Για την Μέριλιν Ρόμπινσον – Β΄Μέρος, “Στο Σπίτι”

Γράφει η Βιβή Γεωργαντοπούλου // 

Διαβάστε το Α μέρος  >>> εδώ

“Home”(και στην ελληνική έκδοση”Στο Σπίτι”) είναι ο απλός,απόλυτα ταιριαστός τίτλος -κάτι που το καταλαβαίνεις αφού διαβάσεις μέχρι το τέλος το πυκνό του περιεχόμενο,με όσο πιο “υποψιασμένες” παράλληλες αναγνώσεις καταφέρεις να κάνεις- του μυθιστορήματος που έγραψε το 2008 η Μέριλιν Ρόμπινσον,η χαρισματική Αμερικανίδα συγγραφέας την οποία στην χώρα μας αρκετοί αναγνώστες ανακάλυψαν σε ανύποπτο χρόνο,ίσως (και) από ορισμένα μπλογκς (καλή ώρα σαν ετούτο και τούτο, να τα λέμε κι αυτά) χάρη,είναι η αλήθεια,κυρίως στο “Γκίλιαντ,το δεύτερο βιβλίο της του 2004,το οποίο μεταφράστηκε στα ελληνικά για τις εκδόσεις Εν Πλω και αντέχει στον χρόνο σαν αριστουργηματικό έργο από κάθε άποψη και η αντιμετώπισή του επιβεβαίωσε τον κανόνα ότι σχεδόν σ΄όλο τον κόσμο οι συστηματικοί βιβλιόφιλοι ανακαλύπτουν κυριολεκτικά στην τύχη τούς σημαντικούς συγγραφείς που δεν γράφουν φασόν βιβλία πρόσκαιρου ενδιαφέροντος.

Φέτος είχαμε ένα ακόμα μυθοπλαστικό * βιβλίο από την Ρόμπινσον,που δεν κυκλοφορεί προς το παρόν σε ελληνική μετάφραση,φέρει τον τίτλο “Lila”και μπορούμε να κάνουμε διάφορες υποθέσεις για το τι πραγματεύεται αλλά όχι πώς και κυρίως γιατί.

Ο τίτλος παραπέμπει στην Λάιλα την συμπαθή και οικεία -από τα δυο βιβλία που έχουν προηγηθεί- σύζυγο του ιερέα Τζων Έιμς κεντρικού ήρωα στο “Γκίλιαντ”,κατά πολύ μικρότερή του ηλικιακά,καλότροπη γυναίκα που δεν είναι γέννημα θρέμμα της πόλης και με έναν δυσδιάκριτο όμως σαφώς ανιχνεύσιμο τρόπο γίνεται ένα από τα πρόσωπα που αποσπούν κάποια στιγμή,κάποιο κομμάτι της διακριτικά εκφραζόμενης προσοχής του Τζακ Μπάουτον,του άσωτου ή “άσωτου” γιου που προς μεγάλη χαρά του πατέρα του,του επίσης ιερέα και επιστήθιου φίλου του Έιμς,Ρόμπερτ Μπάουτον, επιστρέφει στο πατρικό σπίτι στην μικρή πόλη της Αϊόβα την ίδια εκείνη περίοδο στην ακανθώδη δεκαετία του ΄50, που επιστρέφει και η Γκλόρι,η (ανύπαντρη) αδελφή του,εσωστρεφής 38χρονη καθηγήτρια λυκείου,επικαλούμενη-εκείνη-το κοινωνικώς αποδεκτό πρόσχημα της φροντίδας του πατέρα τους για τον οποίο φαίνεται ότι μέρα με την μέρα τελειώνει το λάδι στο καντηλάκι του.

Η Γκλόρι αγαπά και σέβεται τον πατέρα της και θα ερχόταν πίσω αγόγγυστα έτσι κι αλλιώς να τον φροντίσει.Είναι δευτερεύων λόγος το ότι εκείνη από τα παιδιά αφού δεν έχει δικά της οικογενειακά καθήκοντα μπορεί αντικειμενικά να του διαθέσει όλο τον χρόνο που χρειάζεται.Αν ψαχουλέψει ο αναγνώστης στην ψίχα των καταστάσεων θα δει αμέσως πως αυτός δεν είναι ο πραγματικός λόγος που θα κρατήσει την προδομένη, ερωτικά και συναισθηματικά, γυναίκα οριστικά πια,όπως φαίνεται, στο αποδομημένο πατρικό της σπίτι.

Η αλήθεια είναι πιο πικρή απ΄όσο θα παραδεχτεί επίσημα η ίδια και δεν είναι άλλη από την ήττα που υπέστη στον στίβο της ματαιωμένης έξω από το κουκούλι του πατρικού σπιτιού ζωής της,ήττα που δεν είναι η πρώτη ούτε η χειρότερη,ώστε να θεωρηθεί ανομολόγητη από την ελλιπώς επιτυχημένη – λόγω του Τζακ- οικογένεια των Μπάουτον (ούτε γενικότερα απίθανο να συμβεί στον οποιοδήποτε χωρίς να φαίνεται ότι υπήρχαν εξαρχής οι αιτίες) μα που διαφέρει δραματικά από την αντίστοιχη του αδελφού της, εμβληματικού χαρακτήρα της περίκλειστης μυθοπλασίας της Ρόμπινσον, μαρτυρικού στο βάθος, πεισματικά από μια διαγώνια οπτική έντιμου ανθρώπου,αδικαίωτου σε όλα τα επίπεδα, ματαίως αυτοκριτικού,αναποτελεσματικά αυτοσαρκαζόμενου,αυτοκαταστροφικού επειδή είναι ηθικός-και το τι σημαίνει αυτό είναι μια τεράστια ιστορία-αδύναμου και μαζί περιέργως σθεναρού και σταθερού στην ποτισμένη με ατελείωτο αλκοόλ αντίστασή του απέναντι στα παγιωμένα θέσφατα της Γκίλιαντ, ριψάσπιδος συζύγου μιας μαύρης γυναίκας σε πέτρινα για τους μαύρους χρόνια, αποστασιοποιημένου πατέρα ενός μικρού αγοριού,που αλίμονο,δεν είναι το πρώτο του παιδί.

Ανθρώπου καταρρακωμένου που επιστρέφει απρόσμενα μετά από είκοσι χρόνια απουσίας που συμπεριλαμβάνει και φυλακή και τον οποίο ανέκαθεν οι πάντες-οι φίλοι,οι συγγενείς,οι γείτονες,τα υπόλοιπα αδέλφια μα και οι ίδιοι του οι γονείς-θεωρούσαν,έπρεπε να θεωρούν,ως το απολωλός πρόβατο που τους έτυχε και που πρέπει να το αγαπούν για χάρη της πίστης τους και της εξασφάλισης της δικής τους θέσης στον παράδεισο μα χάριν και του καημένου του πατέρα,του σεμνού τους ποιμένα, δείχνοντας επίπλαστη ανοχή καθώς τον έχουν στιγματίσει ως τον a priori υπονομευτή της τέλειας ή που θα έπρεπε να είναι τέλεια με την δική τους αλάθητη περί τελειότητας αντίληψη που απορρέει από την περιφρουρημένη θεολογικά προτεσταντική τους τάξη πραγμάτων και η οποία,ιδού, διαψεύδεται και ραγίζει όσο αυτός διαπράττει τα λογής ακαταλαβίστικα για εκείνους καμώματά του.

Για την αταίριαστη στο ειδυλλιακό κάδρο της Γκίλιαντ παρουσία του Τζακ και δευτερευόντως της Γκλόρι δεν πρέπει να υποψιαστεί καν ο τέλειος πιστός πως υπάρχει ένα ενδεχόμενο να φταίει το προβληματικό, ίσως,σύστημα ιδεών και αξιών,δεν είναι πρέπον να ειπωθεί καν ότι αυτό από κάπου μπάζει,ότι έχει εξ αιτίας του κάνει λάθη στου κασίδη το κεφάλι ή υπερβολές η καλοπροαίρετη πλην ταγμένη οικογένεια ή ο εν γένει ατσαλάκωτος κοινωνικός περίγυρος,βολεύει όλα να είναι απλώς (το) θέλημα (του) Θεού και να επικαλούνται αμαρτίες που όμως δεν προσδιορίζεται η υφή και το μέγεθός τους, που χάνονται πίσω στον χρόνο.

Είναι όμως έτσι;Και γιατί να είναι;Γιατί ο Θεός μέσα στην τόση και βεβαιωμένη σοφία του επιλέγει να τιμωρεί με τα ατοπήματα των τέκνων τους γονείς ή και το ανάποδο;Γιατί να θρυμματίζει την ίδια του την τελειότητα με άσπλαγχνο τρόπο πάνω στα κεφάλια εκείνων που κατ΄εικόνα-λέγεται-και ομοίωσή Του πως έφτιαξε;

Για την συγγραφέα ας διαβάσουμε τα παρακάτω και αν θέλετε δείτε και αυτό  :

Η Μέριλιν Ρόμπινσον γεννήθηκε το 1947. Το πρώτο της μυθιστόρημα “Housekeeping” (1980), ένα από τα καλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών σύμφωνα με τον “Observer”, έλαβε το βραβείο PEN/ Hemingway, ως το καλύτερο μυθιστόρημα πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα, και ήταν υποψήφιο για το βραβείο Πούλιντζερ. Το δεύτερο έργο της, “Gilead”, που εκδόθηκε είκοσι τέσσερα χρόνια μετά, κέρδισε το Βραβείο Πούλιντζερ και το Εθνικό Βραβείο Κριτικών της Αμερικής.Το 2009 ήταν και πάλι υποψήφια για Πούλιτζερ,για το τρίτο της μυθιστόρημα με τίτλο “Home”, το οποίο έχει ήδη βραβευτεί με το βραβείο Orange, το σημαντικότερο λογοτεχνικό βραβείο για αγγλόφωνη γυναίκα συγγραφέα. Η Ρόμπινσον αποτελεί ένα ζωντανό μύθο της σύγχρονης αμερικανικής λογοτεχνίας.Το 2009 παρέδωσε σειρά διαλέξεων στο Πανεπιστήμιο του Yale, που προκάλεσαν αίσθηση και πυροδότησαν έντονο διάλογο – τίτλος τους: “Απουσία πνεύματος:Ο σύγχρονος μύθος περί εαυτού και το σκόρπισμα της εσωτερικής του ουσίας”.

Η Ρόμπινσον θεωρείται διαλεκτικής χριστιανικής αφετηρίας συγγραφέας και όντως είναι σε μεγάλο βαθμό και γιατί όχι, εφόσον δεν δικάζει και δεν κρίνει κανέναν,δεν πλάθει εύκολους,θρησκευτικούς υπερήρωες και αλαλάζοντες σταυροφόρους που προσηλυτίζουνούτε πιστούς με την υπομονή του Ιώβ ως διαφήμιση της δικής της αψεγάδιαστης εκκλησίας,αντιθέτως αφήνει τον περιπλανώμενο ήρωά της (έναν ακόμα εκπεσόντα στην παγκόσμια λογοτεχνία) και την Γκίλιαντ – και ό,τι αντιπροσωπεύουν σαν αποκαθηλωμένα ή αποδεκτά ακόμα σύμβολα- στην ελεύθερη, ανθρώπινη κρίση μας .

Θεματικά το μυθιστόρημά της αυτό συνδέεται άρρηκτα με το “Γκίλιαντ” επειδή ξαναβάζει ακόμα πιο έντονα τα υπαρξιακά ερωτήματα εκείνου,ερωτήματα που το έκαναν να θεωρείται ως ένα από τα πιο προοδευτικά, χριστιανικής έμπνευσης έργα τής σύγχρονης αμερικάνικης λογοτεχνίας την οποία καλό είναι να θεωρούμε αυτόφωτη πια και να την διαβάζουμε σαν λογοτεχνία αυτοδύναμα παραγωγική και απελευθερωμένη από τις ευρωπαϊκές της επιρροές.

Η μη ευρωπαϊκής αισθητικής τριλογία της Ρόμπινσον ενίσχυσε την άποψή μου αυτή.Από τα βιβλία της εξάγεται μια εικόνα των ΗΠΑ διαφορετική απ΄ αυτήν που έχουμε σχηματίσει κυρίως από την βίαιη πολιτική των κυβερνήσεών τους και την βάρβαρη φάμπρικα γελοιότητας του Χόλυγουντ.

Εδώ διακρίνουμε μια χώρα με θαυμαστά χωνεμένη την πανσπερμία φυλών που την συνθέτουν μα και των δογμάτων και των πολιτισμών που την μπόλιασαν με την καλή και κακή τους πλευρά την οποία συναντήσαμε και στο έξοχο βιβλίο του Φορντ “Η Χώρα όπως Είναι” και την βρίσκουμε συνεχώς και στην λογοτεχνία απίστευτων παραμυθάδων όπως ο πολύς κύριος Φίλιπ Ροθ- ο δήθεν άτσαλος,ο άπιστος, ο Εβραίος και ο λιγότερο διανοούμενος,ο μισογύνης με το λαϊκό γράψιμο μα τι άλλο θ΄ακούσουμε πια,αν δεν είναι ο Ροθ διανοούμενος,ανθρωπιστής και ανθρωποκεντρικός συγγραφέας τότε ποιος είναι- και απ΄ αυτές αντιλαμβανόμαστε την γοητεία και την δύναμη μιας λογοτεχνίας σε πολύ μεγάλη άνθηση και οπωσδήποτε σημαντικής για όλο τον υπόλοιπο κόσμο.

Η ανάγνωση τού “Στο Σπίτι” ,γενικότερα η ανάγνωση των μετρημένων στα δάχτυλα του ενός χεριού μυθιστορημάτων τής ευρυμαθούς,ανοιχτόμυαλης,βαθιά θρησκευόμενης αλλά-και έχει σημασία αυτό- όχι θρησκόληπτης Ρόμπινσον,απαιτεί επιτακτικά ησυχία,προσήλωση,προσπάθεια να μπεις και ύστερα να παραμείνεις στο ιδιαίτερο κλίμα του.Απαιτεί, και την αξίζει, υπομονή μελετητή.

Το “Στο Σπίτι” είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα κατά μόνας ανάγνωσης.Το διάβασα δυο χρόνια πριν αλλά δεν θέλησα να αναφερθώ σ΄αυτό ως τώρα,αφήνοντας τον χρόνο να μου δείξει αν έκανα σωστά να εκθειάζω την Ρόμπινσον ως εξαιρετική και ιδιαίτερη ή λάθεψα και ήταν απλώς μια ακόμα καλή αναγνωστική εμπειρία που όμως θα ξεχνιόταν. Διαπιστώνω ότι το περιεχόμενό του,όπως και του “Γκίλιαντ” δεν έχει χάσει τίποτα από την αρχική του λάμψη και δύναμη,παραμένει ανέπαφο στην μνήμη μου, ξεχωρίζοντας μάλιστα ανάμεσα σε δεκάδες άλλα (καλά) βιβλία που στο μεταξύ διάβασα.

Η εξιστόρηση των σε πρώτη ματιά καθημερινών,απλών μα στην ουσία σύνθετων καταστάσεων που εξελίσσονται στο υπό κατάρρευση σκηνικό της πάλαι ποτέ βουερής σαν ενιαίο,δημιουργικό μελίσσι οικογένειας ενός προσιτού ιερωμένου στην Αμερική του 1956 κυλάει πολύ αργά και είναι κρίμα που η μετάφραση-προσωπική είναι αυτή η εντύπωση και την διατυπώνω καλοπροαίρετα γιατί γενικότερα εκτιμώ τους μεταφραστές σαν τους αφανείς ήρωες στην υπόθεση της διάδοσης των βιβλίων ακόμα κι αν δεν είναι πάντα καλό το αποτέλεσμα -δεν βοηθά καθώς αφήνει συνεχώς την δυσάρεστη αίσθηση ότι σκαλώνει,ότι ήταν αμήχανη η απόδοση του κειμένου στην γλώσσα μας κι έτσι δυσκολεύουν κι άλλο τα ήδη δύσκολα.

Επομένως αν και ο ήρεμος λόγος της Ρόμπινσον και η φιλάνθρωπη ματιά της αποζημιώνουν για τις τεχνικές ατέλειες οφείλω να πω πολύ ειλικρινά ότι ο αναγνώστης καλείται να ανέβει μια ανηφόρα, δεν έχει ένα κοινό βιβλίο στα χέρια του και είναι κρίμα να το “κάψει” αν δεν είναι σε καλή διάθεση για να καταπιαστεί μ΄αυτό και όχι με κάτι πιο κοντινό του στην αντίληψή του για τον κόσμο μας.

Όλοι οι χαρακτήρες προσφέρονται ένας προς έναν για πολύπλευρες και μακροσκελείς αναλύσεις. Κουβαλάνε άλλος με στωικότητα,άλλος με αφέλεια,άλλος με ιδιοτέλεια κι άλλος από τύχη και κληρονομιά τα αρνητικά και θετικά φορτία τους,αντιδρώντας με πολύ διαφορετικό τρόπο ο καθένας μέσα σε μια οργανωμένη πάνω σε συγκεκριμένους κανόνες παμπάλαιη κοινότητα της οποίας η μη διατάραξη είναι ο κύριος και κοινός Γολγοθάς τους .

Ο προσεχτικά σκιαγραφημένος Τζακ είναι ένας χαρακτήρας που δεν συναντάμε συχνά σε σύγχρονα μυθιστορήματα,είναι διχασμένος,δυστυχής,κομμένος στα δυο και η τόση τελειότητα της Γκίλιαντ μοιάζει άδικο να είναι η αιτία.Αυτός ο άνθρωπος δεν μπορεί να είναι ο εαυτός του εκεί που θεωρητικά του επιτρέπονται όλα,στο σπίτι του!Μεταφέρει την αμφισβήτησή του έξω απ΄αυτό.Μένει απ΄έξω κι από το δικό του σπίτι όταν παντρεύεται την Ντέλλα,την μαύρη γυναίκα που επί δέκα χρόνια αποτελεί το καταφύγιό του.Είναι κι αυτή κόρη κληρικού,πόσο πιο ευρηματικό και γκροτέσκο,η πίστη που σώζει (μοιάζει να) καταδιώκει τον Τζακ Μπάουτον!

Ως παιδί έχει εκπαίδευση προτεσταντική και από νωρίς έχει δείξει με άγαρμπο ή ακατανόητο για τους συμπολίτες του και την οικογένειά του τρόπο ότι ασφυκτιά ζώντας στο κατηχητικό πνεύμα που κυριαρχεί στην πόλη όσο κι αν του παρέχονται ελευθερίες και οι συνεχείς πνευματικές αναζητήσεις, οι συζητήσεις,ο προβληματισμός που πηγάζει από την δυνατότητα ανάγνωσης πάμπολλων βιβλίων που αναλύουν άλλες θεωρήσεις,όχι απαραίτητα μόνο τις θεολογικές,δεν λείπουν.

Κάτι βαθύτερο, πιο σκοτεινό τον ωθεί να γίνεται εκείνος ο απόλυτος αρνητής των απόψεων που στην ήσυχη Γκίλιαντ εκφράζονται με την μακρόχρονη,λευκή(δεν υπάρχουν έγχρωμοι εδώ,λέει κάποια στιγμή ο αιδεσιμότατος)ειρηνική,παθητική,γλυκερή καθημερινότητα που η διαιώνισή τους από γενιά σε γενιά αυτόν ειδικά τον εξοργίζει και τον κάνει να φτάνει σε παραβατικές και ποινικά κολάσιμες πράξεις από την νεότητά του ακόμα.

Οι Μπάουτον, βλέπετε,αλλά και οι Έιμς και οι άλλοι χριστιανοί της Γκίλιαντ δεν είναι μονοκόμματοι, αμόρφωτοι άνθρωποι, στενόμυαλοι οπαδοί μιας θρησκευτικής αντίληψης ζώντας χωρίς όνειρα για το αύριο σε μια επαρχία του πουθενά, αποκομμένοι από τα ποικίλα φιλοσοφικά ρεύματα που προκαλούν τριξίματα στα αμερικάνικα πανεπιστήμια μα και την παγκόσμια επικαιρότητα. Η πολιτική φτάνει και παραφτάνει στην Γκίλιαντ,οι φωνές υπέρ των μαύρων και δακτυλοδεικτούμενες θεωρίες σαν τον μαρξισμό,για παράδειγμα,δεν είναι κατακριτέες και απαγορευμένες στις δημόσιες βιβλιοθήκες ή στο σπίτι τους, μπαίνουν στις συζητήσεις τους, τους προβληματίζουν,τους δίνουν αφορμές για σκέψεις.

Η οικογένεια Μπάουτον διαθέτει ως και τον φίλα προσκείμενο στις διαφορετικές αυτές αντιλήψεις διανοούμενό της αλλά ο Τζακ δεν εντάσσεται πουθενά,είναι κάτι άλλο,αλλιώτικο,ξένο κι από αυτό. Δεν μπορεί να φερθεί ως χαμαιλέων,να μιμηθεί το ασφαλές πρότυπο του σκεπτόμενου και συνετού καλβινιστή που ξέρει πως να χωράει στη φόρμα της πίστης,να διαχωρίζει στρατηγικά τις σταθερές της από τις δυσεπίλυτες αναποδιές των καιρών του, να εκφέρει λόγο συνδυαστικά και κατά συνέπεια να βαίνουν όλα στην ζωή του με την ευχή και του… Μαρξ και του Καλβίνου. Του Θεού και του εκάστοτε αντιπροσώπου του στην γη.

Η πίστη επομένως-κι αυτό μοιάζει ως το κύριο δια ταύτα-δεν είναι η πανάκεια για τους Τζακ ή τις Γκλόρι (ως άλλη εκδοχή απελπισίας) αυτού του κόσμου και σε καμία περίπτωση. Κάτι ελλείπει στην εναπόθεση της σωτηρίας της ψυχής μονομερώς ή και δόλια στα χέρια του Θεού.Πρέπει και ο πάσχων να κάνει κάτι για να απεγκλωβιστεί.Πρέπει αλλά μπορεί;Και τι περιθώρια κι εδώ είναι τα δύσκολα, του αφήνουν ο προσωπικός του φόβος και οι χριστιανικά και δημοκρατικά όπως εδώ,οι καλοί και ανεκτικοί οικείοι του;Μήπως να του έκλειναν μια και καλή την πόρτα στην μούρη;

Ο αναγνώστης σε και με όλα αυτά δεν γίνεται παρά να συμπάσχει, να ενοχλείται, να διαφωνεί,να καταλαβαίνει,να μελαγχολεί,να αποδέχεται,να σκέφτεται,να εκνευρίζεται,να αναρωτιέται.Υπάρχει διέξοδος εκτός της (όποιας,του καθενός) αυτοθυσίας σε μια Γκίλιαντ;Ή όλα θα κριθούν εκεί;

*Η Ρόμπινσον δεν έχει δημοσιεύσει μόνον μυθιστορήματα :

* “Mother Country: Britain, the Welfare State, and Nuclear Pollution” (1989)

* “The Death of Adam: Essays on Modern Thought” (1998)

* “Absence of Mind: The Dispelling of Inwardness from the Modern Myth of the Self “(2010)

* “When I Was a Child I Read Books: Essays” (2012)