Στον αστερισμό του Όφεως

Γράφει η Μάριον Χωρεάνθη //

Στους κινδύνους των βράχων με τη χτενισιά της θύελλας
Θ΄ αποχαιρετήσεις το αίνιγμά σου.

Οδυσσέας Ελύτης, Η Μαρίνα των Βράχων (Προσανατολισμοί, 1940)

Τα ονόματα των κυκλαδίτικων νησιών τα θυμάμαι από μικρό παιδί να ηχούν στ’ αυτιά μου σαν ρεφρέν τραγουδιού απ’ τα ραδιοφωνικά δελτία ακτοπλοΐας. Πάρος, Νάξος, Τήνος, Μύκονος, Αμοργός, Ανάφη, Θήρα. Κι άλλα που ακούγονται λιγότερο συχνά και δεν συνδυάζονται αυτόματα στο νου με την ετήσια θαλασσινή εξόρμηση των παραθεριστών: Δήλος, Άνδρος, Κέα, Σύρος, Σέριφος, Σίφνος, Ίος, Κύθνος, Κίμωλος, Κέρος, Ρήνεια, Σίκινος, Αντίπαρος, Φολέγανδρος, Ηρακλειά, Πολύαιγος, Δονούσα, Δεσποτικό, Σχοινούσα, Θηρασία, Μήλος, Αντίμηλος, Κουφονήσια. Κι αυτά που έχουν αφήσει επώδυνες χαρακιές στην πρόσφατη μνήμη της Ελλάδας – Γυάρος, Μακρόνησος.

Εκτός απ’ τα μεγάλα νησιά, στο νομό Κυκλάδων ανήκουν και πολλά μικρότερα, άλλα κατοικημένα κι άλλα όχι, όπως και συστάδες νησιών: Άνυδρος ή Αμοργοπούλα, Νέα και Παλαιά Καμένη, Ασπρονήσι, Ασκανιά, Εσχάτη, Χριστιανή, Ρευματονήσι, Νικουριά, Καρδιώτισσα, Αβολαδονήσι, Τραγονήσι, Κιτριανή, Σεριφοπούλα, Γλαρονήσι, η συστάδα Αντιπάρου, οι νησίδες Μάκαρες ή Μακάριοι, τα Αβελονήσια και το Σχινονήσι.

Τα Κουφονήσια, η Ηρακλειά, η Σχοινούσα, η Δονούσα και η Κέρος αποτελούν ένα μικρότερο νησιωτικό συγκρότημα, τις τραγουδισμένες Μικρές Κυκλάδες.

Ο κόσμος λαχταρά και επιδιώκει να περνά τις διακοπές του σε νησιά, ξεκομμένος απ’ την ασφάλεια και τις ανέσεις της αστικής ζωής. Αν σταθεί κανείς έστω και για λίγο στην προκυμαία ενός νησιού, χαζεύοντας τα κύματα που με ορμή σκάνε στη στεριά και τραβιούνται πάλι πίσω για να τα καταπιεί το σμαραγδένιο χάος που τα γεννά, εύκολα θα μαντέψει την εξήγηση γι’ αυτό. Τα νησιά είναι φυσικά οχυρά που τα κυκλώνει η απύθμενη τάφρος της θάλασσας. Το ένστικτο των ανθρώπων τους σπρώχνει εκεί για να προστατευτούν απ’ όλα όσα τους κυνηγούν και τους τρομάζουν. Η αίσθηση της απόστασης απ’ τις πηγές του καθημερινού τους άγχους είναι σωτήρια για τα βασανισμένα νεύρα τους. Κάθε έγνοια κι αγωνία καταποντίζεται στα βάθη του υγρού χάσματος που τους απομονώνει απ’ τη στεριά. Ό,τι πριν έδειχνε ανυπέρβλητο, φαίνεται πια εντελώς ασήμαντο, μηδαμινό – και το κυριότερο, μίλια μακριά. Νιώθει κανείς πως έχει ως διά μαγείας απαλλαγεί απ’ το βραχνά μιας απαράλλαχτης ρουτίνας, που νόμιζε πως ήταν καταδικασμένος να την υπομένει αδιάκοπα ως το τέλος της ζωής του.

Μα δεν είναι μονάχα αυτό που προσελκύει τους ταξιδιώτες στο Αρχιπέλαγος. Τα νησιά του, σμιλεμένα από τα στοιχεία και τους αιώνες, αποπνέουν τη μυστηριακή αύρα της ιστορίας τους που οι απαρχές της είναι για πάντα θαμμένες στο βυθό του Αιγαίου. Όπως σε κάθε γωνιά της Ελλάδας, έτσι κι εδώ δεν λείπουν οι θρύλοι, οι δοξασίες και οι αιτιολογικοί μύθοι που πασχίζουν να ερμηνεύσουν ή να αναβιώσουν πιθανές αναμνήσεις μακρινές, καταχωνιασμένες στη συλλογική μνήμη. Πότε ζωογόνα και πότε καταστροφικά, τα φυσικά στοιχεία και φαινόμενα παίρνουν τη μορφή ξωτικών, τεράτων ή στοιχειών που ακόμα πλανιούνται τα μεσάνυχτα στους δρόμους και το καταμεσήμερο στις έρημες ακτές ή παραμονεύουν κάτω από αψίδες γεφυριών και κάστρων. Οι μισοβαφτισμένοι Καλσάγκαροι της Τήνου, οι νύμφες που κατοικούν στα λατομεία της Πάρου, οι δράκοι και τα χτικιά της Άνδρου, οι Γιαλούδες της Μυκόνου και της Σαντορίνης, ο νερόλακκος της Κέρου απ’ όπου βγαίνουν οι διάβολοι της Κόλασης. Ακόμα, είναι οι θρυλούμενοι θησαυροί που τους φυλάνε τα στοιχειά σε μυστικές σπηλιές, καθώς και τα παράδοξα αντικείμενα σαν το γνωστό ως «Λιόκορνο» απολίθωμα στη Μήλο, στο οποίο αποδίδονται θαυματουργές ιαματικές ιδιότητες, τον κρυσταλλικό «ομφαλό» και το μεγαλιθικό «Τραπεζοπέτρι» στην Αμοργό – νησί στο οποίο, σύμφωνα με το θρύλο, υπάρχει επίσης μια περιοχή όπου πεθαίνουν από ανεξήγητες αιτίες τα γεράκια.

Σχεδόν αναπόφευκτα, στις λαϊκές παραδόσεις όχι μόνο των Κυκλάδων αλλά και των περισσότερων ελληνικών νησιών συναντά κανείς τερατώδη φίδια ή ερπετόμορφα όντα, όπως οι Προβολάρηδες ή δικέφαλοι Λαφιάτες της Νάξου. Πέρα απ’ την προφανή ερμηνεία των μύθων, που σχετίζεται με την παρουσία φιδιών στα μέρη αυτά, σε συμβολικό επίπεδο το φίδι –λαθρόβιο αλλά κι επικίνδυνο πλάσμα της γης– θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει το ίδιο το νησί: ένα μοναχικό θραύσμα στεριάς κυκλωμένο από νερό, που διαφεντεύει την ύπαρξή του από κάθε είδους εχθρούς. Σκόρπια στο πέλαγο, ξεκομμένα απ’ την ηπειρωτική χώρα, τα νησιά ήταν εκτεθειμένα από παντού στις επιθέσεις των πειρατών, στους στόλους των κατακτητών και στα ανεξέλεγκτα στοιχεία της φύσης, που ενορχηστρώνονταν στις πιο ακραίες εκφάνσεις τους για να φέρουν τον όλεθρο και τον αφανισμό: παλιρροϊκά κύματα (νερό), ανεμοθύελλες (αέρας), υποθαλάσσια ρήγματα (γη), εκρήξεις ηφαιστείων (φωτιά).

Όμως και μ’ έναν άλλο τρόπο συνδέονται μεταξύ τους το Αρχιπέλαγος και το φίδι. Τις νύχτες του καλοκαιριού, πάνω από τις Κυκλάδες και την Κρήτη γίνεται ορατός ο αστερισμός του Όφεως, που καταγράφηκε απ’ τον Κλαύδιο Πτολεμαίο στην αρχαιότητα. Τόσο η κεφαλή του (Serpens Caput) στα δυτικά όσο και η ουρά του (Serpens Cauda) στα ανατολικά συνορεύουν με τον Οφιούχο, με τον οποίο ο Όφις είχε στην αρχαία Μεσοποταμία το ίδιο όνομα: Nu-tsir-da, Εικόνα του Ερπετού. Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, στον αστερισμό του Όφεως μεταμορφώθηκε ο δικέφαλος (ή, κατά μια παραλλαγή του μύθου, εκατοντακέφαλος) δράκοντας Λάδων, ο οποίος φρουρούσε τα χρυσά μήλα των Εσπερίδων και συγγένευε με την Έχιδνα και τις Γοργόνες.

Η κυκλαδική πολυνησία προήλθε από σειρά ηφαιστειακών εκρήξεων και σεισμών που προξένησαν βύθιση της ξηράς και σχηματισμό νησιών από συσσώρευση λάβας. Στην Καλδέρα της Σαντορίνης, οι εκρήξεις του ηφαιστείου δημιούργησαν το νησάκι Νέα Καμένη – απ’ το οποίο ο Ιούλιος Βερν εμπνεύστηκε τις 20.000 λεύγες κάτω από τη θάλασσα και τη Μυστηριώδη Νήσο του. Στις ακτές του υπάρχουν θερμές πηγές και ακόμα και σήμερα παρατηρείται ατμιδική δραστηριότητα.

Το ηφαίστειο έχει μείνει αδρανές πάνω από πενήντα χρόνια, αν και εξακολουθούν να γίνονται σεισμοί και να αναβλύζουν νερά πράσινου χρώματος με υψηλότατες θερμοκρασίες γύρω από το βυθισμένο ηφαίστειο Κολούμπο και στο πέρασμα μεταξύ Παλαιάς και Νέας Καμένης. Για να το εξευμενίσουν, οι κάτοικοι οργανώνουν κάθε Αύγουστο τα Ηφαίστεια, γιορτή που κορυφώνεται με εικονική έκρηξη ηφαιστείου και πυροτεχνήματα για εξορκισμό του «κακού».

Σε πείσμα κάθε φυσικής καταστροφής και ανθρώπινης επέμβασης, ο κυκλαδικός πολιτισμός άφησε ίχνη ανεξίτηλα στο διάβα των αιώνων. Η Δήλος με την πέτρινη σιωπή των λιονταριών της, ο νεολιθικός οικισμός στη Φτελιά της Μυκόνου που χρονολογείται γύρω στην 5^η χιλιετία προ Χριστού, τα αρχαιολογικά ευρήματα στα μουσεία της Ελλάδας και του κόσμου, δίνουν το στίγμα μιας αδιαμφισβήτητης και θαυμαστής ακμής και προόδου. Απ’ τα βάθη των γαλανών νερών που τα στοιχειώνουν οι ψυχές των ναυαγών και των πνιγμένων, οι νησιώτες ψαρεύουν χορταριασμένα αγγεία, ειδώλια και σπαράγματα αγαλμάτων και πασχίζουν να λύσουν το γρίφο του βυθισμένου, κατακερματισμένου αυτού κόσμου πλάθοντας μύθους για χαμένες Ατλαντίδες.

Ενετοί, Τούρκοι, πειρατές, σεισμοί, ηφαιστειακές εκρήξεις και παλιρροϊκά κύματα δεν κατάφεραν να υποτάξουν το Αρχιπέλαγος. Τα κάστρα των κατακτητών έγιναν κομμάτι της τοπικής αρχιτεκτονικής, η λάβα των ηφαιστείων έθρεψε τα αμπέλια κι απόμεινε άκακο αξιοθέατο στις παραλίες με τα μαύρα «βολάδια». Ο κύκλος της φυσικής εξέλιξης και της ανθρώπινης ιστορίας, βίαιος τις περισσότερες φορές, έφερε την ομορφιά μες απ’ τα χαλάσματα, τη γονιμότητα και τον ορυκτό πλούτο μες απ’ τα αποκαΐδια. Κάτω απ’ το πολυόμματο βλέμμα του Όφεως, του άγρυπνου ουράνιου δράκοντα που τα φρουρεί στους αιώνες, τα νησιά νανουρίζουν τα αινίγματά τους στο βυθό, μες στα λιβάδια της Ποσειδωνίας, τα κοράλλια και τις πνιγμένες πολιτείες. Αγκαλιάζοντας την ιερή Δήλο σαν φίδι συσπειρωμένο γύρω της, απ’ την οφιούσα Τήνο ως την άνοφι Ανάφη, από την άορνον Αμοργό και τη Μήλο με τις επιβλητικές κατακόμβες ως τη σχεδόν φουτουριστική Θήρα με το ηφαίστειο που λαγοκοιμάται, οι Κυκλάδες σχηματίζουν το δικό τους θαλασσινό αστερισμό στην καρδιά του πελάγους, έναν μαγεμένο γαλαξία στο νερό.

ΠΗΓΕΣ: Επιμελητήριο Κυκλάδων, ΚΑ’ Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων, Μυστική Ελλάδα (συλλογικό έργο, εκδόσεις Αρχέτυπο 1999), Greenpeace Greece, Wikipedia.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Πρωτοδημοσιεύτηκε στο Ημερολόγιο του Αρχιπελάγους 2011 των εκδόσεων Φιλιππότη.