Fractal

✔ ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Σαίξπηρ και Ελλάδα

Του Τάκη Κατσιμάρδου //

 

«Ο βλέπων ανάμεσα εις την ροήν των αιώνων…»

Οι πρώιμες επαφές -συναντήσεις του σαιξπηρικού έργου με την ελληνική γλώσσα και τον πολιτισμό κατά το 19ο αιώνα . Οι πρώτες μεταφράσεις , θεατρικές παραστάσεις και η πρόσληψή του

 

ΣαιξπηρΠορτρετο

 

Τετρακόσια χρόνια από το θάνατο του Ουίλιαμ Σαίξπηρ (1564-1616) και καθώς συνεχίζονται στον κόσμο και τη χώρα μας πολύπλευρες  εκδηλώσεις  , αντί άλλου προλόγου , ας γυρίσουμε πίσω έναν ακριβώς αιώνα: « Συνεπληρώθησαν τριακόσια χρόνια από του θανάτου του ποητού των ποιητών… Δεν ήτο μόνον ευφυής δραματικός συγγραφεύς , αλλά δαιμόνιος και κατ΄ εξοχήν δημιουργός,  υποφήτης (χρησμολόγος), ο βλέπων, ο μοναδικός ανάμεσα εις την ροήν των αιώνων, ποιητής…»

Η διαπίστωση ανήκει στον Κωστή Παλαμά ,  σ΄ ένα από τα δημοσιογραφικά του κείμενα τέτοιες μέρες του 1916. Μαζί με την εκτίμηση ότι οι μεταφράσεις των έργων του στα ελληνικά αποτελούν «κεφάλαιο από τα σημαντικότερα στην εξέλιξη της νέας ελληνικής λογοτεχνίας». Δεν  είναι , βεβαίως, τυχαίο ότι αναφέρεται συνολικά στη λογοτεχνία κι όχι ειδικά στο θέατρο, πράγμα που δίνει στην επίδραση αυτή ακόμη μεγαλύτερη βαρύτητα.

Οι αρχικές κινούσες αιτίες και τα πρώτα ευρύτερα επακόλουθα της πρόσληψης του Σαίξπηρ στην Ελλάδα του 19ου αιώνα , μαζί με τα μηνύματα στην καρδιά και το νου των θεατών στις σαιξπηρικές  παραστάσεις , έχουν απασχολήσει και απασχολούν ακόμη πολλούς ειδικούς μελετητές.

 

Σαιξπηρ1

Αντίτυπο της πρώτης έκδοσης με έργα του Σαίξπηρ του 1623

 

Shakespeare Lives και στα καθ΄ ημάς , όπως είναι η προμετωπίδα των διεθνών εκδηλώσεων φέτος για τις τέσσερις εκατονταετίες από το θάνατό του. Είτε , όπως τιτλοφορούνταν μια από τις πιο ενδιαφέρουσες παρεμβάσεις στο πλαίσιο αυτό πριν από μερικούς μήνες στην Αθήνα «Οι καιροί αλλάζουν , αλλά ο Σαίξπηρ μένει». Ο λόγος για το Βρετανό σκηνοθέτη Γκρέγκορι Τόμσον, που συμπύκνωσε την «αιωνιότητα» του Σαίξπηρ στις  αρχετυπικές μορφές και καταστάσεις στα έργα του. Δίνοντας μια κλασικά διαχρονική απάντηση στο ερώτημα «γιατί ο Σαίξπηρ είναι επίκαιρος πάντα»:

«Πρώτα από όλα γιατί είναι ένας μεγάλος δραματουργός, τα έργα του είναι συναρπαστικά. Ωστόσο το έργο του Σαίξπηρ συνολικά είναι πάντα επίκαιρο γιατί έχει να κάνει με τα θέματα που απασχολούν πάντα τους ανθρώπους: την αγάπη, την εκδίκηση και την πολιτική εξουσία. Το έργο του έχει ιδιαίτερη σημασία σήμερα, γράφτηκε σε μια εποχή που η συμπυκνωμένη πολιτική και θρησκευτική εξουσία συναντιόταν με τις επιστημονικές ανακαλύψεις, τις ιδέες της μεταρρύθμισης όπως η προσωπική σχέση με το θεό ή την αναγέννηση της ιδέας της καθολικής αγάπης. Στις τρέχουσες γεωπολιτικές καταστάσεις όπου οι δημοκρατίες έρχονται σε σύγκρουση με τα περισσότερα ιεραρχικά συστήματα των κυβερνήσεων και οι χειραφετημένες κοινωνίες συναντούν τις πατριαρχικές κουλτούρες υπάρχει μια αντανάκλαση του ελισαβετιανού κόσμου. Είναι σχετικές με τον Σαίξπηρ παρόλο που δεν υπάρχουν πια βίαιες αλλαγές καθεστώτων, κώδικες τιμής και εκδίκησης…»

 

Ο τάφος του στο Στράτφορντ -απόν- Εβιόν με το γριφώδη επιτύμβιο :  Καλέ φίλε, στο όνομα του Θεού συγκρατήσου, Στο να σκάψεις τη σκόνη που εσωκλείεται εδώ. Ευλογημένος όποιος ήσυχες αφήσει αυτές τις πέτρες, Καταραμένος όμως όποιος ανακινήσει τα κόκκαλα μου.

Ο τάφος του στο Στράτφορντ -απόν- Εβιόν με το γριφώδη επιτύμβιο :
Καλέ φίλε, στο όνομα του Θεού συγκρατήσου,
Στο να σκάψεις τη σκόνη που εσωκλείεται εδώ.
Ευλογημένος όποιος ήσυχες αφήσει αυτές τις πέτρες,
Καταραμένος όμως όποιος ανακινήσει τα κόκκαλα μου.

 

Αναζητώντας τις ρίζες της πρόσληψης και της «ελληνοποίησης» του ποιητή των ποιητών  οδηγούμαστε στα χρόνια πριν από τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους. Την περίοδο του νεοελληνικού διαφωτισμού, όταν εκδηλώνονται οι πρώτες απόπειρες γνωριμίας από τον παροικιακό ελληνισμό. Αλλά και τα Επτάνησα. 

 

  • Μια πρώτη γνωστή αναφορά  γίνεται το 1817 από τον Πλάτωνα Πετρίδη , σε μετάφραση των Ωρών του J. Thomson (προρομαντικός ποιητής του 18ου αιώνα με ισχυρή επίδραση) , όπου μνημονεύεται «ο μέγας Σχακεσπεάρης». Από την αγγλοκρατούμενη Κέρκυρα ο λόγιος (και μεταφραστής του Συντάγματος στα ελληνικά των «Ιωνικών Νήσων») διατυπώνει προτάσεις γα την ανανέωση του ελληνικού ποιητικού λόγου.
  • Το 1819 το περίφημο περιοδικό Ερμής ο Λόγιος της Βιέννης δημοσιεύει άρθρο με τίτλο: «Σύνοψις της παρούσης καταστάσεως της παιδείας εις Γερμανίαν». Εκεί διαβάζουμε ότι «ο κ. Α. Γ. Σλέγελος εξέδωκε θαυμασίαν μετάφρασιν των δραματικών συγγραμμάτων του Σακεσπήρου». Και παρακάτω: «Ο δε Σαιξπήρος εις την Δραματικήν και ο Βηθουήνος εις την Μουσικήν…» (Βηθουήνος = Μπετόβεν).

 

Είναι , φυσικά, συμβολικό, μαζί και ουσιαστικό ότι ο πρώτος,  που αποδίδει σαιξπηρικούς στίχους,  είναι ο εθνικός μας ποιητής. Ο Σολωμός διασκεύασε τη «Μίμηση του τραγουδιού της Δε(υ)σδεμόνας» από τον Οθέλλο, διατηρώντας αυτούσιο το τέλος:

« …  «Δεν θέλω να μου βάλουνε
εις το στερνό κλινάρι
μυρτιές, ούτε τριαντάφυλλα,
πάρεξ ετιάς κλωνάρι…»

 

Το ταφικό μνημείο στην Αγία Τριάδα της γενέτειράς του Στράντφορντ

Το ταφικό μνημείο στην Αγία Τριάδα της γενέτειράς του Στράντφορντ

 

Ο Δ. Βικέλας – πρωτοπόρος στην πρόσληψη του Σαίξπηρ με τις σπουδαίες μεταφράσεις του – στον Οθέλλο χρησιμοποιεί απαράλλακτα του ίδιους στίχους  σημειώνοντας: «Δια της μεταφράσεώς του ο μέγας της Ζακύνθου ποιητής έδωκε δια παντός την Ελληνικήν αυτού μορφήν εις το άσμα της Δυσδαιμόνας».

Τη μεταφραστική σκυτάλη θα πάρει πρώτος ο Ιάκωβος Πολυλάς με την «Τρικυμία». Αν και μεσολαβούν ορισμένοι άλλοι πρώιμοι μεταφραστές ή διασκευαστές (Σακελλάριος, Θεοτόκης, Φωστηρόπουλος κ.α).

Σημαντικοί εκπρόσωποι της πνευματικής ελίτ του 19ου αιώνα έχουν γνωριστεί με το σαιξπηρικό έργο , μέσω κυρίως του γερμανικού ρομαντισμού. Ενώ παραλλήλως από της δεκαετία του 1860 γίνεται γνωστός από σκηνής ο Άγγλος δραματουργός, προκαλώντας ενθουσιασμό. Με πρώτο και σπουδαιότερο τον Σούτσα – πρώτο, επίσης , επαγγελματία ηθοποιός. Για ν΄ ακολουθήσουν ο Ταβουλάρης και ο Λεκατσάς, που θα ταυτιστούν με τα σπουδαιότερα σαιξπηρικά πρόσωπα αυτή την περίοδο.

 

Άγαλμα στη Λέστερ Σκουέρ του Λονδίνου

Άγαλμα στη Λέστερ Σκουέρ του Λονδίνου

 

Μέσα από πολλούς διαύλους, από πολλαπλές επαφές και από διαφορετικές προσεγγίσεις αναπηδά ο σημαντικός ρόλος, που διαδραμάτισε το σαιξπηρικό έργο στη σύνθετη διαδικασία διαμόρφωσης της νέας πολιτιστικής και ιδεολογικής νεοελληνικής ταυτότητας.

Σύμφωνα μ΄ ένα κοινό τόπο, σ΄ αρκετούς σύγχρονους μελετητές, η ενσωμάτωση του Σαίξπηρ στην ελληνική πραγματικότητα, όλο το 19ο αιώνα κι αργότερα, πραγματοποιείται μέσα από το ευρύτερα γνωστό δίλημμα: στροφή προς τη Δύση ή προς την κλασική αρχαιότητα; Σύμφωνα με μια απλουστευμένη διατύπωση «για τη μερίδα των φιλελεύθερων και δημοτικιστών ο Σαίξπηρ αποτελούσε μέσο για τη συνεργασία με την Ευρώπη, ενώ για πολλούς συντηρητικούς αποτελούσε συνέχεια της παράδοσης των ευρωπαίων κλασικών , που εδραιώθηκε μέσα από την ελληνική αρχαιότητα.»  Οι θιασώτες της επιστροφής στην «παράδοση» τον απέρριπταν , επειδή η επίδρασή του απομακρύνει από «την ελληνική ταυτότητα». Ήταν «εισαγόμενος» , όπως και γενικότερα ο ρομαντισμός, σ΄ αντιδιαστολή με τον κλασικισμό και τις συναρθρώσεις του με την αρχαιότηατα.

 

"Τα Έργα του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ" (πίνακας του σερ Τζον Γκίλμπερτ, 1849)

“Τα Έργα του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ” (πίνακας του σερ Τζον Γκίλμπερτ, 1849)

 

Πρωταγωνιστικό ρόλο στις διαμάχες αυτές θα παίξουν από νωρίς οι Δ. Βερναρδάκης, Αλ. Ρίζος Ραγκαβής, Στ. Κουμανούδης και άλλοι πολλοί. Στο ψευδο-δίλημμα αν το σαιξπηρικό δράμα και γενικότερα ο ευρωπαϊκός ρομαντισμός εμποδίζουν ή  ευνοούν την ανάπτυξη ενός ¨εθνικού  δράματος¨  θα επιχειρηθούν, όπως ήταν φυσικό και γεφυρώσεις.

Μέχρι το 1900 θα μεταφραστούν τα περισσότερα έργα του Σαίξπηρ από τους Δ. Βικέλα, Ι. Περβάνογλου, Μ. Δαμιλάρη κα. Στο μεταξύ δημοσιεύονται μελέτες , γίνονται ομιλίες και διαλέξεις. Μέσα σε μια εικοσαετία (1880-1900) η πρώτη φάση της ελληνικής πρόσληψης  του Σαίξπηρ έχει ολοκληρωθεί.

 

Πολίτες της γενέτειράς του , με προσωπεία του στην επέτειο του θανάτου του (Απρίλιος 2016)

Πολίτες της γενέτειράς του , με προσωπεία του στην επέτειο του θανάτου του (Απρίλιος 2016)

 

Μέσω των τριών σπουδαιότερων ηθοποιών και άλλων δευτερευόντως. Ενός διψήφιου αριθμού μεταφραστών,  με σπουδαιότερο τον Βικέλα και των κύκλων που εκφράζει ο Βερναρδάκης. Πρόκειται για μια πρόσληψη, που κινείται μεταξύ συντηρητικοποίησης και εκδημοκρατισμού. Σχηματικά διαμορφώνεται ένας «λαϊκός» κι ένας «επίσημος» της ελίτ και της άρχουσας τάξης Σαίξπηρ, που θα κυριαρχήσει στην αυγή του 20ου αιώνα με παραστάσεις έργων του στο «Βασιλικό Θέατρο».

 

Η Άννα Συνοδικού στο ρόλο της Δυσδαιμόνας με τον Οθέλο - Θ. Κωτσόπουλο

Η Άννα Συνοδικού στο ρόλο της Δυσδαιμόνας με τον Οθέλο – Θ. Κωτσόπουλο

 

Διαβάστε το Β΄ μέρος του Αφιερώματος >>

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top