Δοκίμιο: Νεύρωση, σχιζοφρένεια και τέχνη: Το «Μαύρο Κουτί»

Του Θανάση Πάνου // *

Ο δημιουργός χαρακτηρίζεται από τον προσωπικό του ιδιοστασιακό εξοπλισμό, αλλά ζει, κινείται και δρα μέσα σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό περιβάλλον, ανήκει σε διάφορες κοινωνικές ομάδες, εικαστικές-λογοτεχνικές και γενικά πολιτιστικές, ασκεί διαφορετικούς ρόλους με διαφορετικό κύρος, ανήκει σε μια οικογενειακή, μία εθνική, πολιτισμική και φυλετική ομάδα, δέχεται τις επιδράσεις όλων αυτών των στοιχείων, όπως και τις επιδράσεις της οργανωμένης κοινωνίας με τη μορφή των θεσμοθετημένων κανόνων αλλά και την αποδοχή ή και απόρριψή του.

Η νοητική δημιουργική ορατότητα επηρεάζεται από αυτά τα δεδομένα αλλά και την εσωτερίκευσή τους. Έτσι η διερεύνηση του « ιδιοκτησιακού» εξοπλισμού από ψυχολoγικής σκοπιάς έχει ιδιαίτερη σημασία. Η γνωστική θεωρία διαπίστωσε από έρευνες, την αδυναμία του μπηχεϋβιορισμού να συλλάβει και να ερμηνεύσει τις νοητικές διαδικασίες μόνο με τη σχέση S-R. Δηλαδή της θεωρίας της συμπεριφοράς που εξετάζει το ερέθισμα (=stimulus) και την αντίδραση που το ερέθισμα προκαλεί στη νόηση, δηλαδή την απάντηση (=response).Η θεωρητική αυτή οπτική είναι επίσης γνωστή και με το όνομα «μαύρο κουτί», γιατί υποστηρίζει –παρόλο που δέχεται τη συμβολή του εγκεφάλου και του νευρικού συστήματος- ότι τη μεγαλύτερη σημασία έχει ο προσδιορισμός της σύνδεσης του εισερχομένου (input) ή S (stimulus)με το εξερχόμενο (output) R (=response) που μπορούν να παρατηρηθούν και όχι οι διαδικασίες που συντελούνται στο νοητικό οπλοστάσιο (μαύρο κουτί). Το θαυμαστό σύμπαν των μελισσών είναι αυτό το κλειστό κουτί ενώ του δημιουργού, του πνευματικού ανθρώπου το σύμπαν είναι εντελώς ανοικτό.

Διαπιστώθηκε δηλαδή και από έρευνες ότι ανάμεσα στο S, ερέθισμα και στο R απάντηση, συντελούνται περίπλοκες διεργασίες μέσα από μηχανισμούς όπως η σκέψη, η αντίληψη, το συναίσθημα και η ιδιοσυστασία του δημιουργού με την ιδιαίτερη σχέση που αναπτύσσει με το αντικείμενό του ή και την τεχνική του. Τα λογικά και συμβολικά συστήματα μαζί με το αισθητηριακό ερέθισμα κωδικοποιούνται, τροποποιούνται ή αποθηκεύονται για να ανακληθούν στην πράξη. Αυτές τις πλήθος μεταβολές της νοητικής διεργασίας, η αντίληψη, η φαντασία, η κρίση, αυτό δηλαδή που απλά ονομάζομαι σκέψη, οργανώνουν ή αφήνουν να εκραγεί , όπως οι υπερρεαλιστές εφάρμοσαν στην ποιητική γραφή και στην ζωγραφική.

Ο δημιουργός δεν συμβιβάζεται με τις «λογικές» εντολές της νόησης και αυτή η αποδοχή αναδεικνύει και την ενστικτώδη εγγενή ορμή προς την δημιουργία της «ΙΕΡΑΣ ΜΑΝΙΑΣ».Η ψυχαναλυτική θεωρία εξετάζοντας τις ψυχικές διεργασίες ανιχνεύει το ασυνείδητο που ειδικά για τον δημιουργό είναι το επίπεδο, ο χώρος, όπου ουσιαστικά αντλεί το υλικό του. Κατά την φροϋδική θεωρία της προσωπικότητας, η ικανοποίηση των ενστικτωδών αναγκών είναι η βάση της δημιουργικής ανάπτυξης και η κύρια πηγή των κινήτρων είναι το ένστικτο της ηδονής. (όχι με την αυστηρά σεξουαλική άλλα με την ευρύτερη σημασία).

Η εύπλαστη μορφή που έδωσε ο Sigmund Freud στην ανάλυση των ορμών αποτελεί και την πληρέστερη βάση για τη μελέτη της κινητήριας δύναμης που ωθεί σε δημιουργία. Αυτές οι ορμές είναι πολύ ισχυρές και κινητοποιούν το άτομο να ενεργεί, να δρα, χωρίς να γνωρίζει πολλές φορές το αίτιο η το τελικό αποτέλεσμα που θα προκύψει.

Αυτός ο ανοικτός κινητήριος αγωγός είναι που χαρακτηρίζει τον πνευματικό άνθρωπο, τον καλλιτέχνη και οδηγεί τον ποιητή να περιγράφει με τον λόγο του τα «τοπία της ψυχής». Οι νοητικές εικόνες, ο ονειρικός κόσμος, η φαντασία αλλά και οι ψευδαισθήσεις των ψυχωτικών, είναι οι εκφράσεις των ορμών και επιθυμιών.

Ο C.G.Jung στο βιβλίο του «Το πνεύμα στον άνθρωπο και τη τέχνη» (The spirit in man, art and literature) διεισδύει ενορατικά στην καλλιτεχνική και λογοτεχνική δημιουργία και αναλύει και το μονόλογο του Οδυσσέα από τον Τζέιμς Τζόις. Ο Οδυσσέας του Τζέιμς Τζόις, εντελώς αντίθετα από τον αρχαίο ομόλογό του, είναι μια παθητική συνειδητότητα που μόνο αντιλαμβάνεται , ένα απλό μάτι, αυτί, μύτη και στόμα. Ένα αισθητήριο νεύρο εκτεθειμένο χωρίς επιλογή ή έλεγχο στο βρυχώμενο, χαώδη, παράφρονα καταρράκτη των ψυχικών και υλικών συμβάντων, που τα καταγράφει όλα με μια σχεδόν φωτογραφική ακρίβεια .

Παραθέτω τα λόγια του C.G.Jung: «Η Παραμόρφωση της ομορφιάς και του νοήματος από την αντικειμενικότητα ή την εξίσου γκροτέσκα μη-πραγματικότητα είναι, στους παράφρονες, μια συνέπεια της καταστροφής της προσωπικότητας. Στον καλλιτέχνη η τάση αυτή έχει δημιουργικό σκοπό. Το έργο του δεν είναι έκφραση της καταστροφής της προσωπικότητας του. Αντίθετα, ο σύγχρονος καλλιτέχνης βρίσκει την ενοποίηση της καλλιτεχνικής του προσωπικότητας στην καταστροφικότατα. Η μεφιστοφελική διαστρέβλωση της λογικής σε παραλογισμό, της ομορφιάς σε ασχήμια, με έναν τόσο εξοργιστικό τρόπο ώστε ο παραλογισμός να βγάζει σχεδόν νόημα και η ασχήμια να έχει μια προκλητική ομορφιά –είναι ένα δημιουργικό επίτευγμα που δεν έχει φτάσει σε τόσο ακραίες εκδηλώσεις στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού, αν και δεν είναι τίποτε καινούργιο σαν αρχή»

Ο C.G.Jung αναλύει σε δύο ομάδες τις εικόνες που δημιουργεί η φαντασία. Ξεκινώντας από δύο ομάδες, τους νευρωτικούς και τους σχιζοφρενείς, καταδεικνύει ότι οι εικόνες των ασθενών, επειδή χαρακτηρίζονται από έλλειψη καλλιτεχνικής φαντασίας, είναι γενικά πιο καθαρές και απλές και επομένως πιο κατανοητές, από τις εικόνες των σύγχρονων καλλιτεχνών. Στις εικόνες που δημιουργεί η πρώτη ομάδα, παρατηρεί ότι έχουν συνθετικό χαρακτήρα και διαποτίζονται από ένα ενιαίο συναισθηματικό τόνο.

Στις περιπτώσεις που είναι εντελώς αφηρημένες και επομένως δεν έχουν το συναισθηματικό στοιχείο, είναι συμμετρικές ή μεταδίδουν ένα βέβαιο νόημα. Η δεύτερη ομάδα παράγει εικόνες που είναι αλλοτριωμένες συναισθηματικά. Δεν μεταδίδουν κανένα ενιαίο, αρμονικό συναισθηματικό τόνο, τα συναισθήματα είναι αντιφατικά ή τελείως ελλιπή.

Οι «γραμμές Θραύσης» είναι μια σειρά ψυχικών «ρηγμάτων» -με τη γεωλογική έννοια του όρου- που κατακλύζουν όλη την εικόνα. «Η εικόνα αφήνει τον παρατηρητή αδιάφορο και ψυχρό, ή τον διαταράσσει με την παράδοξη, αναίσθητη και γκροτέσκα αδιαφορία. Αυτή είναι η ομάδα στην οποία ανήκει ο Πικάσο»

Ο C.G.Jung στις σημειώσεις του διευκρινίζει: “Δεν εννοώ με αυτό τον τρόπο ότι όποιος ανήκει σε αυτές τις δύο ομάδες υποφέρει αναγκαστικά είτε από νεύρωση είτε από σχιζοφρένεια. Μια τέτοια ταξινόμηση σημαίνει απλώς ότι στη μια περίπτωση μια ψυχική διαταραχή θα έχει γενικά σαν αποτέλεσμα συνηθισμένα νευρωτικά συμπτώματα, ενώ στην άλλη περίπτωση θα προκαλέσει σχιζοειδή συμπτώματα. Ο χαρακτηρισμός «σχιζοφρενικός» δεν είναι μια διάγνωση της νοητικής διαταραχής ‘σχιζοφρένεια» αλλά αναφέρεται απλά σε μια διάθεση ή μια ιδιοσυγκρασία, με βάση την οποία μια σοβαρή ψυχολογική διαταραχή θα μπορούσε να προκαλέσει σχιζοφρένεια. Δεν θεωρώ ούτε τον Πικάσο ούτε τον Τζόις ψυχωτικά άτομα, αλλά τους κατατάσσω σε μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων που διαθέτουν μια τέτοια ιδιοσυγκρασία ώστε να αντιδρούν σε μια βαθιά ψυχική διαταραχή όχι με τη συνηθισμένη ψυχονεύρωση αλλά με ένα σχιζοειδές σύνδρομο. Επειδή η παραπάνω δήλωση οδήγησε σε παρεξηγήσεις, θεώρησα απαραίτητο να προσθέσω αυτή την ψυχιατρική εξήγηση» (Το άρθρο του Γιούνγκ στο Zeitung είχε σαν αποτέλεσμα μια σειρά απαντήσεων στον τύπο, που προκλήθηκαν από τις παρατηρήσεις στην σχιζοφρένεια για τους καλλιτέχνες και γενικά δημιουργούς)

Οι σύγχρονοι δημιουργοί επηρεασμένοι από τον ορίζοντα που προσφέρει άπλετα η ψυχανάλυση περιγράφουν τον εσώτερο και εξωτερικό κόσμο με όπλα το συμβολισμό. Η άλλη μεγάλη θεωρία που διεισδύει και στη τέχνη , αυτή της Φαινομενολογίας προσφέρει αντίστοιχα τα εφόδια για φιλοσοφική προσέγγιση με την χρήση της ελεύθερης βούλησης.

Η βίωση από τον δημιουργό, ενός ερεθίσματος μια συγκεκριμένη στιγμή , επιτρέπει την ανάδυση της έμφυτης τάσης να αξιοποιεί το δυναμικό του μέσω της τεχνικής που χειρίζεται. Υπάρχουν φυσικά πολλές θεωρίες και παραλλαγές που εξετάζουν την ανθρώπινη σκέψη και δημιουργία, θεωρίες που δεν αλληλοαναιρούνται όμως πλήρως. Αυτός είναι και ο ουσιαστικός λόγος που η συγκριτική γνωσιολογία υιοθετεί ως πρωτεύοντα ρόλο στην ανάλυσή της την γνώση και το φιλοσοφικό υπόβαθρό τους.

Γνωρίζουμε σήμερα, ότι η πειραματική μεθοδολογία έχει δείξει ότι η ανίχνευση της νοημοσύνης και η μέτρησή της μέσω της δοκιμασίας του Alfred Binet δεν δίνει απαντήσεις. Μάλιστα ο διαχωρισμός και η κατηγοριοποίηση των ανθρώπων σε «έξυπνους» και «κουτούς», «ικανούς» και «ανίκανους» δεν δείχνει την αντιστοιχία που θα προσδοκούσε ο μελετητής με την αντίστοιχη ποσότητα του ταλέντου.

Ο αθέμιτος αυτός διαχωρισμός σε νοήμονες και σε γνωστικά καθυστερημένους δεν σχετίζεται με την υφή της δημιουργίας. Τα χαρακτηριστικά που εμπλέκονται δηλαδή, βλέπουμε ότι είναι πάρα πολλά , όπως τα πολιτιστικά ή κοινωνικά ή και τα ταξικά καθορισμένα, πράγμα που αναδύει την διαχρονική αξία της ενορατικής σύλληψης που ανέφερε ο Πλάτωνας μιλώντας για την αιφνίδια σύλληψη της ιδέας.

* Ο Θανάσης Πάνου σπούδασε Οικονομία,  κοινωνιολογία- εγκληματολογία και  πραγματοποίησε ειδικές σπουδές εικαστικών τεχνών  (εικόνα ήχος-κίνηση-λόγος). Ως  εκπαιδευτικός έχει εργαστεί με ομάδες art therapy και είναι επιστημονικός συνεργάτης του κέντρου ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΩΝ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ & ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΤΕΧΝΩΝ στο τμήμα πειραματικής έρευνας και έκφρασης. Έχει λάβει μέρος σε ατομικές και ομαδικές εκθέσεις Ζωγραφικής – video-art,  στην Ελλάδα και το εξωτερικό  και έχει οργανώσει λογοτεχνικές εκδηλώσεις και δρώμενα πλαισιωμένα με μουσική και οπτικοποίηση ποιητικού λόγου.Το  Ινστιτούτο Πειραματικών Τεχνών το 2013 και 2014 παρουσίασε videoart & ποίησή του. (Ιnternational Film Poetry Festival).