώτη θέση σώθηκε το 97% των γυναικών, έναντι 55% της τρίτης θέσεως. Κανένα παιδί δεν χάθηκε από την πρώτη θέση, ενώ από τα φτηνά διαμερίσματα του πλοίου το 70% των παιδιών χάθηκε ή πέθανε. Μπορεί να αποσιωπήθηκε από τον Τύπο και τις επίσημες έρευνες, αλλά η κοινή γνώμη σύντομα γελοιοποίησε εκείνους που θεώρησαν μεγάλο πλεονέκτημα τον πλούτο και τα προνόμια. Η μαύρη Αμερική, επίσης, σημείωσε το γεγονός ότι η αδικία δεν περιορίζεται μόνο στις σχέσεις μεταξύ μαύρων και λευκών στην Αμερική. Το άλλο θρησκευτικό τραγούδι για τον Τιτανικό, είναι το ‘‘God Moves On The Water’’ που δημοσιεύθηκε το 1919 από την Dorothy Scarborough, αλλά ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά το 1929 από τον κιθαρίστα και τραγουδιστή των γκόσπελ, ‘Μπλάιντ’ Γουίλι Τζόνσον (Blind Willie Johnson, 1897-1945), η μουσική του οποίου διακρινόταν από το συνδυασμό των σπιρίτσουαλς με τα μπλουζ. Το κείμενο εδώ του Blind Willie Johnson, είναι σε μεγάλο βαθμό αφηγηματικό με τα σχόλια να περιορίζονται προς το τέλος του τραγουδιού. A.G. Smith, mighty man, Built a boat that he couldn’t understand; Named it a name-uh, God didn’t intend, Middle of the sea, lord, the boat did end. God moves on the water, And the people had to run and pray.

“Blind” Willie Johnson ( 1897 –1945): Αμερικανός κιθαρίστας και ερμηνευτής. Οι στίχοι των τραγουδιών του είχαν συνήθως θρησκευτικό περιεχόμενο και η μουσική του διακρινόταν για το συνδυασμό των σπιρίτσουαλ με το είδος των μπλουζ. Τυφλός από τα επτά του χρόνια υπήρξε αυτοδίδακτος μουσικός με χαρακτηριστική μπάσα φωνή και πορεία που επέδρασε σε πολλούς καλλιτέχνες, όπως οι Led Zeppelin και ο Βruce Springsteen.

Η χορωδία σημειώνει ότι η προσευχή ήρθε πολύ αργά για να σώσει τους επιβάτες του πλοίου.  Οι περιορισμοί του ανθρώπου και της τεχνολογίας του στο πρόσωπο των φυσικών δυνάμεων και της θείας παντοδυναμίας, είναι έκδηλη. Μια νεότερη έκδοση του τραγουδιού, η οποία ηχογραφήθηκε στα 1964 από τον Mance Lipscomb (1895-1976), ο οποίος το έμαθε από την Johnson, περιλαμβάνει ένα στίχο που αντανακλά την ανικανότητα των πλουσίων  να αγοράσουν την ασφάλεια: Jacob Astor was a millionaire, Had plenty money to spare; But when the Titanic was sinking, Lord, he could not pay his fare.

Ο μπλουζ τραγουδιστής, κιθαρίστας και τραγουδιστής από το Τέξας, Mance Lipscomb (1895 – 1976).

Στην πραγματικότητα, όπως σημείωναν όλοι, οι πλούσιοι είχαν περισσότερες πιθανότητες για να επιβιώσουν παρά οι φτωχοί και ο περισσότεροι καλλιτέχνες έρχονται σε μια συμφωνία σχετικά με τα μαθήματα που πρέπει να αντλήσουν από το ναυάγιο του Τιτανικού, κι ότι η ανθρώπινη δύναμη είτε αυτή εκδηλώνεται σε χρήματα ή στην τεχνολογία, δεν μπορεί να αντέξει τη θεία βούληση. Ο γνωστός ερευνητής Alan Lomax, έγραψε πως ‘‘για τους φτωχούς του αγροτικού Νότου … ειδικά για τους μαύρους, το τραγικό τέλος του μεγάλου πλοίου συμβόλιζε την ουσιώδη ευπάθεια του κόσμου που τους έδωσε τόσα λίγα’’. Τα θρησκευτικά τραγούδια του Τιτανικού αντιπαραβάλλουν την τύχη των πλούσιων και των φτωχών σε μια νύχτα στη μέση κυριολεκτικά της απεραντοσύνης του Ατλαντικού Ωκεανού, αλλά δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι σχολιάζουν επίσης εμμέσως τη μοίρα των περισσότερων αφροαμερικανών. Παρά την κοινωνική κριτική πάντως, η ανταπόκριση των τραγουδιών στην κοινωνική αδικία, ήταν σχετικά ήρεμη. Τονίζονται οι παρεμβάσεις του Θεού στην ιστορία, αλλά δεν αφήνεται κάποιος υπαινιγμός ότι οι Χριστιανοί θα πρέπει να επιδιώξουν να ανατρέψουν τις υφιστάμενες δομές εξουσίας, ενώ μάλλον δίνεται η εντύπωση ότι οι πιστοί είναι σίγουροι ότι πρέπει να υπάρχει μια καλύτερη ζωή στον άλλο κόσμο, ανεξάρτητα από τις ανισότητες και τις αδικίες ετούτου του κόσμου. Αυτή βέβαια είναι μια κοινωνική θεολογία που δεν βρίσκει και πολλούς υπέρμαχους σήμερα, αφού οι περισσότεροι μαύροι θρησκευτικοί ηγέτες διδάσκουν την αντίσταση στην καταπίεση και την αδικία, είτε από την άποψη της μη βίας του Δρ Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, είτε των μαχητικών αποσχιστικών τάσεων του Ισλάμ. Είναι άσκοπο, πάντως, να μαστιγώνουμε με όποιο τρόπο τους ανθρώπους που δεν είναι μπροστά από την εποχή τους, αφού τα θρησκευτικά τραγούδια για τον Τιτανικό πρότειναν ότι σε έναν κόσμο όπου η εξουσία ήταν με το μέρος των λευκών, οι ανίσχυροι, δηλαδή οι φτωχοί και οι μαύροι θα λάβουν την ανταμοιβή τους μετά το θάνατο. Τα κοσμικά τραγούδια παρουσίαζαν μεγαλύτερο φάσμα, ήταν πολυποίκιλα και πιο διφορούμενα, από εκείνο των γκόσπελ. Τόσο τα κοσμικά τραγούδια όσο και τα γκόσπελ μπορούν να συνυπάρξουν όμορφα με ένα ακροατήριο, να επιφέρουν την προσωπική κάθαρση, να διηγηθούν μια ιστορία, ή να δώσουν το ρυθμό για χορό, αλλά στην περίπτωση των γκόσπελ, αυτά είναι συνυφασμένα με τον θεμελιώδη σκοπό που είναι να δείξουν τον δρόμο προς τη σωτηρία της ψυχής. Ωστόσο, δεν υπάρχει υποκείμενος ενιαίος σκοπός στο κοσμικό τραγούδι, κι η ψυχαγωγία, η κάθαρση, η αφήγηση ιστοριών και ο χορός, είναι μόνο μερικοί από τους πιθανούς σκοπούς τους. Ανεξάρτητα από τον σκοπό, όμως, οι περισσότεροι στίχοι τραγουδιών έχουν επίσης μια κοινωνική επίδραση και περιέχουν πληροφορίες, σιωπηρές ή κατηγορηματικές, για την κοινωνία στην οποία εργάζονται ο μουσικός και το κοινό του, τη θέση αμφοτέρων μέσα στην κοινωνία, την υποκουλτούρα τους και ποιες συμπεριφορές επιτρέπονται και απαγορεύονται εντός της κοινωνίας αλλά και της υποκουλτούρας. Έχουμε δει ότι τα θρησκευτικά τραγούδια για τον Τιτανικό να μεταφέρουν το μήνυμα ότι αυτός ο κόσμος είναι άδικος και ότι η αδικία θα αποζημιωθεί στον επόμενο κόσμο. Πίσω από αυτά είναι η πρόταση ότι, σε αυτόν τον κόσμο, η αδικία πρέπει να υπομένεται. Τι μήνυμα, συνεπώς μεταφέρουν τα κοσμικά τραγούδια σχετικά με το θέμα; Στα 1915 και 1916, στην κεντρική Αλαμπάμα ακουγόταν ένα τραγούδι από τους σκληρά εργαζόμενους νέγρους: O, what were you singing, when the Titanic went down? Sitting on a mule’s back, singing ‘Alabama Bound’. Αυτή η μικρή στροφή του τραγουδιού αυτού μπορεί να φαίνεται ασήμαντη, αλλά η δήλωσή του ότι οι αφροαμερικανοί που το τραγουδούν δεν ήταν παρόντες στην καταστροφή είναι πράγματι θεμελιώδους σημασίας για πιο κοσμικά σχόλια σχετικά με το ναυάγιο, και κρύβει σημαντικό σώμα σιωπηρών εννοιών.     Το πρώτο ηχογραφημένο τραγούδι ‘Sinking Of The Titanic’ του Richard ‘Rabbit’ Brown στα 1927, ανήκει στην κατηγορία της αφήγησης, κι αρχίζει κάπως έτσι: ‘Twas on the ten of April, on a sunny afternoon, The Titanic left South Hamilton, each one as happy as bride and groom; ενώ ο τελευταίος του στίχος είναι οριστικός: Ακριβώς τότε ο Τιτανικός πήγε κάτω! Εν τω μεταξύ, αφηγείται την ιστορία, σύμφωνα με τις αφηγήσεις των παρόντων, ότι δηλαδή οι άρρενες επιβάτες συμπεριφέρθηκαν ηρωικά, ενώ τονίζεται το κοινότοπο επιχείρημα ότι ατυχήματα μπορεί να συμβούν οποιαδήποτε στιγμή χωρίς να γνωρίζουμε την ώρα. Αυτή είναι μια πολύ διαφορετική άποψη από εκείνη των θρησκευτικών τραγουδιστών, ότι δηλαδή: ‘Ο Θεός με δύναμη στο Χέρι του έδειξε ο κόσμος δεν θα μπορούσε να σταθεί έτσι’. Η ανάλυση του Richard ‘Rabbit’ Brown για τους λόγους του ατυχήματος είναι μηδενιστική, θεωρώντας ότι ήταν τυχαία συνάντηση μεταξύ των κινούμενων σωμάτων, παρά το αποτέλεσμα της θεϊκής παρέμβασης.   Διαβάστε το Β΄ μέρος του αφιερώματος “Το θρυλικό ναυάγιο του Τιτανικού και τα μπλουζ που ενέπνευσε” >>