Fractal
Home / Βιβλιοκριτικές / «Σάτιρα και κοινωνία στην Κρήτη του 14ου αιώνα»
21/02/2018, 6:44 μμ

«Σάτιρα και κοινωνία στην Κρήτη του 14ου αιώνα»

Γράφει ο Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης // *

 

Στέφανος Σαχλίκης «Τα ποιήματα», εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

 

Ο τίτλος της παρούσας βιβλιοκριτικής είναι ο τίτλος του ανέκδοτου κειμένου για τον Σαχλίκη από τον αείμνηστο καθηγητή Νικόλαο Παναγιωτάκη (1935-1997) διευθυντή του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας. Πιο συγκεκριμένα, η «Σάτιρα και κοινωνία στην  Κρήτη του 14ου αιώνα» αναφέρεται στην ποίηση του καστρινού ποιητή της πρώιμης Κρητικής Αναγέννησης Στέφανου Σαχλίκη (1331-1391), του οποίου το έργο παρουσιάζεται στο ανά χείρας δοκίμιο με τίτλο Στέφανος Σαχλίκης. Τα ποιήματα, εκδ. ΜΙΕΤ, ΑΘΉΝΑ 2015, με συγγραφείς τον Γιάννη Μαυρομάτη και τον εκλιπόντα Νικόλαο Παναγιωτάκη. Στην παρούσα έκδοση σημαντική ήταν και η συμβολή του γνωστού Ολλανδού νεοελληνιστή και έγκυρου μελετητή του Σαχλίκη Άρνολντ βάν Χέμερτ, ο οποίος συνεργάστηκε και με τους δυο συγγραφείς.

Το βιβλίο, το οποίο έχει έκταση 266 σελίδων περιλαμβάνει μια εκτεταμένη εισαγωγή 107 σελίδων που εξηγεί τις εκδοτικές περιπέτειες των ποιημάτων, τον βίο του ποιητή, την περιρρέουσα κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα της εποχής, τις λογοτεχνικές επιρροές, καθώς και την αξία του έργου. Ακολουθούν τα ποιήματα, το γλωσσάριο, ο πίνακας ονομάτων, η βιβλιογραφία και το ευρετήριο προσώπων.

Τα στιχουργήματα του Σαχλίκη μας παραδίδονται μέσω τριών σωζόμενων χειρόγραφων: της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Νεάπολης, της Εθνικής Βιβλιοθήκης του Παρισιού και της Βιβλιοθήκης της Ιατρική Σχολής του Μονπελιέ. Ο πρώτος μελετητής, ο επίσκοπος Πιερ Ντανιέλ Υέ (τέλος 17ου-αρχές 18ου αιώνα), προσπάθησε να τα μεταφράσει στα λατινικά και να τα σχολιάσει. Ακολούθησε ο Αδαμάντιος Κοραής, ο οποίος περιέγραψε το περιεχόμενο των ποιημάτων και μόλις το 1871 ο Αιμίλιος Λεγκράν προχώρησε στην πρώτη έκδοση. Επόμενος εκδότης ήταν ο Γουλιέλμος Βάγκνερ το 1874 στη Λειψία, για να ακολουθήσει το 1896 στην Οδυσσό της Ρωσίας ο Έλληνας φιλόλογος Συνόδης Παπαδημητρίου. Ο κύκλος έκλεισε το 1960 με την έκδοση του Μάριο Βίττι.

Ο Στέφανος Σαχλίκης είναι σημαντικός δημιουργός στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, διότι είναι ο πρώτος που χρησιμοποιεί την ομοιοκαταληξία. Σύμφωνα με τους μελετητές, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στοιχεία της ποίησής του είναι η βωμολοχία (ειδικά στα ποιήματα η «Γκιόστρα των πολιτικών», το «Καταλόγιν της Πόθας» και η «Βουλή των πολιτικών») και ο εγωισμός ή η αντίδραση στην αβεβαιότητα των καιρών. Το πρώτο πιθανόν έχει άμεση σχέση με τον χαρακτήρα του και τον άσωτο βίο της νεότητάς του, δηλαδή τη χαρτοπαιξία, τα τυχερά παίγνια, τη συναναστροφή με τις πόρνες, την κατασπατάληση της πατρικής περιουσίας και την φυλάκισή του (όλα αυτά αναφέρονται στο αυτοβιογραφικό ποίημα «Αφήγησις παράξενος του ταπεινού Σαχλίκη», ενώ άλλα βιογραφικά στοιχεία υπάρχουν στο «Γραφαί και στίχοι και ερμηνείαι έτι και αφηγήσεις κυρού Στέφανου του Σαχλίκη»).

Ο εγωισμός ή η αντίδραση στην αβεβαιότητα των καιρών φαίνεται από την περιγραφή των προσωπικών εμπειριών και την αποφυγή αναφοράς στην ποίησή του δυο σημαντικών ιστορικών γεγονότων, τα οποία ο ίδιος έζησε, δηλαδή της επιδημίας της βουβωνικής πανώλης («μαύρος θάνατος») κατά την περίοδο 1347-1350 που θέρισε το ¼ του πληθυσμού στην Ευρώπη και στον Χάνδακα, καθώς και της επανάστασης του αγίου Τίτου (1363-1367), η οποία υποκινήθηκε από τους Βενετούς φεουδάρχες και είχε άδοξο τέλος. Η επιδημία με τις λεηλασίες, τη λειψανδρία και την απώλεια εμπιστοσύνης στην Εκκλησία δημιούργησε κοινωνικό χάος, το οποίο σε συνδυασμό με την επανάσταση δημιούργησε κοινωνικές ανακατατάξεις, δηλαδή  μια ταξική ρευστότητα και αναδιανομή γαιών και εξουσιών, καθώς απλοί πολίτες πλούτισαν και έγιναν αριστοκράτες και το ανάποδο. Με τον τρόπο αυτό, γεννήθηκε μια ασύδοτη μεσαιωνική καστρινή κοινωνία, στην οποία κυριαρχούσε ο άσωτος βίος, τον οποίο ενστερνίστηκε και ο ποιητής ως αντίδραση στο φόβο του θανάτου και της καταστροφής. Η ερμηνεία της σαχλικικής «ποιητικής σιωπής» γι’ αυτά τα δυο γεγονότα, ίσως είναι η μετοίκηση στα πατρικά κτήματα στο Πενταμόδι και η φυλάκιση (ο ποιητής έμεινε τουλάχιστον ένα χρόνο στη φυλακή, λόγω του έκλυτου βίου, πιθανόν κατά το χρονικό διάστημα 1370-1371).

 

Ο Σαχλίκης επηρεάστηκε από την ευρωπαϊκή μεσαιωνική ποίηση, καθώς η αντιφεμινιστική του στιχουργική δημιουργία συνοδοιπορούσε με ανάλογα μισογυνικά στιχουργήματα της Δύσης, τα οποία γράφτηκαν ως αντίδραση στην εξιδανίκευση της γυναικείας μορφής από τους τροβαδούρους ποιητές της Προβηγκίας. Επίσης, στο ποίημα της  «Γκιόστρας με τις πολιτικές», όπου οι πολιτικές του Χάνδακα μονομαχούν στη Γκιόστρα, φαίνεται η επιρροή από τις έμμετρες ποιητικές μυθιστορίες, καθώς παρωδεί την αντίστοιχη μεσαιωνική ιπποτική γκιόστρα. Αυτή η παρωδία της γκιόστρας με γυναίκες μονομάχους συναντάται στη γαλλική και την προβηγκιανή λογοτεχνία, τις οποίες πιθανόν γνώριζε μέσω της φραγκικής Πελοποννήσου. Εκτός από τις ευρωπαϊκές επιρροές στο ποίημα «Συμβουλές στον Φραντζισκή» ο ποιητής φαίνεται ότι γνώριζε και τα ανάλογα βυζαντινά ηθικοδιδακτικά ποιήματα της φυλακής (π.χ. του Μιχαήλ Γλυκά), τα οποία όμως διαφέρουν από το δικό του.

Η γλώσσα των στιχουργημάτων είναι η βενετοκρητική διάλεκτος της εποχής, με τη χαρακτηριστική μουσικότητα που της προσδίδει ο ομοιοκαταληκτικός στίχος. Η χρήση λογοτύπων (φορμουλαϊκά στοιχεία, τα οποία συναντώνται στη δημώδη ποίηση από την εποχή των ομηρικών επών) φανερώνει την προφορικότητα του λογοτεχνικού πολιτισμού του μεσαίωνα, καθώς τα ποιήματα απαγγέλλονταν σε ακροατήριο και διαδίδονταν προφορικά, αφού το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού ήταν αναλφάβητο.

Εν κατακλείδι θα λέγαμε ότι ο Στέφανος Σαχλίκης αποτελεί μια ιδιαίτερη ποιητική προσωπικότητα, λόγω του βίου και του έργου του. Η ποίηση του συνδυάζει στοιχεία προφορικότητας, όπως φαίνεται από τη χρήση λογοτύπων, καθώς και γραπτού λόγου λόγω της ομοιοκαταληκτικής στιχουργικής ορισμένων ποιημάτων, ενώ ταυτόχρονα συνταιριάζει γόνιμα την βυζαντινή και την δυτικοευρωπαϊκή ποιητική παράδοση δημιουργώντας ένα πρωτότυπο έργο. Είναι ο κορυφαίος ποιητής της πρώιμης Κρητικής Αναγέννησης, ενώ ταυτόχρονα προαναγγέλλει την έλευση του Βιτσέντζου Κορνάρου, η οποία πραγματοποιείται κατά την ώριμη φάση αυτής.

 

 

* Ο Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης είναι ιατρός ορθοπεδικός και πολιτισμολόγος. Κατάγεται από τα Χανιά και εργάζεται στο ιατρείο του στο Ηράκλειο Κρήτης. Είναι συγγραφέας πέντε ερευνητικών βιβλίων για την μουσικοχορευτική παράδοση της Κρήτης και χορευτής ελληνικών παραδοσιακών χορών για 36 χρόνια.

 

  • Μοιραστείτε το άρθρο:
Ετικέτες: , ,
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top