Τόμας Ίκινς. Ένας ιδιόρρυθμος καλλιτέχνης που βοήθησε τα μέγιστα τη χειρουργική επιστήμη και τέχνη (Α’ Μέρος)

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //

Τόμας Ίκινς. Αυτοπροσωπογραφία. 1902.Μουσείο και Κήπος Γλυπτικής Χίσχορν. Ουάσιγκτον.

Ζηλευτός ζωγράφος, πρωτοπόρος στη φωτογραφία ακόμα και σήμερα, γλύπτης και ιδιόρρυθμος έως άκρως προκλητικός δάσκαλος καλών τεχνών σε ευρύ αλλά κα υποψιασμένο ταυτόχρονα κοινό, ο Τόμας Ίκινς, θεωρείται δικαιωματικά ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες στην ιστορία της αμερικανικής τέχνης. Καθ’ όλη τη διάρκεια της επαγγελματικής και καλλιτεχνικής του σταδιοδρομίας, από τις αρχές της δεκαετίας του 1870, μέχρις ότου η υγεία του άρχισε να κλονίζεται σοβαρά, κάπου σαράντα χρόνια αργότερα, εργάστηκε και άντλησε τα θέματα των πινάκων του μέσα από την καθημερινότητα και βασικά από τον λαό της γενέτειράς του, της πόλης της Φιλαδέλφειας. Δημιούργησε εκατοντάδες αξιόλογα πορτραίτα φίλων του, μελών της οικογένειας ή διακεκριμένων ανθρώπων των τεχνών, των επιστημών, της ιατρικής και του κλήρου. Τα πορτραίτα αυτά, σήμερα μας προσφέρουν αρκετά λεπτομερή στοιχεία της πνευματικής ζωής της Φιλαδέλφειας στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα. Πρόκειται περί διεισδυτικών απεικονίσεων ανθρώπων σε έντονα προσωπικές και ιδιωτικές στιγμές, κάποιες φορές σε απόλυτη περίσκεψη. Επιπλέον, ο Ίκινς έκανε μια σειρά πινάκων μεγάλων διαστάσεων, και μας έδωσε εικόνες από τα σαλόνια, τα γραφεία, τους δρόμους, τα πάρκα, τα ποτάμια, τις αρένες, και τέλος ακόμα από τα απροσπέλαστα στους περισσότερους χειρουργικά αμφιθέατρα των νοσοκομείων της πόλης του! Αυτοί οι εξωτερικοί και εσωτερικοί, δημόσιοι και ιδιωτικοί χώροι, του επέτρεψαν να ζωγραφίσει το θέμα που τον ενέπνεε περισσότερο απ’ όλα, δηλαδή το γυμνό ή μια ελαφρώς ντυμένη φιγούρα σε απαλή κάποιες φορές ή έντονη και δυναμική μερικές άλλες, κίνηση. Έτσι μπόρεσε να διαμορφώσει τις μορφές και τις γραμμές του σώματος στο φως του ήλιου και να δημιουργήσει τις δικές του εικόνες στο χώρο αξιοποιώντας τις γνώσεις του στην προοπτική. Ταυτόχρονα με τους πίνακες που ζωγράφισε, έδειξε μεγάλο και ειλικρινές ενδιαφέρον για τις νέες τεχνολογίες που ανέτειλαν ελπιδοφόρα στον ορίζοντα και κυρίως της φωτογραφίας κίνησης, ένα πεδίο στο οποίο θεωρείται πλέον κυριολεκτικά πρωτοπόρος. Θα ήταν παράλειψη να αναφέρουμε μόνο το περιγραφέν έργο του χωρίς να αναφερθούμε το έργο του ως εμπνευσμένου δασκάλου με έντονη παρουσία στην αμερικανική τέχνη. Βεβαίως ήταν μια αμφιλεγόμενη κοινωνική φιγούρα με προβλήματα κοινωνικής και επαγγελματικής ιδιόρρυθμης συμπεριφοράς και κυρίως σεξουαλικά σκάνδαλα τα οποία έβλαψαν μάλλον ανεπανόρθωτα τη φήμη του. Όπως ήταν αναμενόμενο και συμβαίνει σε όλες σχεδόν αυτές τις περιπτώσεις, το έργο του λίγο αναγνωρίστηκε κατά τη διάρκεια της ζωής του, αλλά μετά το θάνατό του, κι οι αμερικανοί ιστορικοί της τέχνης τον περιέγραψαν ως τον πλέον ισχυρό και βαθύ ρεαλιστή της αμερικανικής τέχνης του δέκατου ένατου και των αρχών του εικοστού αιώνα.

Ο Τόμας Ίκινς(1844-1916) γεννήθηκε και έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην πόλη της Φιλαδέλφειας. Ήταν το πρώτο παιδί της Caroline Cowperthwait Eakins, μια γυναίκα με ρίζες αγγλικές και ολλανδικές και του Benjamin Eakins, δασκάλου καλλιγραφίας με καταγωγή από τη Σκωτία και την Ιρλανδία. Ο πατέρας του μεγάλωσε σε ένα αγρόκτημα της Πενσυλβάνια κι ήταν γιος ενός υφαντή. Ήταν επιτυχημένος στο επάγγελμα του και μετακόμισε στη Φιλαδέλφεια στις αρχές της δεκαετίας του 1840 να αναθρέψει την οικογένειά του. Ο μικρός Τόμας Ίκινς παρατηρούσε συχνά τον πατέρα του στη δουλειά και από δώδεκα χρονών άρχισε να επιδίδεται στο γραμμικό σχέδιο και την προοπτική, δεξιότητες που εφαρμόστηκαν αργότερα με τον καλύτερο και αποτελεσματικότερο τρόπο στην τέχνη του. Ήταν ένας αθλητής νεαρός που απολάμβανε όταν μπορούσε την καθημερινότητα, την κωπηλασία, το πατινάζ στον πάγο, την κολύμβηση, την πάλη, την ιστιοπλοΐα και τη γυμναστική, δραστηριότητες τις οποίες στη συνέχεια ζωγράφισε με εξαιρετική λεπτομέρεια και έμπνευση, ενθαρρύνοντας παράλληλα τους μαθητές του να επιδοθούν στα ίδια θέματα. Σπούδασε σχέδιο και ανατομία στο Ακαδημία Καλών Τεχνών της Πενσυλβάνια αρχής γενομένης από το 1861, και ακόμα παρακολούθησε μαθήματα ανατομίας, σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο, στο Jefferson Medical College, από το 1864 έως 1865. Για μια περίοδο, ακολούθησε το επάγγελμα του πατέρα του και μάλιστα ενεγράφη στους καταλόγους της πόλης ως ‘writing teacher’. Το επιστημονικό του ενδιαφέρον για το ανθρώπινο σώμα, όμως, τον οδήγησαν μια στιγμή να σκεφτεί σοβαρά το ενδεχόμενο να γίνει χειρουργός.

Ο Ίκινς σπούδασε στη συνέχεια τέχνη στην Ευρώπη το διάστημα 1866-1870, κυρίως στο Παρίσι δίπλα στον Jean-Léon Gérôme (1824-1904), έναν από τους πιο χαρακτηριστικούς εκπροσώπους της τελευταίας φάσης του νεοκλασσικισμού στη Γαλλία, ο οποίος συνδύασε τις νεοκλασσικές ιδέες με την οριενταλιστική εικονογραφία. Επίσης παρακολούθησε το εργαστήριο του ρεαλιστή γάλλου ζωγράφου Léon Bonnat (1833-1922), ο οποίος στα έργα του τόνιζε την ανατομική ακρίβεια του ανθρωπίνου σώματος, μια μέθοδος η οποία στη συνέχεια υιοθετήθηκε από τον Ίκινς, γνωστού όντος του ενδιαφέροντός του στην επιστήμη της ανατομικής. Ενώ σπούδαζε στη Σχολή Καλών Τεχνών, φαίνεται ότι δεν έδειξε το παραμικρό ενδιαφέρον για το νέο ιμπρεσιονιστικό κίνημα, ούτε εντυπωσιάστηκε από τις κλασσικές αξιώσεις της Γαλλικής Ακαδημίας. Σε μια επιστολή στον πατέρα του, το 1868, έκανε την αισθητική του σαφή, λέγοντας ότι, το γυναικείο γυμνό είναι το πιο όμορφο πράγμα που υπάρχει στον κόσμο, εκτός από έναν γυμνό άνδρα, αλλά ποτέ δεν είδε ακόμα ένα τέτοιο έργο να εκτίθεται σε δημόσια θέα. Η επιθυμία του για το γυμνό και το αληθινό, ήταν επιτακτική πλέον για τον νεαρό ζωγράφο! Ένα ταξίδι διάρκειας έξι μηνών στην Ισπανία επιβεβαίωσε το θαυμασμό του για το ρεαλισμό καλλιτεχνών, όπως οι Diego Velázquez και Jusepe de Ribera. Στη Σεβίλλη, το 1869, ζωγράφισε την σπουδαία ‘Carmelita Requena’, το πορτραίτο μιας μικρής τσιγγάνας χορεύτριας ηλικίας μόλις επτά ετών, ελεύθερα και με περισσότερα χρώματα από τις σπουδές του στο Παρίσι.

Την ίδια χρονιά προχώρησε στην δημιουργία της πρώτης μεγάλης ελαιογραφίας του, ‘Μια σκηνή από δρόμο της Σεβίλλης’ (A Street Scene in Seville, 1870) όπου ασχολήθηκε για πρώτη φορά με τα τεκταινόμενα έξω από το στούντιο, στους δρόμους και στις γωνιές των απόμακρων συνοικιών των πόλεων. Έτσι με την περιοδεία του αυτή και μελετώντας τα έργα στα ευρωπαϊκά σαλόνια της ζωγραφικής, μπόρεσε να απορροφήσει τις τεχνικές και τις μεθόδους της γαλλικής και της ισπανικής αφρόκρεμας και άρχισε σταδιακά να φιλτράρει και να διαμορφώνει το προσωπικό καλλιτεχνικό του όραμα που υλοποίησε βεβαίως αργότερα με τον καλύτερο τρόπο, με την επιστροφή του στην Αμερική.

Τα πρώτα του έργα κατά την επιστροφή του από την Ευρώπη, περιελάμβαναν μεγάλη ομάδα πινάκων που απεικόνιζαν σκηνές κωπηλασίας, από τα οποία το πρώτο και το πιο γνωστό είναι το ‘Max Schmitt in a Single Scull’ (1871) που σήμερα εκτίθεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης. Για τα δεδομένα της πόλεως της Νέας Υόρκης, κυρίως για τις καλλιτεχνικές συμβατικότητες, η προσπάθεια έκφρασης του ζωγράφου προκάλεσε αρχικά σοκ, αλλά στη συνέχεια απετέλεσε περίεργη εικαστική πρόκληση. Ο Τόμας Ίκινς στον συγκεκριμένο πίνακα, τοποθέτησε τον εαυτό του πίσω από τον Schmitt, σε μια μικρότερη βάρκα με το όνομά του χαραγμένο στο πλάι της. Από τη σύνθεση αυτή, είναι προφανής η ακαδημαϊκή εκπαίδευση του Ίκινς στο Παρίσι, μια εντελώς πρωτότυπη σύλληψη, τουλάχιστον για τα δεδομένα της εποχής. Την ίδια στιγμή, όμως, που έκανε αυτές τις αρχικές προσπάθειες για απεικόνιση υπαίθριων θεμάτων, ο Ίκινς δημιούργησε μια σειρά έργων εγχώριων βικτωριανών εσωτερικών χώρων, με συνήθη θέματα τον πατέρα του, τις αδελφές ή τους φίλους του. Χαρακτηριστικό δημιούργημα της τελευταίας σειράς έργων, είναι ‘Οι Παίκτες Σκακιού’ (The Chess Players, 1876), με τους χαρακτήρες σε φυσικές στάσεις που επικεντρώνονται απερίσπαστοι στην απασχόλησή τους. Την εποχή εκείνη ζωγράφισε το πρώτο μεγάλης κλίμακας πορτραίτο της Kathrin Crowell, να παίζει με ένα γατάκι. Αργότερα αρραβωνιάστηκε μαζί της, αλλά πέντε χρόνια αργότερα, στα 1879, εκείνη πέθανε από σοβαρή μηνιγγίτιδα.

Τόμας Ίκινς, Carmelita Requena (1869). Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης. Νέα Υόρκη.

Από το 1876 άρχισε να διδάσκει στην Ακαδημία της Πενσυλβανίας, με μεθόδους διδασκαλίας κάπως αμφιλεγόμενες για τα δεδομένα πάντα της εποχής. Ενθάρρυνε ταυτόχρονα τους μαθητές του να χρησιμοποιούν τη φωτογραφία ως βοήθημα για την κατανόηση της ανατομίας και της μελέτης της κίνησης. Παρά το γεγονός ότι δεν υπήρχε κάποια εξειδικευμένη επαγγελματική εκπαίδευση ή αντικείμενο, οι μαθητές με φιλοδοξίες για κατάρτιση στις εφαρμοσμένες τέχνες, όπως η εικονογραφία, η λιθογραφία και η διακόσμηση, ήταν ευπρόσδεκτοι, όσο και εκείνοι οι σπουδαστές που ενδιαφέρονταν να κάνουν καριέρα αποκλειστικά στη δημιουργία πορτραίτων. Το πιο αξιοσημείωτο, όμως, ήταν το ενδιαφέρον του για τη διδασκαλία όλων των πτυχών της ανθρώπινης μορφής, συμπεριλαμβανομένης της ανατομικής μελέτης του σώματος, ανθρώπων και ζώων, της χειρουργικής πράξης και κυρίως της αφαίρεσης των ιστών. Ως βοήθημα για τη μελέτη της ανατομίας, είχε γύψινα εκμαγεία από ανατομές, αντίγραφα των οποίων παρέχονταν στους ενδιαφερόμενους σπουδαστές. Μια παρόμοια μελέτη έγινε και για την ανατομία των αλόγων. Πίστευε στη διδασκαλία με παραδείγματα και άφηνε τους μαθητές να βρουν τον δικό τους τρόπο και καλλιτεχνικό δρόμο με λακωνικές αλλά ουσιαστικές, μόνο, καθοδηγήσεις. Οι γυναίκες πίστευε πρέπει να έχουν τα ίδια επαγγελματικά προνόμια όπως οι άνδρες και να έχουν πρόσβαση σε αρσενικά, σχεδόν γυμνά, μοντέλα. Όμως η διαχωριστική γραμμή που έβαζε μεταξύ της αμεροληψίας και της ύποπτης συμπεριφοράς ήταν ομολογουμένως λεπτή και εύθραυστη. Όταν μια φοιτήτρια, η Amelia Van Buren (1856-1942) τον ρώτησε για την κίνηση της λεκάνης, την προσκάλεσε στο στούντιό του, όπου ο ίδιος γδύθηκε και της έδωσε την εξήγηση γιατί δεν θα μπορούσε μόνο με λέξεις! Τέτοια περιστατικά, σε συνδυασμό με τις φιλοδοξίες νεότερων συνεργατών του για να τον εκδιώξουν και να αναλάβουν εκείνοι τη διδασκαλία των σχετικών μαθημάτων, δημιούργησε εντάσεις ανάμεσα σε αυτόν και το διοικητικό συμβούλιο των διευθυντών της Ακαδημίας. Τελικά αναγκάστηκε να παραιτηθεί το 1886, επειδή αφαίρεσε ένα χαλαρό ένδυμα από τη λεκάνη ενός άνδρα-μοντέλου σε μια τάξη όπου ήταν παρούσες κοπέλες σπουδάστριες. Η απόλυση ήταν σημαντικό πλήγμα για τον Ίκινς, ενώ βρέθηκαν απέναντί του και δικοί του άνθρωποι. Αγωνίστηκε όσο μπορούσε για να προστατεύσει το όνομά του από τις φήμες και τις ψευδείς κατηγορίες και βίωσε μεγάλη ταπείνωση για το υπόλοιπο της ζωής του. Η δημοτικότητά του μεταξύ των φοιτητών ήταν τέτοια, ώστε ένας αριθμός από αυτούς έφυγε από την Ακαδημία μετά το επεισόδιο και διαμόρφωσαν όλοι μαζί το ‘Art Students’ League of Philadelphia’ με επικεφαλής φυσικά τον Ίκινς.

Ο Τόμας Ίκινς πιστώνεται με την εισαγωγή της κάμερας στα αμερικανικά στούντιο τέχνης, αφού κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο εξωτερικό, ήρθε σε επαφή με την χρήση της φωτογραφίας από τους Γάλλους ρεαλιστές. Στα τέλη της δεκαετίας του 1870, άρχισε να ενδιαφέρεται και για τη χρήση της κάμερας για να μελετήσει τη διαδοχική κίνηση, και σύντομα έκανε τις δικές του ανεξάρτητες μελέτες κίνησης, ειδικά εκείνες που αφορούσαν το γυμνό κορμί. Το 1880, προμηθεύτηκε μια φωτογραφική μηχανή και αρκετά έργα ζωγραφικής, στη συνέχεια, προήλθαν από φωτογραφίες του. Ένας από τους γνωστότερους πίνακες εκείνης της περιόδου, είναι ο ‘Arcadia’ (1883).

Τόμας Ίκινς, Arcadia (1883).

Μερικοί χαρακτήρες φαίνεται να αποτελούν λεπτομερείς καταγραφές από φωτογραφίες τραβηγμένες από κάποια συσκευή, τις οποίες ο Ίκινς στη συνέχεια φρόντισε να καλύψει δεόντως με λαδομπογιά. Ένα εξαιρετικό παράδειγμα της χρήσης αυτής της νέας τεχνολογίας από τον Ίκινς, είναι ο πίνακας ‘A May Morning in the Park’ (1880), διαστάσεων 60χ90 περίπου εκ., ο οποίος βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό σε φωτογραφικές μελέτες κίνησης για να απεικονίσει το πραγματικό βάδισμα των τεσσάρων αλόγων.

Η λεγόμενη ‘Γυμνή Σειρά’, η οποία ξεκίνησε το 1883, ήταν κατ’ ουσίαν γυμνές φωτογραφίες των σπουδαστών και των επαγγελματικών μοντέλων που ελήφθησαν για να δείξουν την πραγματική ανθρώπινη ανατομία από διάφορες, αλλά συγκεκριμένες, οπτικές γωνίες, και ήταν συχνά κρεμασμένες και ελεύθερες για μελέτη στη Σχολή. Σε άλλο χρόνο πάρθηκαν κάποιες λιγότερο πειθαρχημένες πόζες σε εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους, ανδρών, γυναικών και παιδιών, συμπεριλαμβανομένης της συζύγου του.

‘Ο Τόμας Ίκινς μεταφέρει μια γυναίκα’ (φωτογραφία του 1885).

Η πιο προκλητική, και η μόνη που συνδυάζει αρσενικά και θηλυκά σώματα, ήταν οι γυμνές φωτογραφίες του Τόμας Ίκινς με ένα θηλυκό μοντέλο, στις οποίες όμως η απροκάλυπτη εμφάνιση του Ίκινς ίσως υπονόμευσε κατά κάποιο τρόπο το γενικότερο κύρος του στην Ακαδημία. Συνολικά σήμερα, περίπου οκτακόσιες φωτογραφίες αποδίδονται στον Ίκινς και τον κύκλο του, οι περισσότερες εκ των οποίων είναι οι μελέτες σώματος, ντυμένων και γυμνών, καθώς και πορτραίτα. Δεν υπάρχει άλλος Αμερικανός καλλιτέχνης στην εποχή του που να είχε δείξει το ενδιαφέρον του Ίκινς στη φωτογραφία, ούτε να δημιούργησε συγκρίσιμο σώμα φωτογραφικών έργων!