Δοκίμιο: “Τίνος είναι η αγάπη;”

Του Νίκου Τσούλια // *

Ιακωβίδης Γεώργιος, Άνοιξη

Στην αγκαλιά σου αγκαλιάζω αυτό που υπάρχει,
χρόνο κι άμμο και της βροχής το δέντρο,
και ζουν τα πάντα για να ζήσω εγώ:
χωρίς να πάω μακριά βλέπω τα πάντα:
όλα όσα ζουν τα βλέπω στη ζωή σου.

Νερούδα, Εκατό ερωτικά σονέτα

Ύμνος και σπονδή στην αγάπη

Ο τίτλος δεν είναι συμβολικός ούτε έχει ρητορικό περιεχόμενο. Ο τίτλος έχει κυριολεκτική αναφορά. Και εξηγούμαι εξ αρχής. Η αγάπη είναι κυρίως υπόθεση του κάθε ανθρώπου, που απευθύνεται στον στενό πυρήνα των οικείων του; είναι υπόθεση του πάθους και του έρωτα που λαμπρύνει την προσωπική μας παρουσία; είναι υπόθεση της θρησκείας και του όλου φαινομένου της; είναι υπόθεση κοινωνική και αφορά την ουσία των ανθρώπινων σχέσεων; Καθεμιά «περιοχή» από τις προαναφερθείσες δίνουν το δικό τους περιεχόμενο στην έννοια της αγάπης και φυσικά θεωρούν ότι η αυθεντικότητα και το μεγαλείο της αγάπης συνάπτονται με το στερέωμα μιας εκάστης «περιοχής.

Λύτρας Νικηφόρος, Το φιλί

Πριν εισέλθουμε στην επιμέρους εξέταση αυτών των «όψεων» της αγάπης, ας δούμε κάποια γενικά χαρακτηριστικά. «Η αγάπη είναι παντού», θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος, αφού είναι ο συνεκτικός ιστός που συνέχει και συγκροτεί τον κόσμο της ζωής. Η αγάπη είναι παντού, αλλά δεν είναι αρτιωμένη στον κόσμο του ανθρώπου, στον κόσμο που ξεπήδησε από τη ζωώδη κατάσταση, για να ανυψωθεί μέσω της συνείδησης στο μεγαλείο του ελεύθερου πνεύματος. Η ίδια η ζωή είναι κυρίως έκφραση αγάπης, είναι μοίρασμα του είναι σου με τον άλλο, είναι μέθεξη του εαυτού σου με τον κόσμο. Αλλά και η αγάπη είναι η αρχέγονη ορμή, η συστατική ύλη της ζωής. Θα την δούμε να απλώνεται και να φουντώνει σε κάθε σκίρτημα πάθους με το ξεκίνημα του ερωτικού πόθου που θα γεννηθεί από την απλή  συνάντηση του βλέμματος, την “τυχαία” συνάντηση των ματιών. Τι πιο απλό και τι πιο μεγαλειώδες σε όλο τον κόσμο απ’ αυτή τη ανάφλεξη της ερωτικής φλόγας; της φλόγας που μπορεί να δώσει νόημα στη ζωή ή και να κάνει την ίδια τη ζωή ανώτερη από το όποιο νόημά της;

Η ζωή αναπαράγεται και εξελίσσεται μέσα από τους κόλπους της αγάπης. Αλλά και η έμφυτη και ισχυρή τάση της γνώσης συνάπτεται με τη βαθιά επιθυμία να γνωρίσεις τον κόσμο, με σκοπό να τον αγαπήσεις. Η αγάπη έχει παίξει έναν κρίσιμο ρόλο στην πολιτιστική και επιστημονική κληρονομιά. Ο έρωτας είναι απλωμένος παντού, έχει επηρεάσει τα πάντα, προϋπήρξε των θεών (η φοβερή επινόηση των αρχαίων Ελλήνων που κορύφωσαν τόσο όμορφα την ανθρώπινη σκέψη), είναι το μαγικό σύμπαν που δίνει νόημα σε καθετί, που συνενώνει όλα όσα μοιάζουν ξεχωριστά στον κόσμο των αισθήσεων και της αισθησιακής πραγματικότητας. Ο έρωτας προάγει την έννοια και την ουσία του ανθρώπου και της φύσης του σε ένα μεγαλείο δημιουργίας και ανάτασης, εδώ το όνειρο πραγματώνεται, η ευτυχία προσεγγίζεται και το νόημα της ζωής ψηλαφίζεται όταν αυτό δεν έχει άλλως κατακτηθεί. Και αν δε βιώσεις τον έρωτα, αυτό το αέναο ξεσήκωμα των επιθυμιών, αυτό το διαρκές πανηγύρι της ζωής, τότε η ζωή σου γίνεται απλή ύπαρξη, ίσως και μη … ύπαρξη, γιατί “κόλαση είναι το μαρτύριο τού να μην αγαπάς” (Ντοστογιέφσκι).

madonna litta (1450), leonardo da vinci

Ας δούμε όμως τις επιμέρους περιοχές, που διεκδικούν την αυθεντικότητα της αγάπης αλλά και κάποιες απ’ αυτές που επιζητούν και την ορμητικότητα του έρωτα. Είναι η αγάπη μια υπόθεση προσωπική που εξαντλείται στο πεδίο των οικείων του κάθε ανθρώπου προσώπων; Όχι! Αυτό δεν μπορεί αν συμβεί. Αυτή η αγάπη είναι ελλιπής, είναι πρωτίστως ιδιοτελής και πάντως παίρνει το σχήμα της αυτονόητης φροντίδας, της φροντίδας που επωάζεται ακόμα και μόνο από τη βιολογική μας φύση. Αυτή η αγάπη δεν έχει προοπτική, γιατί δεν απευθύνεται στις δομές της κοινωνίας, όπου, ούτως ή άλλως ολοκληρώνεται ο άνθρωπος, είναι μια μέριμνα για το κουκούλι του μικρού μας περίγυρου και δεν έχει ιστορικό βάθος.

Το ξέρω πως καθένας μονάχος πορεύεται στον έρωτα,
μονάχος στη δόξα και στο θάνατο.
Το ξέρω. Το δοκίμασα. Δεν ωφελεί.
Άφησέ με νάρθω μαζί σου.

Γιάννης Ρίτσος

Είναι η αγάπη ένα πεδίο που οριοθετείται στην έννοια του συνηθισμένου έρωτα, όπου βιώνουμε μια σχέση ολοκλήρωσης και γευόμαστε επιμέρους στιγμές ευτυχίας και ηδονής; Αν και ο έρωτας είναι το σύμπαν όπου νιώθουμε το μεγαλείο και τη μαγεία του εαυτού μας και την ταύτισή του με το είδωλό του έρωτά μας, αφήνει απέξω το ευρύ φάσμα των ανθρώπινων σχέσεων, με το οποίο αναπτύσσουμε τελικά το άπαν του εαυτού μας και διατρέχουμε τη συνολική πορεία της ζωής μας. Ακόμα και κάποια ειδυλλιακά μυθιστορήματα που περιγράφουν εικόνες έρωτα «κάπου στη φύση, σε ένα μέρος που ζουν μόνο οι ερωτευμένοι», είναι μια υπόθεση που μπορεί να αφορά τα αναγνωστικά μας ενδιαφέροντα, αλλά δεν μπορεί, σε καμιά περίπτωση, να περιγράψει τη ζωή του ανθρώπου και το νόημά της.

Είναι η αγάπη μια υπόθεση της θρησκείας και του όλου φαινομένου της; Σαφώς όχι. Πριν όμως σταθώ στην αιτιολογία της άποψής μου, οφείλω να δεχτώ ότι όποια θρησκεία θέτει ως βάση της έννοιας του Θεού την αγάπη, όχι ως μια θεωρητική και γενική εκδοχή αλλά ως μια βάση της όλης λειτουργίας της, μπορεί να διεκδικήσει την ευρύτητα της έννοιας της αγάπης. Αλλά αυτό δε συμβαίνει σε καμιά περίπτωση. Οι θρησκείες χρησιμοποιούν την ακτινοβολία της αγάπης ως δέλεαρ για να χειραγωγήσουν τους ανθρώπους φοβίζοντάς τους μάλιστα ότι, αν δεν τις ακολουθήσουν, θα υποστούν φοβερές επιπτώσεις!! Την ίδια στιγμή που μιλούν για αγάπη θεωρητικά, χρησιμοποιούν το φόβο και τη χειραγώγηση για να καθυποτάξουν την ελευθερία του ανθρώπου, την ελευθερία του πνεύματός του. Έχουν μάλιστα στήσει ένα σκληρό σύστημα εξουσίας και έναν μηχανισμό που υπερβαίνει συχνά σε αγριότητα και τους σκληρωτικούς και αντιδημοκρατικούς θεσμούς της πολιτικής εξουσίας. Οι θρησκείες καταπιέζουν την αγάπη, ενοχοποιούν τον έρωτα και το σεξ, ανέπτυξαν μια ανήθικη ηθική και πολύ σωστά ο Σταντάλ απέδωσε πολύ εύστοχα την όλη εξαπάτηση …μονολογώντας «Τι σπουδαία ψυχή έκλεψε από τον έρωτα ο πουριτανισμός!». Οι θρησκείες δεν πιστεύουν στην αγάπη!!! Δεν πιστεύουν στην αγάπη για πολλούς λόγους και κυρίως γιατί δεν θέλουν τη χειραφέτηση του ανθρώπου και την πνευματική του ελευθερία, δεν θέλουν ο άνθρωπος να είναι χαρούμενος και να γεύεται τον επίγειο παράδεισό του, τον παράδεισο που ο άνθρωπος μπορεί να δημιουργήσει.

Αν για κάτι λατρεύουμε πρωτίστως τη ζωή, είναι για τη δυνατότητα που μάς δίνει να αγαπήσουμε (κυρίως) και να αγαπηθούμε. Γι’ αυτό δεν θέλουμε να περάσουμε απ’ εκείνες τις περιοχές του χρόνου μας απ’ όπου θα έχει πάψει να φωλιάζει στην καρδιά μας η αίσθηση ότι μπορούμε να ερωτευθούμε.  Όλα τα άλλα (χρήμα, εξουσία, δόξα), που κατατρώνε το φαινομενικό μας κόσμο, ποτέ δεν θα γίνουν της ψυχής μας μαργαριτάρια. Σε αυτή την αίσθηση του έρωτα αναπτύσσεται και η μοναδική ισότητα των ανθρώπων, να έχουν το ίδιο δικαίωμα στο όνειρο για έρωτα και γι’ αγάπη.

The Kiss by Gustav Klimt

Μπορεί άραγε να βρεθεί στον κόσμο των ανθρώπων ισοδύναμο της μητρικής αγάπης; Μήπως απ’ εδώ ξεκινάει και τελειώνει η οδύσσειά μας στην αναζήτηση του Νοήματος της ζωής; Μπορεί να κατανοηθεί η προσφορά ζωής, η θυσία ζωής της μάνας προς το παιδί; Από ποια κεφαλόβρυσα άμετρης αγάπης έχει ξεπηδήσει αυτό το νόημα ζωής, το νόημα ζωής που ταυτίζεται με το ολοκληρωτικό δόσιμο ενός ανθρώπου σε έναν άλλο χωρίς καμιά έννοια ανταπόδοσης; Είναι αυτή η αγάπη ψυχής που μεγαλώνει το βλαστάρι της ζωής σε όποιο περιβάλλον ξηρασίας ή θύελλας συναντήσει και όχι κάποιου είδους βιολογικής μέριμνας που θεωρούμε ασύγγνωστα ότι επισυμβαίνει στον κόσμο μας, στον κόσμο των φαινομένων μας. Είναι αυτή η αγάπη που νιώθουμε όλοι οι άνθρωποι τη στιγμή που γευόμαστε το πρώτο σοκ ερχόμενοι στο φως της ζωής, είναι αυτή η αγάπη μόνιμη συνοδός (ενθάρρυνσης και παρηγοριάς) σε όλη μας της ζωή – πηγή χαράς και λατρείας, είναι αυτή η αγάπη που αποχαιρετάμε στο τέλος της ζωής μας.  Μήπως απ’ αυτή την πηγή έχει ξεκόψει μια υδρορροή αγάπης και ζωής και μάς οδηγεί στου έρωτα το μεγαλείο;  Ένα ερωτικό σκίρτημα σε ταξιδεύει σε τόπους άχρονους, λουσμένους στο φως, σε ξέφωτα αιώνιας νιότης. Εκεί συναντιούνται τα βλέμματα σε έναν στροβιλισμό φαντασιώσεων που μεταπλάθουν την φαινομενική πραγματικότητα και δημιουργούν την πραγματική πραγματικότητά μας, το χώρο ολοκλήρωσης του προσωπικού Είναι. Εκεί μπορείς να παραδώσεις την ατομικότητά σου, να ταυτιστείς με το είδωλό σου, το είδωλό σου που δεν είναι πλέον του εαυτού σου, αλλά άλλου που το έβαλες στη θέση τού δικού σου και γεύεσαι την απεραντοσύνη της διαρκούς επιθυμίας, του άμετρου πάθους του ασίγαστου πόθου. Αυτές τις δύο όψεις της αγάπης πρέπει να τις  γιορτάζουμε κάθε μέρα, κάθε στιγμή. Σε αυτές να προσφέρονται ύμνοι και σπονδές, γιατί είναι αρχέγονες, γιατί γεννούν τη ζωή και τον έρωτα για τη ζωή, γιατί εξυφαίνουν τη νήμα της ζωής.

«Ω, ανθρώπινη αγάπη! Μας δίνεις στη Γη αυτό που περιμένουμε στον Ουρανό.» 
Έντγκαρ Άλαν Πόε

Τελικά τίνος είναι η αγάπη; Πιστεύω αταλάντευτα (αξιωματικά, δογματικά και ό,τι άλλο συνταιριάζει με την απολυτότητα της γνώσης και της πίστης ομού) ότι η αγάπη είναι υπόθεση κυρίως των εξής «περιοχών»: α) της στενής συγγενικής σχέσης με κορωνίδα την αγάπη της μητέρας στο παιδί, την αγάπη που είναι φυλαχτό ζωής και καμάρι φανερό συνάμα κάθε ανθρώπου, β) του «λογοτεχνικού έρωτα», του έρωτα – σύμβολου που γίνεται διαχρονική εστία θυσίας των πάντων στη δική του μεγαλοσύνη, του έρωτα που γίνεται θεϊκό σύμπαν και εξυψώνει τον άνθρωπο πάνω από τα επιφαινόμενα και τον οδηγεί σε εικόνες τελείωσης και νοηματοδότησης της ζωής του, του έρωτα που μετασχηματίζει, συντήκει και ταυτίζει δυο ανθρώπους σε έναν, ζώντας έτσι την αιωνιότητα της ψυχής τους και του πνεύματός τους  και γ) της ουσίας των ανθρώπινων σχέσεων, των σχέσεων εκείνων που κατατείνουν στην συναδέλφωση των ανθρώπων, στη δημιουργία κοινωνιών πραγματικής αλληλεγγύης, στην συνένωση του «εγώ» με το «εμείς», της ουσίας των ανθρώπινων σχέσεων που δεν έχουν ακόμα γνωρίσει οι κοινωνίες μας, γιατί δεν έχουμε εξέλθει ακόμα της προϊστορίας του ανθρώπινου είδους μας για να εισέλθουμε στη φωτεινή φάση της ιστορίας μας. (Οι άλλες όψεις που αναφέρθηκαν στην αρχή χρησιμοποιούν την αγάπη για να ευδοκιμήσουν αλλότριες επιδιώξεις και όχι για να υμνήσουν το μεγαλείο της).

Είναι αυτή μία και ενιαία αγάπη με τις τρεις όψεις της που μπορεί να απελευθερώσει τον άνθρωπο από τα δεσμά των προκαταλήψεων και της εγωιστικής αντίληψης, είναι αυτή που σου δίνει την αυθεντική ερμηνεία του κόσμου, είναι αυτή που δημιουργεί την ιερότητα και την έννοια της αποστολής της ίδιας της Ιστορίας. Είναι αυτή η αγάπη σηματωρός της ζωής, το ίδιο το νόημά της. Είναι αυτή η αγάπη το θεϊκό κάλεσμα. Μόνο μέσα στους κόλπους αυτής της αγάπης και αυτού του έρωτα – στον οποίο «οι πραγματικότητες σπεύδουν να μπουν στα καλούπια των επιθυμιών» (Stendhal) – μπορείς να νιώσεις τον εαυτό σου, να περιγελάσεις τον θάνατο και κάθε έννοια απώλειας, να κατανοήσεις τον κόσμο, να συγκλονιστείς από τη μέθη της ζωής, να χαθείς στης ονειροπόλησης το απέραντο σύμπαν, να παραδοθείς στο παραλήρημα των αισθήσεων – γιατί εδώ είναι μια διαρκής γιορτή, να απελευθερωθείς από όλα όσα κατατρώγουν την κοινωνική χειραφέτηση, να αγγίξεις την πυρήνα του ουμανισμού και το μεγαλείο της απόλυτης ελευθερίας του πνεύματός σου, να γευθείς τους καρπούς της ευτυχίας, της ευτυχίας της δικής σου Δημιουργίας. Γιατί η αγάπη και ο έρωτας είναι τα πιο μεγάλα δημιουργήματα του ανθρώπου ή, πιο ορθά, είναι η ανθρώπινη σύστασή μας. Μας δημιουργούν και τα δημιουργούμε. Και έτσι πορεύεται η ιερή ιστορία μας σε αυτή την ταπεινή, φιλόξενη γωνιά του Σύμπαντος. Τον έρωτα και την αγάπη ακτινοβολεί η Γη μας στο χώρο και στο χρόνο, η Γη του ανθρώπου και της ζωής!

Πια είσαι δικιά μου. Γείρε πλάι μου με τα’ όνειρό σου.
Δουλειές, αγάπη, πόνος, ώρα να κοιμηθούνε. …
Θα πλέεις, θα πλέουμε αντάμα μες στα νερά του χρόνου.

Νερούδα, Π. (2001), Εκατό ερωτικά σονέτα

Mother and Child by Frederick Leighton

Και μερικά ερωτικά ερανίσματα.

Όποιος ενάντια στον έρωτα πηγαίνει να χτυπηθεί μαζί του σαν πυγμάχος, δεν σκέφτεται με σύνεση: αφού αυτός (ο Έρως) και τους θεούς κυβερνά όπως θέλει αλλά κι εμένα.

Σοφοκλής, Τραχίνιαι

Ο έρωτας είναι ένα υπέροχο λουλούδι, πρέπει όμως να έχεις το θάρρος να πας να το κόψεις από το χείλος ενός φοβερού γκρεμού.

Ο έρωτας είναι το θαύμα του πολιτισμού.

Ο εραστής βλέπει τη γυναίκα που αγαπά στη γραμμή του ορίζοντα κάθε τοπίου που συναντά… το κάθε δέντρο, ο κάθε βράχος του μιλούν γι’ αυτή με διαφορετικό τρόπο και του μαθαίνουν κάτι καινούριο.

Stendhal (2008), Περί έρωτος

Νίτσε: Άτοπος είναι ο άλλος που αγαπώ και που με ελκύει.

Γκαίτε: «Εμείς οι ίδιοι είμαστε δαίμονες του εαυτού μας. Μόνοι μας εξοριζόμαστε από τον παράδεισό μας».

Βέρθερος: … η τρέλα είναι μια εμπειρία αποπροσωποποίησης. Για μένα, όμως, το ερωτευμένο υποκείμενο, συμβαίνει το εντελώς αντίθετο: αυτό που με τρελαίνει είναι ότι γίνομαι υποκείμενο, ότι δεν μπορώ να τα’ αποφύγω να γίνω. Δεν είμαι ο άλλος: αυτό διαπιστώνω με φρίκη.

Ο ερωτικός λόγος είναι, κατά κάποιον τρόπο, ένα κλειστό σύμπαν Εξόδων.

Το σ’ αγαπώ δεν έχει χρήσεις. Η λέξη αυτή, όπως και οι λέξεις που προφέρει το παιδί, δεν υπόκεινται σε κανέναν κοινωνικό καταναγκασμό.

Το σ’ αγαπώ δεν έχει αποχρώσεις. Καταργεί τις εξηγήσεις, τις διευθετήσεις, τις βαθμίδες, τις λεπτολογίες. … είναι ένας τελεστικός γλωσσότυπος.

Το σ’ αγαπώ δεν έχει πέραν. Είναι η λέξη της δυάδας (μητρικής, ερωτικής)…

Λακάν: Το σ’ αγαπώ δεν είναι φράση: δεν μεταβιβάζει ένα νόημα, αλλά αγκιστρώνεται σε μια οριακή κατάσταση: «αυτήν όπου το υποκείμενο αιωρείται σε μια σχέση αντικατοπτρισμού με το άλλο». Είναι μια ολόφραση.

Το σ’ αγαπώ είναι ενεργητικό. Επιβεβαιώνεται ως δύναμη έναντι άλλων δυνάμεων.

Φρόιντ: «Το μεγαλύτερο μέρος της λίμπιντο μεταβιβάζεται στο αντικείμενο το οποίο παίρνει έτσι, σ’ ένα ποσοστό, τη θέση του εγώ. Τούτο συμβαίνει μόνο όταν έχουμε πληρότητα ερωτικών διαθέσεων».

Νίτσε: Υπάρχει για μένα μια «αξία ανώτερη»: ο έρωτας.

Ο χριστιανικός λόγος παρακινεί (τον ερωτευμένο) να καταπνίξει και να εξιδανικεύσει τα πράγματα. Ο ψυχαναλυτικός λόγος τον υποχρεώνει να θάψει το Φαντασιακό του. Όσο για τον μαρξιστικό λόγο, αυτός δεν λέει τίποτα επί του θέματος.

Η σεξουαλική απόλαυση δεν είναι μετωνυμική: άπαξ και συντελεστεί, κόβεται: ήταν ανέκαθεν κλειστή Γιορτή που κατέστη δυνατή σε μια προσωρινή, ελεγχόμενη άρση της απαγόρευσης. Αντίθετα, η τρυφερότητα είναι μια ατέρμονη, ακόρεστη μετωνυμία.

Βάγκνερ: «Ο κόσμος μου οφείλει αυτό που έχω ανάγκη. Μου οφείλει την ομορφιά, την λάμψη, το φως, κλπ».

Μπαρτ, Ρ. (1977), Αποσπάσματα του ερωτικού λόγου

Κάθε ενέργεια του ερωτευμένου καταλήγει πάντα στη σκέψη αυτού που αγαπά.

Ο έρωτας δεν μπορεί να αρνηθεί τίποτα στον έρωτα.

Ερωτικός κώδικας του 12 ου αιώνα

«Όση κι αν είναι η λύπη που θα ‘ρθει, δεν μπορεί να φτάσει τη χαρά που βρίσκω όταν την βλέπω για μια στιγμή».

(Σαίξπηρ, Ρωμαίος και Ιουλιέττα, Δεύτερη Πράξη, έκτη σκηνή).

Ο σκοπός είναι να μην αφήσεις, πίσω σου, να χορταριάσουν οι δρόμοι του πόθου.

Να αγαπώ, να ξαναβρώ τη χαμένη χάρη της πρώτης στιγμής που αγαπάμε.

Θαρθεί μια μέρα που ο άνθρωπος θα μπορεί να σ’ αναγνωρίσει για μοναδικό του κύριο και να σε τιμήσει ως τις μυστηριώδεις προβλέψεις που μ’ αυτές τον περιτριγυρίζεις.

Κάθε φορά που ένας άνθρωπος αγαπάει, τίποτε δεν μπορεί να τον κάνει να μην συνδεθεί με την ευαισθησία όλων των ανθρώπων.

Μακάρι η απόλυτη αφοσίωση ενός όντος σ’ ένα άλλο, που δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς την αμοιβαιότητά του, νάναι στα μάτια όλων η μόνη φυσική και υπερφυσική γέφυρα που έχουμε ρίξει στη ζωή.

Δεν αρνιέμαι ότι ο έρωτας συγκρούεται με τη ζωή. Λέω πως οφείλει να νικήσει και γι’ αυτό να υψωθεί σε μια τέτοια ποιητική αυτοσυνειδησία ώστε, ο,τιδήποτε συναντά αναγκαστικά εχθρικό να τήκεται στην εστία της ίδιας του της δόξας.

Μπρετόν Α. (1999), Ο τρελός έρως

Έμερσον: Η ζωή αποτελείται απ’ αυτό που σκέφτεται ολημερίς ο άνθρωπος

Πρόταση για διάβασμα

Απολαύστε μια μικρή γωνιά της μαγείας του έρωτα διαβάζοντας (ή ξαναδιαβάζοντας) βιβλία – στολίδια της ανθρώπινης σκέψης:

1. Stendhal (2008), Περί έρωτος, Αθήνα: Πατάκης.

2. Μπαρτ, Ρ. (1977), Αποσπάσματα του ερωτικού λόγου, Αθήνα: Ράππας.

3. Νερούδα, Π. (2001), Εκατό ερωτικά σονέτα, Αθήνα: Πατάκης.

4. Μπρετόν, Α. (1999), Ο τρελός έρως, Αθήνα: ύψιλον.

Μόραλης Γιάννης, Προσχέδιο για τον πίνακα Ερωτικό