Fractal

Ο Φυλογενετικός νόμος. Αν-οικείωση και Από-οικειοποίηση στην Ποίηση.

 Γράφει ο Θανάσης Πάνου  // *

 

«Πιστεύω σ’ έναν άγνωστο παράγοντα                                                                                             

Που γεννάει την περιέργεια                                                                                                       

Πιστεύω σ’ ένα πονηρό και σ’ ένα αθώο πνεύμα» 

Ν. Βαλαωρίτης 

 

 

Στις σπηλαιογραφίες της Ροδεσίας που χρονολογούνται από τη λίθινη εποχή, δίπλα στις εκπληκτικές ζωντανές εικόνες των ζώων εμφανίζεται ένα αφηρημένο σχήμα, ένας διπλός σταυρός κλεισμένος σε κύκλο. Το σχέδιο έχει εμφανιστεί σε όλες ουσιαστικά τις κουλτούρες και σήμερα το βρίσκουμε όχι μόνο στις χριστιανικές εκκλησίες αλλά και στα μοναστήρια του Θιβέτ. Είναι ο επιλεγόμενος ηλιακός τροχός και αφού έχει σχεδιαστεί μια εποχή που ακόμη δεν είχε εφευρεθεί ο τροχός δεν μπορεί να έχει την προέλευσή του σε κάποια εμπειρία του εξωτερικού κόσμου. Είναι μάλλον το σύμβολο μας εσωτερικής εμπειρίας και είναι ίσως εξίσου πιστό και ζωντανό σαν απεικόνιση αυτής της εμπειρίας όσο και η περίφημη παράσταση του ρινόκερου με τα πουλιά στην πλάτη του, επισημαίνει ο C.G.Jung.

 

doki

 

Δεν υπάρχει καμιά πρωτόγονη κοινωνία που να μη διέθετε ένα εξαιρετικά αναπτυγμένο σύστημα μυστικών διδασκαλιών, ένα σύνολο από δοξασίες για τα πράγματα που βρίσκονται πέρα από τη γήινη ύπαρξη του ανθρώπου από τη μια και τους κανόνες της σωστής συμπεριφοράς από την άλλη. Τα συμβούλια των ανδρών και οι πατριές των τοτέμ διαφύλατταν αυτή τη γνώση, που μεταδινόταν στους νεότερους με ειδικές τελετές μύησης. Τα μυστήρια όλων των λαών, αποτελούν ένα πλούσιο απόθεμα γνώσης στις μυθολογίες όλου του κόσμου.

Είναι φυσικό ο ποιητής, ο δημιουργός γενικά, να χρησιμοποιεί μυθολογικές φόρμες για να δώσει έκφραση στην εμπειρία του. Τίποτε δε θα ήταν μεγαλύτερο λάθος από το να υποθέτουμε ότι δουλεύει με υλικό από «δεύτερο χέρι». Αντίθετα, η αρχέγονη εμπειρία είναι η πηγή της δημιουργικότητας του, γιατί είναι και σκοτεινή και άμορφη και χρειάζεται τις μυθολογικές εικόνες που συνδέονται μαζί της για να της δώσουν μορφή. Από μόνη της δεν περιέχει ούτε λέξεις ούτε εικόνες, γιατί είναι ένα όραμα που ο ποιητής βλέπει «δια κατόπτρου, αινιγματωδώς» Ο Δημιουργός καταφεύγει πολλές φορές σε δύσκολες μορφές και εικόνες για να εκφράσει τον παράδοξο κόσμο των οραμάτων του ή για να συλλάβει το νόημα των υψηλών εννοιών. Σύμφωνα με το φυλογενετικό νόμο, η ψυχική δομή όπως και η ανατομική, πρέπει να παρουσιάζει ίχνη των πρώτων σταδίων εξέλιξης από τα οποία έχει περάσει. Από το ασυνείδητο, με τα όνειρα (και νοητικές διαταραχές) έρχονται στην επιφάνεια ψυχικά προϊόντα που έχουν όλα τα χαρακτηριστικά των πρωτόγονων επιπέδων ανάπτυξης, όχι μόνο στη μορφή τους αλλά και στο περιεχόμενο και το νόημά τους, έτσι που θα μπορούσαμε να τα ερμηνεύσουμε σαν αποσπάσματα κάποιων μυστικών διδασκαλιών. Τα μυθολογικά μοτίβα εμφανίζονται συχνά, ντυμένα όμως με κάποια σύγχρονα ενδύματα. Αντί για τον αετό του Δία, ή για το τεράστιο μυθολογικό πουλί Ροκ, για παράδειγμα έχουμε ένα αεροπλάνο. Η μάχη με τον δράκο είναι μια σιδηροδρομική σύγκρουση. Ο ήρωας που σκοτώνει τον δράκο είναι ένας τενόρος της όπερας.

 Η ανθρώπινη σκέψη έχει το χαρακτήρα της ανανέωσης, της ανάπλασης, της αναθεώρησης και της αναγέννησης . Δεν είναι έτσι τυχαίο, που ο Ερμής είναι ο φερόμενος στους ανθρώπους Λόγος της Αρχής των πάντων, κατερχόμενος εξ ουρανού. Και δεν είναι διόλου τυχαίο που ο Ερμής παρουσιάζεται σαν «ΟΦΙΟΥΧΟΣ» (κρατά στα χέρια του το φίδι) και αυτό συμβολίζει ότι η σκέψη του ανθρώπου αλλάζει, όπως το φίδι αλλάζει δέρμα. Τονίζει τη δύναμη της ανθρώπινης σκέψης και δημιουργίας η οποία έχει τον χαρακτήρα της ανανέωσης.

 

(Το έργο Die Stammeslehren der Dschagga, που εκδόθηκε σε επιμέλεια του Bruno Gutman περιέχει αναλυτικά τον αρχαίο κόσμο και τις δοξασίες του και αποτελείται από τέσσερις τόμους)

(Το έργο Die Stammeslehren der Dschagga, που εκδόθηκε σε επιμέλεια του Bruno Gutman περιέχει αναλυτικά τον αρχαίο κόσμο και τις δοξασίες του και αποτελείται από τέσσερις τόμους)

  

«Πολλές φορές αισθάνθηκα την ανάγκη καινούργιου παρελθόντος» αναφέρει ο Νικόλαος Κάλας. (Νικήτας Ράντος ἤ Νικόλαος Κάλας  1907 – 1988).

Θα πει επίσης  χαρακτηριστικά σε επιστολή του: «Είμαι στοιχειωμένος απ’ την ιδέα των καθρεφτών και των σκιών». Και πράγματι, ο καθρέφτης, που εμφανίζεται ξανά και ξανά, οι σκιές, τα νερά, όπου σκύβει ο Νάρκισσος να δει τη μορφή του, μια τριπρόσωπη εικόνα του Χριστού, η Μέδουσα και άλλα τερατόμορφα όντα, που δείχνουν οι αντανακλάσεις, είναι μοτίβα που συνεχώς επανέρχονται σε αυτές τις συνθέσεις ως δηλωτικά μιας διαρκώς μεταλλασσόμενης οντότητας και ενός σπαρακτικού προβληματισμού περί της ατομικής ταυτότητας. Ο ποιητής κρατάει μπροστά στο πρόσωπό του έναν σπασμένο καθρέφτη (ο καθρέφτης είναι πολύ κοφτερός / στην επαφή μαζί του τα μάτια πεθαίνουν από δίψα) και έρχεται αντιμέτωπος με τις εικόνες, κάποτε οικείες και κάποτε τερατόμορφες, που αντικρίζει εκεί»

 

«Να ταξιδεύεις έξω από το παρελθόν» 

Να κερδίζεις πάλι τη μέρα                                                                                                                                                        

Να της χαρίζεις την εικόνα και το ξαφνιασμένο όνειρο                                                                                                 

Η αγάπη ξεδιπλώνεται                                                                                                                                             

Ας επιστρέψουμε στο μέλλον προς τη λάμψη νέων προσώπων. 

 

  1. Περί  Αν-οικείωσης στην Ποίηση. 

 Η αληθινή τέχνη, δεν πρέπει να είναι μια σκιά της πραγματικότητας ή μια αντανάκλαση του κόσμου γύρω μας αλλά μια ιδιόμορφη αναδιοργάνωση και ανασημασιοδότησή του. Η «ανοικείωση» είναι ένας όρος που εισήγαγαν οι Ρώσοι φορμαλιστές γύρω στο 1920, προκειμένου να εξηγήσουν μίαν από τις βασικές λειτουργίες της λογοτεχνίας.  Ξεκινούν από τη διαπίστωση ότι το βασικό μέσο που χρησιμοποιεί η λογοτεχνία, δηλαδή η γλώσσα, έχει και άλλες χρήσεις, μη λογοτεχνικές.  Η πρακτική γλώσσα που χρησιμοποιούμε στην καθημερινή μας ζωή «αποκρύπτει» τα μορφολογικά χαρακτηριστικά και τις λειτουργίες του καθημερινού λόγου, ώστε να μπορούμε να τον προσλαμβάνουμε με αμεσότητα, ευκολία και ταχύτητα, να μη στεκόμαστε δηλαδή, στις ίδιες τις λέξεις ή  τις φράσεις και στον τρόπο κατασκευής και λειτουργίας τους, αλλά να πηγαίνουμε κατευθείαν στο περιεχόμενο τους. Άρα έχουμε συνηθίσει να αντιλαμβανόμαστε μηχανικά και σχεδόν αυτόματα όχι μόνο τον ίδιο το λόγο αλλά και τα πράγματα για τα οποία μιλάει. Αυτό αποτελεί μια αυτόματη, μηχανική και ανυποψίαστη σχέση με τη γύρω πραγματικότητα, η οποία μας φαίνεται απολύτως οικεία. Από την άλλη πλευρά, η γλώσσα της λογοτεχνίας, έχει την ικανότητα να παρεμποδίζει, να διασπά και τελικά να καταργεί  αυτό τον αυτοματισμό της αντίληψης, προσδίδοντας στα πράγματα μια νέα μορφή, ανοίκεια, ξένη και παράξενη και αναγκάζοντάς μας να τα δούμε όλα μέσα από μια διαφορετική οπτική γωνία. Η πραγματική λογοτεχνία δεν πρέπει να αντανακλά απλώς την πραγματικότητα αλλά να την  παρουσιάζει μέσα από ένα ιδιόμορφο πρίσμα, ένα παραμορφωτικό και ανοικειωτικό φακό. Μόνο με αυτό τον τρόπο μπορεί να κλονίσει και να διαψεύσει τις αντιλήψεις που μας έχουν επιβληθεί από την τετριμμένη καθημερινή γλώσσα και με την βοήθεια των οποίων αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Τα λογοτεχνικά κείμενα έχουν τη μοναδική ικανότητα να ανοικειώνουν τη συμβατική γλώσσα της καθημερινότητας και, συνεπώς, την ανθρώπινη εμπειρία, ανατρέποντας τους καθιερωμένους τρόπους με τους οποίους αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα.

   Πώς όμως επιτυγχάνεται η ανοικείωση; Σύμφωνα με τους φορμαλιστές, η ποιητική γλώσσα επιτυγχάνει την ανοικείωση, επειδή είναι πολύ πιο συστηματική και έχει υψηλότερο βαθμό οργάνωσης από την πρακτική. Συγκεκριμένα, η γλώσσα έχει στη διάθεσή της μια σειρά από μηχανισμούς, με τη βοήθεια των οποίων δυσκολεύει τον αναγνώστη και τον εξαναγκάζει να προβληματιστεί, καθιστώντας αδύνατη την αυτόματη πρόσληψη του περιεχομένου. Οι Ρώσοι φορμαλιστές ανέπτυξαν τις απόψεις τους στα χρόνια 1915-1930 και προσπάθησαν να καθιερώσουν την επιστημονική  μελέτη  της λογοτεχνίας, διατυπώνοντας μια ολοκληρωμένη θεωρία. Στους μηχανισμούς αυτούς, οι  φορμαλιστές κατέτασσαν το μέτρο, το ρυθμό, την ιδιόμορφη σύνταξη, τη μεταφορά, τη μετωνυμία, την ομοιοκαταληξία, τις κάθε είδους αφηγηματικές τεχνικές κτλ. – με άλλα λόγια, ένα ευρύ φάσμα μορφολογικών στοιχείων, προς τα οποία έστρεψαν την προσοχή τους.  Η μοντέρνα λογοτεχνία δεν προσπαθεί να κρύψει ή να καλύψει το γεγονός ότι είναι μια κατασκευή αλλά, αντίθετα, προβάλλει ξεκάθαρα τις τεχνικές διαδικασίες και τους μηχανισμούς που χρησιμοποιεί. Αυτή η πλήρης αποκάλυψη ή απογύμνωση των μηχανισμών, μας υπενθυμίζει  συνεχώς ότι αυτό που διαβάζουμε είναι κάτι υλικό και τεχνητό, μια καλλιτεχνική κατασκευή που είναι αυτόνομη και δεν έχει άμεση σχέση με την πραγματικότητα. Αυτή η πλήρης αποκάλυψη ή απογύμνωση των μηχανισμών, μας υπενθυμίζει  συνεχώς ότι αυτό που βλέπουμε ως δημιουργία είναι κάτι υλικό και τεχνητό, μια καλλιτεχνική κατασκευή που είναι αυτόνομη και δεν έχει άμεση σχέση με την πραγματικότητα.

 

ii. Από-οικειοποίηση. 

 

Στο βιβλίο του Πέτρου Γκολίτση, «Από τις αφετηρίες στην ολοκλήρωση του μοντερνισμού» -που αποτελεί και μια σοβαρή αποτίμηση του ποιητικού έργου του Νάνου Βαλαωρίτη-ο ποιητής μας παροτρύνει:

«Ας ξεπεράσουμε τον φράκτη του παλιού στυλ, σε κάτι πρωτάκουστο»          

(ο Νάνος Βαλαωρίτης εκφράζει την αφετηρία αλλά και την συνέχεια του μοντερνισμού).

 

Αντίστοιχα στο κεφάλαιο: «Η αν-οικείωση και η τεχνική του» αναφέρει το απόσπασμα από την «Ανισόρροπη Μούσα» :

 

«Κάποιος μου λέει, δεν είμαι εγώ, που γράφω αυτή την ώρα                                                              

 Μα ένα χέρι ελαστικό που σπρώχνει το δικό μου»  

 

Ο Νάνος Βαλαωρίτης έναντι των Ρώσων φορμαλιστών, προτάσσει την από-οικειοποίηση, παρουσιάζοντας και θέτοντας τα γνωστά και οικεία αντικείμενα ως άγνωστα και διαφορετικά, ως πρώτο-ιδωμένα δηλαδή και πρωτογνωριζόμενα.

 

«Τα πάντα αλλάζουνε γίνονται το ΄να το τα΄άλλο                                                                        

τα ξύλα γίνονται πέτρες τα δένδρα σύννεφα /…/                                                                           

όλα είναι το ένα μέσα στ΄άλλο πέτρες                                                                                                  

ποτάμια τρέχουνε απ΄τα δάχτυλά του. 

 

(Το ΄να μέσα στο άλλο) Εστίες Μικροβίων.

 

 Κλείνοντας ή μάλλον θέτοντας μια παρένθεση σε ένα θέμα το οποίο πάντα επικαλείται και ειρωνικά τον ποιητή-δημιουργό, πρέπει να τονίσουμε την συνεχή αξίωση για ανανέωση,  ανάπλαση, αναθεώρηση και αναγέννηση. Αυτή την αιώνια διαμάχη και αγωνία του δημιουργού, να γεμίσει τα κενά που το συνειδητό και το ασυνείδητο τον εμβολιάζουν προκαλώντας τον στη μόνιμη Σισύφεια άνοδο. Το κενό και τη ματαιότητα της πλήρους συμπλήρωσης, που όμως αποτελεί και το πιο γλυκό παιχνίδι, στη προσπάθεια να ανακαλύψει μια νέα όψη μέσα του, μια νέα μορφή του προσώπου του, μόνο και μόνο, για να συνεχίσει να ζει σαν παιδί και να παίζει.

 

Μάταια οι ποιητές προσπαθούν                                                                                                          

Να γεμίσουν το κενό με τους στίχους                                                                                                

Και τις εικόνες τους.                                                                                                                           

Το κενό επανέρχεται                                                                                                                                            

Πιο άδειο από πριν                                                                                                                            

Και ζητάει                                                                                                                                 

Νέο γέμισμα.  

 

(«Ποίηση», Κεντρική Στοά)  Ν. Βαλαωρίτης.

 

 

 

 

dok Απόσπασμα από  το δοκίμιο Συγκριτικής Γνωσιολογίας ,  «ΕΝΟΡΑΣΗ & ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ» , (Ποιητικός και Εικαστικός κόσμος – Ενορατική και Μαθηματική μέθοδος) … 

 

 

* Ο Θανάσης Πάνου σπούδασε Οικονομία,  κοινωνιολογία- εγκληματολογία και  πραγματοποίησε ειδικές σπουδές εικαστικών τεχνών  (εικόνα ήχος-κίνηση-λόγος). Ως  εκπαιδευτικός έχει εργαστεί με ομάδες art therapy και είναι επιστημονικός συνεργάτης του κέντρου ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΩΝ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ & ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΤΕΧΝΩΝ στο τμήμα πειραματικής έρευνας και έκφρασης. Έχει λάβει μέρος σε ατομικές και ομαδικές εκθέσεις Ζωγραφικής – video-art,  στην Ελλάδα και το εξωτερικό  και έχει οργανώσει λογοτεχνικές εκδηλώσεις και δρώμενα πλαισιωμένα με μουσική και οπτικοποίηση ποιητικού λόγου.Το  Ινστιτούτο Πειραματικών Τεχνών το 2013 και 2014 παρουσίασε videoart & ποίησή του. (Ιnternational Film Poetry Festival).

Από το δοκίμιο συγκριτικής Γνωσιολογίας: «ΙΕΡΑ ΜΑΝΙΑ», Ενόραση & Δημιουργία.

Ετικέτες: ,
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top