Ένας μικρόκοσμος που ανθίζει στο γέρμα της άνοιξης, κελαρύζοντας αισθήσεις

Γράφει η Ρένα Πετροπούλου Κουντούρη // *

Τόλης Νικηφόρου: «Ρίγος αιχμάλωτο στον ήχο της φωνής σου» – 63 ποιήματα για τον έρωτα και την αγάπη (1966-2015), Εκδόσεις Μανδραγόρας

Ο Τόλης Νικηφόρου, από τους σημαντικότερους ποιητές και πεζογράφους της σύγχρονης λογοτεχνίας, ευρισκόμενος στο μεταίχμιο δυο λογοτεχνικών γενεών-δεύτερη μεταπολεμική γενιά και γενιά του ’70, όπως εύστοχα καταθέτει στην εισαγωγή της πρόσφατης ποιητικής του συλλογής ο Παναγιώτης Γούτας-, αποτελεί μια ξεχωριστή περίπτωση όχι μόνο στην ποιητική παράδοση της Θεσσαλονίκης, αλλά και στην ευρύτερη Ελληνική.

Τούτο το πιστοποιεί το ογκώδες, βραβευμένο και πολύπλευρο έργο του τόσο στην ποίηση όσο και στην πεζογραφία.  Χαμηλών τόνων, ευγενής με συναίσθηση ευθύνης, στωικότητα και αξιοπρέπεια , είναι από τους πνευματικούς ανθρώπους που καθοδηγούν με το παράδειγμά τους. Τι είναι αυτό όμως που κάνει τα έργα του να ξεχωρίζουν, πέρα βέβαια από την αναμφισβήτητη τέχνη της γραφής του δημιουργού τους;

Είναι μήπως η λαχτάρα, ο πόθος, η αντανάκλαση και κατάθεση των πλέον δυνατών συναισθημάτων , όπως ο έρωτας και η αγάπη, θεμελιακοί λίθοι δόμησης των ερεθισμάτων και εμπνεύσεων του ποιητή κατ’ εξακολούθησιν, η παρηγορία της νοσταλγίας των ηδονών του βίου, οι κοινωνικοί αγώνες ,η αφοσίωση στους συντρόφους του και την Αριστερά, η πατρίδα , ο σεβασμός και η αγάπη στους γονείς του όπως απεικονίζεται σε μοναδικά ποιήματα, τ’ άδολα παιχνίδια των παιδιών κι η ικμάδα της παιδικής αθωότητας, το ακμαίο Ελληνικό φως που διαχέεται λαμπρό και λάβρο μέσα από την εκάστοτε ποιητική του σύνθεση,  ή μήπως η λατρεία της γενέθλιας πόλης της Θεσσαλονίκης, που αποτυπώνεται στο έργο του με τα πλέον ζωντανά χρώματα, αφού την έχει υμνήσει ,όσο λίγοι ομότεχνοι, με μια πεμπτουσία αισθητικής;

Όλα τα ανωτέρω αποτελούν σκευή πολύτιμη στη φαρέτρα του ποιητή, στοιχεία δομικά τα οποία έχουν διαποτίσει την ατμόσφαιρα των βιβλίων του.  Αναδύονται ξανά στο νέο του πόνημα,  που εξεδόθη πρόσφατα από τις εκδόσεις Μανδραγόρας και φέρει τον εμβληματικό τίτλο-στίχο «ρίγος αιχμάλωτο στον ήχο της φωνής σου».

Στο βιβλίο αυτό, ανθολογήθηκαν από κοινού με τον ποιητή περίπου τα μισά από το σύνολο των δημοσιευμένων (ή και αδημοσίευτων) ερωτικών ποιημάτων του Τόλη Νικηφόρου, σε πείσμα των λογοτεχνικών θεωριών που αντιμετωπίζουν το ποίημα ως ολότητα, δίχως να διαχωρίζουν τα –πολλές φορές εμφανή και άξια μελέτης– επί μέρους στοιχεία του.

Η επιλογή δεν ήταν διόλου εύκολη υπόθεση, αφενός λόγω της υψηλής ποιότητας του συνόλου, σχεδόν, των ερωτικών του ποιημάτων, αφετέρου επειδή το ερωτικό στοιχείο διαπερνά σχεδόν την πλειοψηφία του ποιητικού του έργου. Επελέγησαν λοιπόν τα αντιπροσωπευτικότερα ποιήματα, τα οποία εκφράζουν παράλληλα διαφορετικές εκδοχές της ερωτικής περιπέτειας, με αποτέλεσμα να διαμορφωθεί ένα νέο ποιητικό σώμα, το οποίο απλώνεται σε χρονικό άνυσμα μισού αιώνα.

Μάλιστα η παράθεση των ποιημάτων με χρονολογική σειρά σκοπόν έχει να βοηθήσει τον προσεχτικό αναγνώστη ή έναν μελλοντικό μελετητή να εξετάσει την εξελικτική πορεία του Τόλη Νικηφόρου, αναφορικά με την ερωτική περιπέτεια και τα στάδια της ψυχικής (και ποιητικής του) ωρίμανσης, ιδίως ανακαλύπτοντας τα άκρως ενδιαφέροντα σημεία, όπου το βαθύ συναίσθημα της αγάπης εμφιλοχωρεί στην ερωτική επιθυμία.

Θεσσαλονίκη 1980

πολιτεία ρημαγμένη στον μυχό του κόλπου
βάρβαροι με χρωματιστές κορδέλες
με χάντρες εξαγοράζουν την ψυχή σου
πανικός
άγριος πανικός στους δρόμους
πανικός στα γραφεία
πανικός στα σπίτια που υψώνονται
και φράζουν τον άνεμο
καθώς οι νεκροί σαπίζουν
μέσα στα βιβλία τους
και αναδίδουν οσμή βραβείων
στάχτη, αρπαχτικές κραυγές
μια άνοιξη που ευνουχίστηκε
και το αίμα της ζωγραφίζει πολύχρωμες διαφημίσεις
μια στιγμή πριν απ’ το τέλος
και έρωτας
έρωτας που κυκλοφορεί ανύποπτος
που δεν θέλει τίποτα να μάθει
έρωτας στα υγρά μάτια των κοριτσιών

Αναμφίβολα ο Νικηφόρου δουλεύει τη δομή του έργου του ως συνθέτης. Η μουσική αίσθηση είναι έντονη από την αρχή έως το τέλος των ανθολογημένων ποιημάτων. Οι ήχοι,  οι επαναλαμβανόμενες φράσεις και οι εναλλαγές του ρυθμού της αφήγησης, η  οικονομία των λέξεων και ο διακριτικός νατουραλισμός που δίνει τους τόνους χωρίς ακρότητες, φέρνουν στο νου μουσικές συμφωνίες.

Τόλης Νικηφόρου

Η ποίησή του χαμηλόφωνη, υπαρξιακή, με εναλλαγές λυρισμού-ρομαντισμού ενεργοποιείται από τη λειτουργία της μνήμης, νοσταλγώντας αγαπημένους νεκρούς και τη χαμένη αθωότητα της παιδικής ηλικίας. Φυλλομετρώντας τις σελίδες ανιχνεύουμε κατά τόπους την κατά spleen μελαγχολία του Μπωντλαιρ, τη φύση σ’ όλες της τις παραμέτρους, το άγγιγμα του χρόνου και το πισωγύρισμα του νου, ενώ με δεδομένο το δονούμενο συναίσθημα του ερωτικού πάθους ο ποιητής κινείται προοδευτικά σ’ έναν λόγο εσωτερικό και βαθιά δραματικό.

καταγωγή

τι νάχει απογίνει ο πατέρας
ατμός θαλασσινού νερού
κι ύστερα σύννεφο που ταξιδεύει ανατολικά
αφράτο χώμα μήπως
της γλάστρας στο περβάζι
λουλούδι που ανθίζει
αλλάζει χρώμα και μαραίνεται
ή μήπως άγγιγμα
εκεί που δεν υπάρχει χέρι
δάκρυ αλμυρό
εκεί που δεν υπάρχει μάτι
σπάνια χαμόγελο
που διαγράφεται αχνό στην πρωινή ομίχλη

σε ξένη χώρα γύρισε ο πατέρας
σε χώρα άγνωστη μα και παράξενα οικεία
κει που πηγάζει απρόσιτο το φως
και μεταγγίζεται στο βλέμμα των παιδιών
και μέσα σε οδυνηρή διαφάνεια
μου γνέφει

Τόσον ο έρωτας σαν σημαινόμενο, η λατρεία , η’’ θρησκεία’’ θα έλεγα απέναντι στη γυναίκα, έτσι όπως ορίζεται από τον ποιητή που την απεικονίζει μέσα σε δυνατούς στίχους πότε σαν σύντροφο, σύζυγο, σαν κορίτσι , παιδί ή μητέρα, η αγάπη κυρίως που απορρέει από την πάροδο και τα δεσμά των χρόνων, αυτή που παγιώνεται σαν ήρεμη δύναμη και ιερό σύμβολο, έρχεται σε σύγκρουση με μια κατ’ αντανάκλαση αντιφατικότητα, όπως είναι η σπαραχτική παραφορά του ερωτικού πάθους, που αποδίδεται με χείμαρρους ψυχής και γλώσσας, γεννώντας την έκρηξη του κόσμου του δημιουργού.

Στον αντίποδα η γαλήνη και η πλήρωση απορρέουν απρόσκοπτα και φυσικά από την εικονοποιό δύναμη των στίχων, αποτελώντας σταθερά θέματα ενός ποιητικού κόσμου ο οποίος δεν παραδίδεται στο σκοτάδι αλλά καταφάσκει πεισματικά και με πάθος στη ζωή.

‘’Μαγεμένη Ψυχή»

Σ’ αγάπησα σε σκονισμένες γειτονιές και εργοστάσια

στην άχρωμη επιφάνεια του μπετόν πίσω από οδοφράγματα

σ’ αγάπησα σε συγκεντρώσεις απεργών σε διαδηλώσεις φοιτητών

στους διαδρόμους των δικαστηρίων σε μυστικές συνεδριάσεις της νύχτας είναι γραμμένο τ’ όνομά σου

στις προκηρύξεις που μοιράσαμε στις κόκκινες αφίσες που κολλήσαμε

και στα αρχεία των τμημάτων ασφαλείας σ’ αγάπησα, σύντροφέ μου,

η μαγεμένη σου ψυχή είναι δική μου

η αγωνία μου σου ανήκει

Σε μια τέτοια συσσώρευση εικόνων και ευγενών υλικών, όπου συνυπάρχουν αρμονικά, η υπαρξιακή αναζήτηση με τον ύμνο στον έρωτα, συνδιαλέγονται γόνιμα τα σημαινόμενα, έρωτας, πάθος, μνήμη, παρουσία – απουσία, φως, ουρανός, θάλασσα, πατρίδα, ενώ παράλληλα συναντώνται σε στοχαστικές βάσεις, ρεύματα, ιδέες, τάσεις.

στη διάλεκτο της μοναξιάς

στο βάθος ξεχωρίζει η θάλασσα
ένα γαλάζιο αστραφτερό κι απρόσιτο
μια δίψα
ψηλά στο μυστικό κελάρι τ’ ουρανού
μπρούσκο εκλεκτό της μνήμης

στο βάθος ξεχωρίζει η θάλασσα
όπως γυναίκα σε φανταστική οθόνη
που ως αργά τη νύχτα μεταφράζει όνειρα
στη διάλεκτο της μοναξιάς

όσοι εδώ μέσα μπήκαν έφυγαν
άφησαν πίσω τα βιβλία τους, τις μουσικές
κάτι απ’ το χνώτο τους
ένα αποτσίγαρο μες στον πηχτό ντελβέ

άφησαν πίσω τους κενό και αινίγματα
κάδρα που όρθια γέρνουν
χρώματα που θαμπώνουν μες στο φως
διπλό κρεβάτι για το αχ χωρίς το άγγιγμα
τον κούφιο ήχο του νερού στο μπάνιο
ένα λυγμό που δεν διαλύει
την πέτρα μέσα της

στο βάθος ξεχωρίζει η θάλασσα
σαν ποίημα που υπόσχεται το μακρινό ταξίδι
ή σαν ψυχή που πρόδωσε
αυτό το κάτι στη φωνή της

Πρόκειται για μια πραγματικά αξιοσημείωτη ποιητική κατάθεση που συμφωνεί και στην πράξη, με την άποψη που θέλει τον ποιητικό λόγο ουσιώδη, μακριά από φλυαρίες, ένα λόγο όπου κάθε λέξη πρέπει να εκφράζει μ’ ευστοχία το περιεχόμενο, χωρίς περαιτέρω διευκρινίσεις επεξηγηματικών στίχων και πλατειασμούς.

Διαβάζοντας ανακαλύπτεις, συμμετέχεις στην αναδίπλωση της μνήμης, το υπερρεαλιστικό όραμα, το παιγνίδι των λέξεων, απολαμβάνοντας πότε το νοσταλγικό και πότε το αισθησιακό κλίμα που προσφέρει η πλούσια ποιητική κατάθεση του Τόλη Νικηφόρου , ενός ακάματου εργάτη του λόγου, τον οποίο υπηρετεί με παλμό και συνείδηση στην πορεία των χρόνων, μην εγκαταλείποντας ποτέ την πολυαγαπημένη του γενέτειρα τη Θεσσαλονίκη, την πόλη όπου όπως μας λέει ο ίδιος…’’ζουν όλοι σχεδόν οι άνθρωποι που αγαπώ, εδώ είναι θαμμένοι οι γονείς μου και ο αδερφός μου, εδώ ήμουν πάντοτε ταγμένος να ζήσω, να γράψω τα βιβλία μου και να πεθάνω.’’

κι όσο πλησίαζες ήσουν εσύ

δέντρα, αραιοί διαβάτες, παγωνιά
και κάτω απ’ τις κραυγές των γλάρων το Ωδείο.
στο πάρκο της Ηλεκτρικής από νωρίς περίμενα
κοιτάζοντας προς τη μεριά της θάλασσας.
κάποτε φάνηκες
κι όσο πλησίαζες ήσουν εσύ
κι όσο πλησίαζες ήσουν εσύ
και μέσα στην ομίχλη μου χαμογελούσες.
στις μύτες στάθηκες να με φιλήσεις
κι ύστερα έφυγες.
κι όσο, χρόνο το χρόνο, στο βάθος σβήνεις
τόσο πιο καθαρά λάμπεις στα μάτια μου
μέχρι που ξέρω πια με βεβαιότητα
πως είσαι δεκαοχτώ χρονώ
κάπου έξι μήνες πιο μικρή από μένα
πηγαίνεις στο παλιό Ωδείο
σε λεν Σιμόνη κι αγαπιόμαστε τρελά

Η ποίηση του Τόλη Νικηφόρου αστράφτει σαν σπάνιο μαργαριτάρι που γεννήθηκε από ένα κόκκο άμμου κι από το κλάμα της ψυχής, το βίωμα, τον πόνο και το χρόνο,  ζυμώθηκε , λειάνθηκε κι έγινε κόσμημα ακριβό που κοσμεί τις προθήκες της σύγχρονης ποιητικής τέχνης. Αβίαστα κυλά γάργαρη σ’ άπειρους στίχους-ρυάκια που ξεδιψούν την ψυχή κάτω από τον ολόφωτο ουρανό, ένας μικρόκοσμος που ανθίζει στο γέρμα της άνοιξης κελαρύζοντας αισθήσεις που ολοένα αναδύονται…

«Ρίγος αιχμάλωτο στον ήχο της φωνής σου’’… μένει ο απόηχος, η μουσική των λέξεων, η αρμονία του συναισθήματος, το ακέραιο της ποίησης.

* Η Ρένα Πετροπούλου Κουντούρη είναι συγγραφέας, ποιήτρια και συντονίστρια του Λογοτεχνικού Κύκλου Ηρακλείου. Τελευταίο της πεζογραφικό έργο το β’ μέρος της τριλογίας ‘’Η Μάχρια της Λήθης’’ με τίτλο  ’’Η αγάπη είναι δύναμη’’ που κυκλοφόρησε πρόσφατα  από τις εκδόσεις Λιβάνη, ταυτόχρονα με τη νέα ποιητική της συλλογή ’’Μινιατούρα’’ από τις εκδόσεις poema.