Το σταθερό κέντρο της ποιητικής καταγωγής

Γράφει η Πέρσα Κουμούτση //

Αλέξης Ζήρας «Η Ορεσίβια ποιητική μνήμη του Τάσου Πορφύρη», εκδόσεις Ύψιλον, σελ 96

«Η απόλυτη μνήμη είναι απάνθρωπα βασανιστική», είχε υποστηρίξει ο κριτικός Αλέξης Ζήρας σε παλαιότερη  συνέντευξή του στην ΕΦΣΥΝ,  επικαλούμενος τη ρήση του  Χ.Λ. Μπόρχες, προκειμένου να επισημάνει την σπουδαιότητα, αλλά και τον κεφαλαιώδη κι αποφασιστικό ρόλο της στη λογοτεχνία. Η μνήμη, άλλωστε, είναι άμεσα συνυφασμένη με τη δημιουργική έμπνευση κι αποτελεί από τα  σημαντικότερα και κυρίαρχα συστατικά της, αν όχι το πλέον σημαντικό, αφού αυτή καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τη θεματολογία, (ενίοτε τις εμμονές), το ύφος, αλλά και τον εσωτερικό ρυθμό του εκάστοτε δημιουργού. Έτσι και στην τελευταία του δουλειά, το βιβλίο που φέρει τον τίτλο «Η Ορεσίβια ποιητική μνήμη του Τάσου Πορφύρη», ο κριτικός Αλέξης Ζήρας άπτεται και πάλι του ζωτικού και θεμελιώδους κεφαλαίου της μνήμης και δη της ‘καταγωγικής’ μνήμης, εξετάζοντας διεξοδικά την καταλυτική της φύση και την επίδρασή της στο έργο του εμβληματικού ποιητή Τάσου Πορφύρη. Μια μνήμη που αποδεικνύεται και σε αυτήν την περίπτωση απόλυτα καθοριστική, τόσο για την ιδιοσυγκρασία του ίδιου του ποιητή, όσο- και κυρίως- για το έργο του, αφού διέπεται σχεδόν εξ ολοκλήρου από αυτήν: άλλοτε αυτούσια κaι φαινομενικά ανέγγιχτη από το χρόνο και τις καταστρατηγήσεις του, κι άλλοτε και ίσως συχνότερα, «αλλοιωμένη» ή και ‘μαγικά’ μεταμορφωμένη, ευπρόσβλητη και μεταβαλλόμενη διαρκώς από το πέρασμά του, ιδίως όταν (ο ποιητής) αναφέρεται στα πρόσωπα της ζωής του. Είναι φανερό από τους στίχους που παραθέτονται στη μελέτη, αλλά κι από τις καίριες επισημάνσεις  του συγγραφέα, ότι αυτά με το χρόνο έχουν ενδυθεί μια εξωπραγματική, μυθολογική διάσταση. Έτσι εκτός από τα προσωπικά βιώματα, τα πράγματα, τους τόπους, τα υποβλητικά τοπία, την ατμόσφαιρα, τους ήχους, τα ακούσματα, τη νοσταλγία  για ό,τι χάθηκε μέσα στον ορυμαγδό της μοντέρνας /αστικής ζωής, κυρίως τα πρόσωπα είναι εκείνα που μετουσιώνονται σε αινιγματικές μορφές, άυλες, ή  εξαϋλωμένες φιγούρες που μοιάζουν να περιφέρονται σε ένα κόσμο που επίσης συχνά πυκνά απεκδύεται την πραγματική του οντότητα και τις γήινες διαστάσεις του. Σε κάθε περίπτωση ωστόσο, είναι μια μνήμη άρρηκτα συνδεδεμένη με τον τόπο: την περιοχή του Πωγωνίου, μια  περιοχή της δύσβατης και συχνά απρόσιτης ηπειρώτικης ενδοχώρας, που ο ποιητής χρησιμοποιεί ως ένα σταθερό σημείο αναφοράς κι ένα διαχρονικό άξονα για την έμπνευση του. Η έμπνευση του Τ. Πορφύρη  εκπορεύεται σχεδόν πάντα από το περιβάλλον του, υπάρχει δε στο υποσυνείδητό του ως  ‘καταφύγιο ονείρων , όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας, κάποιες φορές απρόσβλητο από το χρόνο -όπως και τα βουνά που το κυκλώνουν, κι άλλοτε πάλι ως ένα ‘θολό’, κι ονειρικό τοπίο, μια οπτασία εξωπραγματική ή μια ουτοπία που μετασχηματίζεται και μεταμορφώνεται διαρκώς μέσα από τους στίχους του. Kαι βέβαια, μαζί με το δίπολο τόπος – χρόνος που διατρέχει την ποίηση του, δε θα μπορούσε παρά να κάνει αισθητή την παρουσία του κι ο θάνατος ή η φθορά. Ο κριτικός Αλέξης Ζήρας αναδιφά στο έργο του Πορφύρη με ευλαβική προσήλωση, συγκίνηση ακόμα, αναλύοντας με κάθε λεπτομέρεια όλες τις πτυχές του ποιητικού, αλλά και πεζογραφικού του έργου, την ελεγειακή και λυρική διάστασης των ποιημάτων του, της ψυχική διάθεση του ποιητή. Κατ’ αυτόν τον τρόπο το βιβλίο χωρίζεται  σε υποενότητες, που η κάθε μια με τη σειρά της αποτελεί μια επί μέρους διεξοδική μελέτη των πτυχών της ποιητικής δημιουργίας, κι όπου όπως ανέφερα ‘θίγονται’, εκτός από τα καταγωγικά και τα γενεαλογικά στοιχεία, οι επιρροές των τοπίων, της μουσικής παράδοσης, όπως και των προσώπων με κορυφαία εκείνα που διαμόρφωσαν στο συνειδητό του την έννοια του έρωτα και της αγάπης: του έρωτα έτσι όπως εκλαμβάνεται κι αποδίδεται από τον ίδιο τον ποιητή στα ποιήματα του… Το βιβλίο εμπίπτει στη κατηγορία του δοκιμίου και πιο συγκεκριμένα της κριτικής μονογραφίας και είναι τόσο εμπεριστατωμένη και ολοκληρωμένη που φαίνεται αδύνατον να τη προσεγγίσει κανείς διεξοδικά σε ένα απλό άρθρο ή κείμενο. Όλες οι πτυχές του έργου του Τ. Πορφύρη αναδύονται με ασύγκριτη ενάργεια και αισθαντικότητα σχεδόν ποιητική, που δεν υπολείπεται καθόλου σε αισθητική αξία από το ίδιο το περιεχόμενο της ποίησης του Τ. Πορφύρη, την οποία βρίσκω συγκλονιστική. Μόνο ας σημειωθεί, ότι στο ίδιο αυτό βιβλίο εύστοχα αναφέρονται κι άλλοι δημιουργοί των οποίων το έργο είναι «ομόαιμο», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Γ. Βέης στο κριτικό του σημείωμα. Διαποτίζονται δηλαδή από την ίδια ‘ουσία’ και τα ιδιαίτερα γνωρίσματα του τόπου που είναι κοινά με εκείνα του Πορφύρη, την καταγωγή και επομένως την έμπνευση που τα διαπνέουν. Οι συσχετισμοί αυτοί δρουν θετικά καθώς, όχι μόνο ρίχνουν περισσότερο φως σε «επιδραστικές μορφές της σύγχρονης ελληνικής ποίησης: ποιητές που αν και ξεκίνησαν από την ελληνική επαρχία, δεν ξέχασαν ποτέ τις ρίζες και τον τόπο τους, αλλά δίνουν επίσης και το έναυσμα στον αναγνώστη να τους διερευνήσει περισσότερο κι από μια άλλη σκοπιά, να εισχωρήσει «στην ελεγειακή ψυχική  διάθεση όσων έζησαν εκεί.» (AZ)  Όπως επίσης προσδίδουν σημαντικά στη μελέτη της ‘ορεσίβιας’ ποίησης,  η οποία ενδεχομένως δεν είναι  ευρέως γνωστή σε ένα πλατύτερο κοινό ή σε εκείνους που δεν έχουν την εποπτεία της. Τέλος, παραθέτω από το επίμετρο του συγγραφέα καθώς θωρώ ότι ανακεφαλαιώνει/ συνοψίζει την ουσία του βιβλίου και υπογραμμίζει το βάθος της διεισδυτικότητας του έργου: «Το τι αποτελεί ιερό στην ποίηση (και στη ζωή) του Τάσου Πορφύρη δεν είναι δύσκολο να το διακρίνουμε. Είναι η καταγωγική μνήμη της δύσβατης ηπειρώτικης ενδοχώρας αλλά και των πλασμάτων της που έζησαν και ζουν εκεί, των ανθρώπων, των ζώων ή και των φυτών, ενός οικοσυστήματος μέσα στο οποίο φώλιασε η εφηβεία του και έκτοτε πήρε τη μορφή μιας παραμυθίας. Ενός σταθερού καταφύγιου ονείρων που δεν αλλάζει, γιατί δεν επηρεάζεται από το συμβατικό πέρασμα του χρόνου. Έτσι, για τη φαντασία του, η ορεινή πατρίδα, η μουσική της παράδοση, οι ελεγειακοί της ρυθμοί, το μοιρολόι και το πένθος, η αρχαϊκή της λιτότητα, υπήρξαν ένα είδος ακίνητου κέντρου. Ένα σημείο προς το οποίο είναι στραμμένος μόνιμα, όπως σε μαγνητική πυξίδα, ο νόστος του. Ενώ παρόμοια, ένα άλλο ανεξάντλητο αρτεσιανό του ιερού για τον Πορφύρη είναι ο τραχύς, γεμάτος αφανισμούς κόσμος της μεθοριακής Ηπείρου, νοητά επεκτεινόμενος ως τη γειτονική δυτική Μακεδονία, στα χρόνια του ’40 κι έπειτα. Ένας κόσμος που είναι δύσκολο να εννοηθεί αν δεν τον σκεφθούμε στη διαχρονία του, αλλιώς είναι ακατανόητο το γιατί ποιητές αρκετά νεώτεροι, όπως οι Μιχάλης Γκανάς, Πάνος Κυπαρίσσης, Απόστολος Ζώτος, Χρήστος Μπράβος συμμερίζονται τον ίδιο νόστο.».

Έχω την πεποίθηση  ότι ποίηση και κριτική προσέγγιση συνταυτίζονται απόλυτα σε αυτό το έργο, ποίηση και δοκιμιακός λόγος βρίσκονται σε τέλεια ευρυθμία και ο συνδυασμός αυτός αποτελεί ένα τελεσφόρο υβριδικό λογοτεχνικό μόρφωμα που εκφράζει και ξεδιπλώνει εύστοχα την πολύπλευρη πραγματικότητα ενός σπουδαίου ποιητή. Υπογραμμίζει επίσης ότι η κριτική ματιά, εκτός από διεισδυτική, μπορεί να είναι και ποιητική, συγκινησιακή. Σε κάθε περίπτωση, αποτελεί πολύτιμη πνευματική παρακαταθήκη  για τη σύγχρονη ελληνική βιβλιογραφία.

Βιογραφικό σημείωμα/ Βιβλιογραφία

Ο Αλέξης Ζήρας γεννήθηκε το 1945 στην Αθήνα. Είναι κριτικός λογοτεχνίας, γραμματολόγος και μεταφραστής. Στο παρελθόν εργάστηκε ως στέλεχος εμπορικών επιχειρήσεων (1969-1974), υπεύθυνος εκδοτικού προγράμματος στις εκδόσεις “Πλέθρον” (1978-1988), σύμβουλος ραδιοφωνικών προγραμμάτων στην ΕΡΑ και ΕΤ (1982-1993), αρθρογράφος και λογοτεχνικός κριτικός στις εφημερίδες “Θεσσαλονίκη”, “Η Αυγή”, “Η Καθημερινή”, “Ελευθεροτυπία”. Διετέλεσε υπεύθυνος σύνταξης του “Λεξικού Νεοελληνικής Λογοτεχνίας” των εκδόσεων Πατάκη, συντάκτης του “Βιογραφικού Λεξικού” της Εκδοτικής Αθηνών και της “Εγκυκλοπαίδειας Πάπυρος-Λαρούς-Μπριττάνικα”, καθώς επίσης και μέλος της συντακτικής επιτροπής των περιοδικών “Σχεδία”, “Γράμματα και Τέχνες”, “Τομές”, “Ρεύματα”, “Σημείο” της Λευκωσίας. Από το 2002 έως το 2011 διηύθυνε, μαζί με τον Κ.Γ. Παπαγεωργίου, την τριμηνιαία επιθεώρηση κριτικής “Κ”. Άρθρα, κριτικά κείμενα και μεταφράσεις του έχουν επίσης δημοσιευτεί στα περιοδικά: “Η Λέξη”, “Το Δέντρο”, “Νέα Εστία”, “Νέο Επίπεδο”, “Θέματα Λογοτεχνίας”, “Μπιλιέτο”, “Το Τραμ”, “Εντευκτήριο”, “Νέα Πορεία”, “Πόρφυρας”, “Γραφή”, “Υπόστεγο”, “Ελίτροχος”, “Η Ακτή” , “Η Άμαξα”, “Νέα Εποχή”, “Σημείο”, “Μικροφιλολογικά”, “Ύλαντρον” Κύπρου. Το 2009 και το 2011 εξελέγη, διαδοχικά, πρόεδρος του ΔΣ της Εταιρείας Συγγραφέων. Έργα του είναι: Ποίηση – “Αναζητώντας…” (ιδιωτ. εκδοση), Χαλκίδα, 1966 – “Ο ύπνος των ερωτιδέων”, Τραμ, Θεσσαλονίκη, 1976· Πλέθρον, Αθήνα, 1984 Κριτικές μελέτες, δοκίμια – “Ανατομία εποχής – Πέντε δοκίμια κοινωνικού προβληματισμού”, (ιδιωτ. έκδοση), Αθήνα, 1973 – “Θεωρία μορφών (Ζιντ, Κάφκα, Μαλρώ, Χεμινγκουέη, Καμύ, Σάρτρ)”, Πλέθρον, 1978· 1992 – “Γενεαλογικά.
Για την ποίηση και τους ποιητές του ’70”, Ρόπτρον, Αθήνα 1989 – “Η πεζογραφία του Περικλή Σφυρίδη: αυτοβιογραφικός λόγος και μυθοπλασία”, Μπιλιέτο, Παιανία, 2000 – “Από το προσωπικό στο οντολογικό. Μεταβολές της ποιητικής όρασης του Τάκη Καρβέλη”, Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2002 – “΄Ενας γραικός στα ξένα: αναγνώσεις άλλων λογοτεχνιών”, Γαβριηλίδης, Αθήνα 2003 Ανάτυπα – Προσεγγίσεις στη νεώτερη ποίηση 1965-1980, Γραφή, Αθήνα, 1980 – “Les Metamorphoses de la prose grecque d’ apres guerre. Introduction a l’ “Arrets sur l’ image”, Editions Hatier, Paris 1989 – “Ορισμοί και συσχετίσεις στη νεώτερη ποίηση, 1980-1990”, Χαλάνδρι, 1992 – “Η κυπριακή ποίηση.Θεματικές, γλωσσικές,υφολογικές διαστρωματώσεις της”, Σημείο, Λευκωσία, 1997 – “Από τη γλώσσα της οργής στην τραυματική γλώσσα: ποιητές και ποιητικές μετά το 1970”, ΄Ομβρος, Αθήνα 2001 Πεζό – “Η συνάντηση Λέον Τρότσκι-Αντρέ Μαλρώ: ένα χρονικό”, Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2003 Μεταφράσεις: – Α. Μαλρώ, “Οι κατακτητές”, Πλέθρον, Αθήνα 1979· 1999 – Ντ. Χ. Λώρενς, “Ο ήλιος κι άλλα διηγήματα”, Νεφέλη, Αθήνα, 1981 – Α. Αρτώ, “Ο καλόγερος”, Αιγόκερως, Αθήνα, 1981 – Π. Βερλαίν, “Οι καταραμένοι ποιητές”, Αιγόκερως, Αθήνα 1982 – Σ. Μαλλαρμέ, “Ποίηση και μουσική”, Πλέθρον, Αθήνα 1983 – Ρ. Μπάρτζιν, “Συνομιλίες με τον Χ. Λ. Μπόρχες”, Ηριδανός, Αθήνα, 1985 – Γκυ ντε Μωπασσάν, “8 ερωτικές ιστορίες”, Αιγόκερως, Αθήνα 1988 – Α. Μαλρώ, “Σχεδίασμα μιας ψυχολογίας του κινηματογράφου”, Ρόπτρον, Αθήνα, 1989 – Λ. Λόβενταλ, “Για μια κριτική θεωρία της λογοτεχνίας”, Ρόπτρον, Αθήνα, 1990 – Γκυ ντε Μωπασσάν, “Ο λύκος κι άλλα διηγήματα”, Ρόπτρον, 1990 – Μπλαιζ Σαντράρ, “Ο χρυσός”, Καστανιώτης, Αθήνα, 1998 – “Η τέχνη της γραφής στον 20ό αιώνα” (συνεντεύξεις ξένων λογοτεχνών), Καστανιώτης, Αθήνα 2000.