Αφιέρωμα: Η Νεκρόπολη Σαχ-ι-Ζίντα της Σαμαρκάνδης

του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη // *

Και είπε ο Προφήτης: «Ο Αλ-Κουσάμ Ιμπν Αλ-Αμπάς μου μοιάζει στην εμφάνιση και το χαρακτήρα περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο άνθρωπο που βρίσκεται στη ζωή»

Από την επιγραφή πάνω από την είσοδο του μαυσωλείου

του Αλ-Κουσάμ Ιμπν Αλ-Αμπάς

Η νεκρόπολη Σαχ-ι-Ζίντα σε κλασσική ελαιογραφία του A. Naumov (1967).

Ανατρέχω στο κεφάλαιο 31, των κλασσικών πια απομνημονευμάτων των περιπλανήσεων και περιπετειών του Μάρκο Πόλο. Λιγότερο αναφέρεται στην πόλη της Σαμαρκάνδης αυτής καθ’ εαυτής, ενώ εστιάζει το ενδιαφέρον του κυρίως στη θαυματουργή στήλη της Εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή και στις προβληματικές σχέσεις και διαμάχες μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων: «Η Σαμαρκάνδη είναι μια αρχοντική πόλη, διακοσμημένη με  όμορφους κήπους και περιβάλλεται από πεδιάδες στις οποίες παράγονται όλα τα φρούτα που μπορεί να επιθυμήσει ο άνθρωπος. Οι κάτοικοί της είναι εν μέρει χριστιανοί και εν μέρει μωαμεθανοί, υπόκεινται στην κυριαρχία του ανιψιού του μεγάλου Χαν, με συνεχείς διαμάχες και πολέμους μεταξύ των. Η πόλη βρίσκεται σε βορειοδυτική κατεύθυνση και ένα θαύμα λέγεται ότι έλαβε χώρα εκεί υπό τις ακόλουθες συνθήκες. Πριν από λίγο καιρό, ένας πρίγκιπας ονόματι Zagatai, αδελφός του βασιλεύοντος τότε μεγάλου Χαν, ασπάστηκε το χριστιανισμό  και οι χριστιανοί κάτοικοι προχώρησαν στην ανέγερση μιας εκκλησίας, του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή. Η εκκλησία ήταν κατασκευασμένη κατά τέτοιο τρόπο ώστε η κυκλική οροφή να στηρίζεται σε μια κολόνα στο κέντρο και κάτω απ’ αυτή σαν βάση στερέωσαν μια τετράγωνη πέτρα την οποία πήραν από κάποιο μωαμεθανικό τέμπλο κατόπιν αδείας από τον πρίγκιπα ο οποίος δεν τόλμησε να τους αποτρέψει από την ενέργεια αυτή. Αλλά μετά το θάνατο του Zagatai, ο γιός του που τον διαδέχτηκε, δεν είχε καμία διάθεση να γίνει χριστιανός και οι μουσουλμάνοι τον επηρέασαν αρκετά ώστε να πάρουν την δική τους ιερή πέτρα πίσω. Οι χριστιανοί τους πρότειναν να τους πληρώσουν την πέτρα ενώ οι μουσουλμάνοι αρνήθηκαν γιατί πίστευαν ότι η αφαίρεση της πέτρας θα είχε ως αποτέλεσμα την κατάρρευση του ναού. Σ’ αυτή τη δύσκολη κατάσταση οι χριστιανοί δεν είχαν άλλη λύση από την αποδοχή των γεγονότων,  την ταπεινότητα, τα δάκρυα και τις εκκλήσεις στον Ιωάννη το Βαπτιστή. Όταν έφτασε λοιπόν η μέρα στην οποία θα έκαναν αντικατάσταση της επίμαχης πέτρας, με τη βοήθεια του Αγίου ο πυλώνας σηκώθηκε μόνος του από τη βάση μέχρι το ύψος τριών παλαμών προκειμένου να διευκολυνθεί η απομάκρυνση της πέτρας κι έτσι έμεινε και παραμένει έως σήμερα χωρίς οποιοδήποτε είδος υποστήριξης». Κι εδώ έκλεισε τις εντυπώσεις του από την πόλη της Σαμαρκάνδης, χωρίς να μας δώσει καμιά εξήγηση για τον περιορισμένο χρόνο που διέθεσε στην συγκεκριμένη πόλη, στους ανθρώπους  και στα αναρίθμητα και αξιόλογα και κείνη την εποχή αξιοθέατά της! Προφανώς άλλα σημαντικότερα γεγονότα, θέματα και προορισμοί απασχολούσαν το λογισμό του!

Ένα από τα πιο εντυπωσιακά αρχιτεκτονικά μνημεία της εποχής του Τιμούρ στη Σαμαρκάνδη και φυσικά ένα από τα πλέον επισκέψιμα κομμάτια ετούτης της πόλης, δίχως αμφιβολία αποτελεί η Νεκρόπολη Σαχ-ι-Ζίντα (Shahi-Zinda). Αρχικά η δημιουργία της νεκρόπολης ξεκίνησε στα τέλη του 9ου  αιώνα στα περίχωρα της αρχαίας Αφρασιάμπ (Afrosiab), κοντά στο μαυσωλείο του Κουσάμ Ιμπν Αμπάς (Kusam ibn Abbas), ξάδελφο του Προφήτη Μωάμεθ. Ο Ιμπν Αμπάς σκοτώθηκε σε μάχη με ειδωλολάτρες στη Σαμαρκάνδη τον 7ο αιώνα και θάφτηκε στη νότιο-ανατολική πλαγιά της περιοχής Αφρασιάμπ. Ωστόσο, οι πανίσχυροι  θρύλοι λέει ότι δεν σκοτώθηκε, αλλά  παραμένει εκεί κάτω και ότι θα επανέλθει  την καθορισμένη μέρα πάλι πίσω! Το ψευδώνυμο Shahi-Zinda, του Ιμπν Αμπάς, έδωσε στη συνέχεια το όνομα στο σύνολο του συγκροτήματος της ιστορικής αυτής νεκρόπολης.

Ανεβαίνοντας τα σκαλοπάτια της νεκρόπολης (A. Naumov, 1967).

Από τα δεκατέσσερα υφιστάμενα μαυσωλεία του συγκροτήματος, αυτό του Ιμπν Αμπάς είναι το παλαιότερο. Η πύλη της εισόδου στη νεκρόπολη που κατασκευάστηκε από τον Ούλουγκ Μπεγκ το 1435, ήταν η τελευταία κατασκευή του συγκροτήματος. Η επιγραφή στην πύλη έγραφε: ‘‘Αυτό το επιβλητικό κτίριο ιδρύθηκε από τον Αμντούλ Αζίζ Χαν (Abdulaziz Khan), γιο του Ούλουγκ Μπεγκ,  γιο  του Αμίρ Σαχ Ρούχ, γιού του  Τιμούρ’’.

Λεπτομέρεια της νεκρόπολης των αρχών του προηγούμενου αιώνα.

Τα λεωφορεία σταματούν σ’ ένα μικρών διαστάσεων χώρο που φιλοδοξεί να ικανοποιήσει τις τρέχουσες ανάγκες. Αλλά και να ήθελαν οι υπεύθυνοι δεν θα μπορούσαν να κάνουν και διαφορετικά, δεδομένου ο διαθέσιμος χώρος μεταξύ του περιφερειακού δρόμου και της νεκρόπολης, είναι δραματικά περιορισμένος! Οι συχνότητες αφίξεως των τουριστικών λεωφορείων, των ιδιωτικών αυτοκινήτων και ο αριθμός των επισκεπτών δεν φαίνεται να εξυπηρετούνται δεόντως με τούτους τους ανεπαρκείς κοινόχρηστους χώρους. Βεβαίως και δεν με απασχολεί ούτε το σκέφτομαι τούτη την δύσκολη μεσημεριάτικη ώρα, τώρα που το βλέμμα είναι καρφωμένο έως ψηλά, στην κορυφή του λόφου. Περισσότερο σκάφτομαι τα απότομα πέτρινα σκαλοπάτια που πρέπει να διαβώ και ανέβω προς τα πάνω μέχρι την κορυφή όπου βρίσκονται οι ιστορικές και αριστουργηματικές αρχιτεκτονικά κατασκευές της νεκρόπολης!

Λεπτομέρεια του εσωτερικού χώρου του μαυσωλείου του Αλ-Κουσάμ Ιμπν Αλ-Αμπάς

Ξεκινάμε από την πύλη εισόδου, όπου υπάρχει μια πέτρινη σκάλα που οδηγεί στην πλαγιά με τα αρχαία μαυσωλεία. Τα κτίρια ετούτα εδώ πάνω γύρω από το μαυσωλείο του Κουσάμ Ιμπν Αμπάς (Kusam ibn Abbas), χτίστηκαν πριν από την περίοδο του Τιμούρ. Το μαυσωλείο πάνω από τον τάφο του Ιμπν Αμπάς χτίστηκε τον 11ο αιώνα, αλλά τους επόμενους αιώνες επισκευάστηκε πολλάκις. Φυσικά για τους μουσουλμάνους αποτελεί τόπο συνεχόμενης επίσκεψης όλες τις μέρες του χρόνου. Ο μεγάλος μουσουλμάνος ταξιδευτής Ιμπν Μπατούτα, κάπου στη δεκαετία του 1330 όταν πάτησε ετούτα τα χώματα, δεν παρέλειψε βεβαίως να το επισκεφτεί και να προσκυνήσει: ‘‘… Έξω από την πόλη  είναι ο τάφος του Κουτχάμ Ιμπν Αλ-Αμπάς, ο οποίος πέθανε με μαρτυρικό τρόπο στην κατάκτηση της Σαμαρκάνδης. Οι κάτοικοι τον επισκέπτονται κάθε Κυριακή και Πέμπτη βράδυ, και τον επισκέπτονται επίσης και οι Τάταροι φέρνοντας μεγάλα αφιερώματα από βόδια, πρόβατα και χρήματα, που χρησιμοποιούνται για τη συντήρηση των ταξιδιωτών και των φυλάκων του ξενώνα…’’.

Δεδομένου ότι αυτό το τμήμα της Αφρασιάμπ (Afrosiab) ήταν αρκετά  πυκνοδομημένη περιοχή για τα δεδομένα του δεκάτου αιώνα, τα μαυσωλεία αποτελούν ένα δίκτυο στενών δρόμων. Δίπλα στο συγκρότημα του Κουσάμ Ιμπν Αμπάς, βρίσκονται δύο μαυσωλεία που χτίστηκαν στα μέσα του 14ου αιώνα. Οι πύλες τους καλύπτονται με σκούρα μπλε εφυαλωμένα πλακάκια. Σε ένα από αυτά τα μαυσωλεία, θάφτηκε κάποιος Hajji Ahmad. Όσο για το άλλο δίπλα, το μόνο γνωστό είναι ότι κτίστηκε από τον αρχιτέκτονα Ali Nesefi.

Δρόμος στο εσωτερικό της νεκρόπολης.

Για κάθε μουσουλμάνο ήταν πάντα τιμή να ταφεί κοντά στον  τάφο κάποιου αγίου και έτσι σύντομα η περιοχή γέμισε με μαυσωλεία που χτίστηκαν για τους κοντινότερους συγγενείς του Τιμούρ. Από τα ψηλότερα μαυσωλεία είναι αυτό της Tuman Aka, συζύγου του Τιμούρ. Είναι διακοσμημένο με πολύχρωμα μωσαϊκά, ενώ οι τοίχοι του περιλαμβάνουν έργα ζωγραφικής που απεικονίζουν κομψά άνθη με  μίσχους. Το εσωτερικό του θόλου μοιάζει με τον  μπλε θόλο του ουρανού γεμάτο με χρυσά αστέρια. Η πύλη περιέχει ακόμα το όνομα του αρχιτέκτονα:  Sheikh Mohammed ibn Hajji Bandgira al-Tugri,  από την Ταμπρίζ.

Το μαυσωλείο των συγγενών του Ταμερλάνου, πριν από έναν αιώνα.

Ανάμεσα στα μαυσωλεία της μεσαίας ομάδας ξεχωρίζει το  μαυσωλείο του εμίρη Burunduk, ενός εκ των συνεργατών του Τιμούρ, ενώ  δίπλα του υπάρχει ένα ανώνυμο μαυσωλείο σε ένα ασυνήθιστο οκταεδρικό οικοδόμημα. Η Turkan Aka, μία από τις αδελφές του Τιμούρ, έχτισε επίσης εδώ το μαυσωλείο για την ίδια και για την κόρη της, την Shadi Mulk Aka, που πέθανε σε νεαρή ηλικία. Αυτό το μαυσωλείο είναι μία από τις πιο όμορφες κατασκευές του συγκροτήματος. Η πύλη του διακοσμημένη με κεραμικά και απεικονίζει ένα αμπέλι.

Ο θόλος του μαυσωλείου της Shadi Mulk Aka, της ανιψιάς του Τιμούρ που πέθανε σε μικρή ηλικία.

Πάνω από την είσοδο του μαυσωλείου ακόμα παραμένει η εξής συγκινητική επιγραφή: ‘‘Αυτός είναι ο κήπος όπου θάφτηκε ο θησαυρός της ευτυχίας. Αυτός είναι ο τάφος όπου χάθηκε ένα πολύτιμο μαργαριτάρι και όπου κατέφυγε κάποιος με φιγούρα ενός κυπαρισσιού’’. Αυτή το μαυσωλείο του 1372 πιστεύεται ότι είναι το αρχαιότερο αρχιτεκτονικό μνημείο των χρόνων του Τιμούρ στη Σαμαρκάνδη.

Απέναντι από το μαυσωλείο της Shadi Mulk Aka, βρίσκεται το μαυσωλείο της Shirin Bika Aka, μιας άλλης αδελφής του Τιμούρ. Η επιγραφή έξω στην είσοδο, αναφέρει το έτος που πέθανε: 1385.  Μια επιγραφή πάνω απ’ την είσοδο μας πληροφορεί ότι ‘‘Οι άνθρωποι σ’ αυτόν τον κόσμο είναι ευχαριστημένα πουλιά, ενώ ο κόσμος μια παγίδα με πολλά δολώματα’’, λεγόμενα πάντως τα οποία αποδίδονται στο Σωκράτη. Οι τοίχοι του καλύπτονται με σκαλιστά μωσαϊκά, κάτι μάλλον ασυνήθιστο για την εποχή που χτίστηκε. Το εσωτερικό του πάλι, δεν είναι χαρακτηριστικό ενός τυπικού μαυσωλείου. Υπάρχουν παράθυρα κάτω από το θόλο, για να αφήνουν το φως να μπαίνει στο εσωτερικό από ψηλά. Τα ανοίγματα των παραθύρων ήταν διακοσμημένα με σύνθετα πλέγματα που περιείχαν κομμάτια από χρωματισμένο γυαλί για να δημιουργείται έτσι ένα  περίεργο και εξαιρετικό αποτέλεσμα φωτισμού. Τα πλακάκια του τοίχου ήταν καλυμμένα με πολύ λεπτές χρυσές πινελιές, ενώ ο χώρος τριγύρω απεικονίζει τα υπολείμματα των ζωγραφιών που υπήρχαν εκεί, με τα δέντρα και τα πουλιά.

Το εσωτερικό του μαυσωλείου της Shirin Bika Aka, μιας αδελφής του Τιμούρ.

Χαμηλά στα σκαλοπάτια, στους πρόποδες του συγκροτήματος, βρίσκονται τα μαυσωλεία του κατώτερου διαζώματος. Το πιο αξιοσημείωτο από αυτά, είναι ένα με δύο τρούλους, μεγάλο μέγεθος και λεπτές αναλογίες. Για πολύ καιρό πίστευαν ότι το μαυσωλείο αυτό περιείχε τα λείψανα του διάσημου αστρονόμου Qadi-Zada al-Rumi, συνεργάτη του Ούλουγκ Μπεγκ. Όμως η εξέταση της κρύπτης του μαυσωλείου απέδειξε ότι περιελάμβανε τους τάφους ορισμένων γυναικών. Η λαογραφία ισχυρίζεται πως αυτοί οι τάφοι είναι γυναικείοι, συγγενών του Τιμούρ.

Κάπου στην κορυφή του λόφου της νεκρόπολης. Μαυσωλεία περίτεχνα, αναρίθμητοι τάφοι,  έγχρωμοι θόλοι, επιτύμβιες πλάκες, αραβικές επιγραφές, η θρησκευτική ιστορία της Σαμαρκάνδης πανταχού παρούσα σε όλη της τη μεγαλοπρέπεια!

Αν και τα μαυσωλεία της Νεκρόπολης χτίστηκαν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, ακτινοειδώς κατά κάποιο τρόπο, αλλά λαμβάνοντας πάντοτε υπόψη τις  ιδιορρυθμίες του κεκλιμένου εδάφους και  με κεντρικό πάντοτε άξονα και σημείο τον τάφο του Κουσάμ Ιμπν Αμπάς, συνιστούν ένα από τα πιο συναρπαστικά αρχιτεκτονικά σύνολα στην Κεντρική Ασία, ενώ η καλλιτεχνική διακόσμηση των μαυσωλείων και των τάφων, μας παρέχει σήμερα μια σαφή και λεπτομερή ιδέα για την ανάπτυξη αυτού του μοναδικού διακοσμητικού στυλ της Ανατολής. Η πρώτη επέκταση της νεκρόπολης έγινε προς τα βόρεια του χώρου μεταξύ των ετών 1360 και 1370. Στη συνέχεια υπό τον  Τιμούρ, η αλυσίδα των μαυσωλείων επεκτάθηκε προς τα παλιά φρούρια της περιοχής. Το πρώτο τρίτο του 15ου  αιώνα, την εποχή δηλαδή του Ούλουγκ Μπεγκ, αναπτύχτηκε προς τα κάτω, τη μεριά δηλαδή της εισόδου της νεκρόπολης, ενώ οι τελευταίες  δομές έγιναν κοντά στην είσοδο, στις αρχές περίπου του 19ου αιώνα. Ευτυχώς από τις αρχές της νέας χιλιετίας τα πάντα εδώ βρίσκονται υπό γενική αποκατάσταση, ενώ τα πεσμένα και μισοκαταστραμμένα μαυσωλεία αναστηλώνονται. Έτσι σε αντίθεση με το νεκρικό χαρακτήρα της περιοχής της νεκρόπολης, όπως είπε η Ουζμπέκα ξεναγός, όπου πρέπει να επικρατεί απόλυτη ηρεμία και ησυχία, χωρίς να διαταράσσεται ο χαρακτήρας και το περιβάλλον, εδώ στη Σαχ-ι-Ζίντα η ζωή συνεχίζεται αμέριμνη, αρνείται το θάνατο και το σπουδαιότερο, διαδηλώνεται με όλους τους τρόπους, η δεδηλωμένη απόφαση για συνέχιση της ζωής και φυσικά η… αιωνιότητα!

Τα ερείπια ενός χαμάμ του 15ου αιώνα.

Κατεβαίνουμε αργά απ’ τη νεκρόπολη το απόγευμα. Ο κόσμος όμως συνεχίζει ακάθεκτος να ανεβαίνει. Οι περισσότεροι με τις χαρακτηριστικές ντόπιες φορεσιές, άντρες και γυναίκες. Περίεργο όμως, δεν  λείπουν οι μικρότερες ηλικίες που ακολουθούν τις μεγαλύτερες πιστά και αδιαμαρτύρητα. Έξω από την είσοδο της νεκρόπολης στέκουν στεγασμένα τα υπολείμματα κάποιου παλιού χαμάμ. Η μοναδική επιγραφή φροντίζει να με ενημερώσει ότι πρόκειται για αρχιτεκτονική δομή  του  15ου αιώνα, χωρίς όμως άλλες επιπρόσθετες πληροφορίες. Ποιος άλλωστε ισχυρίστηκε  ότι η ιστορία της Σαμαρκάνδης έγινε μέχρι σήμερα ολόκληρη γνωστή;

Το τζαμί Hazrat-Hyzr βρίσκεται στο λόφο απέναντι από τον τάφο του Κουσάμ Ιμπν Αμπάς (Kusam ibn Abbas), εξάδελφου του Προφήτη Μωάμεθ, στο τέλος της οδού Τασκένδης, κάτω ακριβώς από το φρούριο του λόφου Αφρασιάμπ. Ένας οφιοειδής αυτοκινητόδρομος και μια απότομη σκάλα οδηγεί σ’ αυτό το φυσικό ύψωμα. Κατασκευάστηκε στα 1823 σύμφωνα με ένα έγγραφο κληροδοτημάτων και ενσωματώθηκε στο όλο συγκρότημα με τον τάφο του Κουσάμ Ιμπν Αμπάς. Παλιότερα οι δύο δομές συνδέονταν με μια λωρίδα κυκλοφορίας, κάτι που φυσικά δεν υφίσταται σήμερα. Το κτίριο του τζαμιού κατασκευάστηκε σύμφωνα με την αρχιτεκτονική που ήταν διαδεδομένη τον  δέκατο όγδοο αιώνα, κυρίως με σκεπασμένα υπόστεγα. Το 1854 πάνω στις προηγούμενες κατασκευές χτίστηκαν δωμάτια σπουδαστών και το 1919 ένας μικρός μιναρές προς τα ανατολικά. Οι τοίχοι του τζαμιού είναι διακοσμημένοι με ξυλόγλυπτα και γυψομάρμαρα πολύχρωμα.

Το τζαμί Hazrat-Hyzr απ’ εκεί ψηλά στο λόφο Αφρασιάμπ, εποπτεύει του τοπίου της ευρύτερης περιοχής.

Το κτίριο αυτό δεν μοιάζει σε καμία περίπτωση με τις άλλες αρχαίες παρεμφερείς δομές της Σαμαρκάνδης και έχει μεγάλη, ενδιαφέρουσα και αξιόλογη ιστορία. Από αμνημονεύτων χρόνων κοντά στο λόφο υπήρχε μια πύλη της πόλης και το υδραγωγείο Argiz που τροφοδοτούσε με νερό την πόλη. Εδώ, ήδη από την προϊσλαμική εποχή, υπήρχε το ιερό του γέροντα Hyzr, του προστάτη των περιπλανώμενων ψυχών. Εκείνος προσευχόταν για να ικανοποιηθούν οι επιθυμίες του λαού, για γόνιμη σοδειά και καλή συγκομιδή. Υπήρχε ακόμα και ένα τέμπλο κάποιου παγανιστικού ναού που φυσικά με την επικράτηση του Ισλάμ στην περιοχή, εξαφανίστηκε. Το Κοράνιο στη συνέχεια  αναφέρεται σε αυτόν ως ‘‘ο δούλος του Θεού και ο προστάτης των ναυτικών’’.  Το ίδιο το τζαμί αναφέρεται σε πολλά θρησκευτικά βιβλία, ως τόπος λατρείας στο υψηλότερο σημείο της Σαμαρκάνδης. Εδώ υπήρχε επίσης μια πηγή με καλής ποιότητας ζωοφόρο νερό και σύμφωνα με τα γραπτά ιστορικά κείμενα καθώς και τις αρχαιολογικές έρευνες, σε αυτό το σημείο χτίστηκε το πρώτο τζαμί της Σαμαρκάνδης τον ενδέκατο αιώνα. Καταστράφηκε όμως αργότερα στα 1220 από τις επιδρομές του Τζένγκις Χαν, αλλά ο τόπος ήταν πάντοτε αγαπητός και ιερός και κατά τον δέκατο ένατο αιώνα χτίστηκε νέο τζαμί στα ερείπια του παλιού, που πήρε το όνομα  Hazrat-Hyzr. Παρεπιπτόντως, το 2002, το πηγάδι βάθους σαράντα μέτρων αποκαταστάθηκε, και σήμερα έχει τα  ίδια κρυστάλλινα νερά, όπως εκατοντάδες χρόνια πριν, κατά τα λεγόμενα των κατοίκων φυσικά.

Υπαίθριο κουρείο στη Σαμαρκάνδη στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα.

Τιμώντας το τζαμί Hazrat Hyzr όσο ήταν δυνατόν, οι κάτοικοι της πόλης προέβαιναν σε συνεχείς ανακαινίσεις και προσπαθούσαν να το κάνουν πάντοτε πιο όμορφο, γι αυτό ίσως και η αρχική του κατασκευή δεν διατηρήθηκε. Στους τοίχους όμως και στο δάπεδο του τεμένους υπάρχουν πολλές επιγραφές σχετικά με τις εργασίες για την αποκατάσταση της κατασκευής. Το προσκύνημα στους ιερούς τόπους της Σαμαρκάνδης ξεκινούσε πάντοτε από εδώ, με την  πανοραμική θέα προς τα άλλα φημισμένα μέρη της πόλης, το τζαμί της Μπιμπί Χανούμ, τη νεκρόπολη Σαχ-ι-Ζίντα και τα άλλα αξιοθέατα της πόλης.

Απολύμανση με καπνό για τη θεραπεία ασθενούς συνανθρώπου (κάπου μεταξύ 1865 και 1872).

Πέραν των άλλων όμως, ο Hyzr ήταν και ο προστάτης των ταξιδιωτών. Υπάρχει μια παράδοση, ότι όποιος εγκατέλειπε και απομακρύνονταν έστω και για λίγο τη Σαμαρκάνδη,  ζητούσε την ευλογία του ύψιστου και προσευχόταν στο τζαμί Hazrat Hyzr.

* Ο Γεώργιος Νικ. Σχορετσανίτης γεννήθηκε στα Τρίκαλα Θεσσαλίας το 1953. Σπούδασε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών από την οποία αποφοίτησε τον Ιούνιο του 1976. Είναι γιατρός χειρουργός και εργάζεται στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Ηρακλείου. Εδώ και δεκαετίες ασχολείται με την ιστορία της ιατρικής, τον πολιτισμό και τη λαογραφία άλλων λαών και ταξιδεύει αρκετά σε διάφορα μέρη του κόσμου. Τα τελευταία χρόνια αρθρογραφεί τόσο στον έντυπο όσο και τον ηλεκτρονικό τύπο. Τα αντικείμενα που δημοσιεύει καλύπτουν τον τομέα της βιβλιοπαρουσίασης και βιβλιοκριτικής, γιατρών κατά κύριο λόγο λογοτεχνών, την ιστορία της ιατρικής και τα παραλειπόμενά της και ακόμα παρουσιάζει κάποια ταξιδιωτικά κείμενα από χώρες του εξωτερικού. Αναλυτικά η εργογραφία του βρίσκεται στο ομώνυμο λήμμα της Βικιπαίδεια.