Ρέα Γαλανάκη: “Θα το προσδιόριζα σαν ένα μυθιστόρημα που θέλει να εμβαθύνει στην ταπείνωση πολλών από μας, όχι όλων βέβαια.”

Συνέντευξη στην Ελένη Γκίκα //

Με βυζαντινό δάνειο στον τίτλο, την Αθήνα φλεγόμενη στο φόντο και ηρωίδες δυο «λοξές» μεσήλικες αστές, η Ρέα Γαλανάκη παραδίδει στο αναγνωστικό κοινό στις 20 Απριλίου το πιο τολμηρό της βιβλίο. «Η Άκρα Ταπείνωση» είναι ένα παλίμψηστο εποχής. Το Αττικόν, η γενιά του Πολυτεχνείου, οι άστεγοι, οι μετανάστες, οι άνεργοι νέοι, η επιστροφή στη γενέθλια γη, η μνήμη και η λήθη ξαναφέρνουν στο προσκήνιο ό,τι πεισματικά παραμένει εκεί. Με την αγάπη, μοναδικό αντίδοτο στο φόβο.

-Ζούμε την «άκρα ταπείνωση», κυρία Γαλανάκη;

Κατά κάποιο τρόπο, ναι.  Αλλά πρέπει να πω ότι η ταπείνωση δεν αφορά εξίσου τους πάντες στην Ελλάδα,  κι  επίσης  ότι συνυπάρχει με τον υπαινιγμό  της ελπίδας. Διότι  Άκρα  Ταπείνωση ονομάζονται κάποιες  εικόνες της ώριμης βυζαντινής τέχνης, όπου,  εκτός από με  τον μαρτυρικό ανθρώπινο θάνατο του Χριστού, υπάρχει  και ο υπαινιγμός της  ανάστασης.  Απ’ αυτές δανείστηκα  τον τίτλο του  μυθιστορήματος.

-Όλα αλλάζουν στην ιστορία σας. Καίτοι σύγχρονη έχει αρχαίες ρίζες, οι ηρωίδες αλλάζουν ονόματα, οι ήρωες πρόσωπα ή παράταξη, όλα άλλαξαν σήμερα, κυρία Γαλανάκη;

Όλα αλλάζουν στο βιβλίο τουλάχιστον που έγραψα, πλην όμως  εμβαθύνοντας παράλληλα στον μύθο τους. Οι αξίες και οι πεποιθήσεις μας κλονίστηκαν και προσπαθούν να ανασυγκροτηθούν μέσα την κρίση. Προσπαθούμε να σκεφτούμε, να αμυνθούμε, να αντιδράσουμε, κουβαλώντας θέλοντας και μη το παρελθόν  της ταυτότητάς μας,  το αφήγημα της προσωπικής όσο της και συλλογικής  μνήμης. Δεν γίνεται αλλιώς.

-Τι δεν άλλαξε; Τι αντέχει, εντέλει, κόντρα σε όλα αυτά τα σαρωτικά;

Δεν ξέρω αν κάτι  έμεινε αλώβητο. Όμως, κοντά στην καταστροφή προσπαθώ να δω   και το νέο που  ανδρώνεται κοντά στο παλιό. Έχει  μεγάλη σημασία ο συνδυασμός τους, θυμίζοντας το περίφημο σολωμικό : «Το χάσμα που άνοιξε ο σεισμός, κι ευθύς εγιόμισε άνθη».

-Πώς αποφασίσατε να γράψετε την «Άκρα Ταπείνωση»;

Ξεκίνησα από τη σφοδρή επιθυμία, και ανάμνηση, να μπω στο πυρπολημένο Αττικόν  για να δω μια ταινία. Φυσικά η πυρπόληση δεν ήταν τυχαία,  ήταν προϊόν μεγάλης κοινωνικής αναταραχής, κι  αυτό ήταν καθοριστικό.  Ξεκίνησα λοιπόν για ένα διήγημα, αλλά δεν «μου βγήκε». Το ανέπτυξα σε μυθιστόρημα.  Αφιερώνω  το σχετικό κεφάλαιο  του βιβλίου μου στον Θόδωρο Αγγελόπουλο, που είχε σκοτωθεί τρεις μόλις εβδομάδες πριν από την πυρπόληση των δυο κινηματογράφων,  επειδή είχαμε συνεργαστεί στο σενάριο της ανολοκλήρωτης ταινίας του και είχαμε γίνει φίλοι.

-Η Αθήνα που προέκυψε είναι διαφορετική απ’ εκείνη που εσείς θυμάστε;

Έκλεισαν πλέον οι  βαθιές πληγές  από τις δυο μεγάλες  πυρπολήσεις της Αθήνας τα τελευταία χρόνια και  το σπάσιμο όλων των μαρμάρων στα κεντρικά σημεία της. Σαν να μην έγινε ποτέ το παραμικρό.  Τώρα η πόλη μοιάζει στην Αθήνα  πρόσφατων δεκαετιών, με μεγάλη εξαίρεση το πυρπολημένο τετράγωνο της Σταδίου  όπου οι  πυρπολημένοι κινηματογράφοι και η τράπεζα Marfin, τα κλεισμένα    μαγαζιά του κέντρου, και  τους (μάλλον λιγότερους από το 2012)  αστέγους.

-Όλοι είναι αυτό που έγιναν και εκείνο που συμβολίζουν, κι ο πατριάρχης- έκπληξη! Είναι η ιστορική συγκυρία που γεννά τους ήρωες;

Η ιστορική συγκυρία συντελεί στο να κάνει κάποιος μια ηρωική πράξη. Δεν αρκεί ωστόσο. Χρειάζεται  ψυχή,  αίσθημα ελευθερίας και μεγάλη αποκοτιά για να ξεπεράσεις τον κοινό σε όλους φόβο, ποιος ξέρει και τι άλλο ακόμα. Αλλιώς όλοι θα  ήμασταν ήρωες  σε δεδομένες ιστορικές  συγκυρίες.

-«Και την δική του αξιοπρέπεια θα υπερασπιζόταν πρώτα απ’ όλα μέσα στην ταπείνωση και την καταστροφή της χώρας». Πώς μπορεί σήμερα, στην εποχή μας κάποιος να σώσει τα ελάχιστα τιμαλφή;

Ίσως με τον μικρό δικό του τρόπο ο καθένας, επιμένοντας σ’ αυτό που κάνει, επιμένοντας στις ανθρώπινες σχέσεις, εμψυχώνοντας. Αλλά δεν  φτάνουν ούτε αυτά,  το είδαμε συχνά με τις αυτοκτονίες, με όσους πετάχτηκαν στον δρόμο.

-Τι θεωρείτε σήμερα ηρωικό ή γενναίο;

Την απόφαση να  μη σε πάρει η κάτω βόλτα, να αντισταθείς, επίσης να  λάβεις κάποιες σοβαρές πολιτικές αποφάσεις.  Μη ζητάμε όμως και πολλά σε τέτοιες εποχές, όπου ακόμη και κάποιες λέξεις, όπως ηρωικό και γενναίο, μοιάζουν τόσο μακρινές.

-«Η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται, παρά τους κύκλους που αποδίδουμε στην κίνησή της προσπαθώντας να τη φέρουμε στα μέτρα του μυαλού μας», κυρία Γαλανάκη αυτό που ζούμε δεν έχει προηγούμενό του; Δεν μπορεί με τίποτε στο παρελθόν να συσχετιστεί;

-Αναλογίες μόνο βρίσκουμε στην Ιστορία, τίποτα δεν επαναλαμβάνεται.  Η σύγκριση δυο διαφορετικών ιστορικών στιγμών είναι νόμιμη, μόνο  εφόσον ληφθούν υπ’ όψη οι αγεφύρωτες διαφορές.  Ούτε καν στην προσωπική μας ζωή τίποτε δεν επαναλαμβάνεται, πολύ περισσότερο στη συλλογική ζωή.  Γι’ αυτό  υποστηρίζω ότι αυτή η εποχή  δεν ταυτίζεται ούτε με τη δικτατορία  ούτε με την κατοχή. Είναι κι αυτή μια  άθλια περίοδος,  διαφορετικού τύπου όμως.

-Την ιστορία την γράφουν οι νικητές, σήμερα όσοι συμμετείχαν στο Πολυτεχνείο φαίνονται ως οι μεγάλοι ηττημένοι ή ως εκείνοι, τέλος πάντων, που ξεπούλησαν τα τιμαλφή, μ’ αυτό το μυθιστόρημα νοιώσατε την ανάγκη να τους υπερασπιστείτε;

Με ενδιαφέρουν ως μυθιστορηματικά πρόσωπα οι άνθρωποι που, πολύ απλά, ζουν μια δραματική κατάσταση, είτε αυτή είναι σύγχρονη, είτε ανήκει στο παρελθόν.  Μ’ αυτό το βιβλίο ήθελα να μιλήσω γι’ αυτό που ζούμε, το παρόν είναι κι αυτό ένα κεντρικό, ίσως το πιο κεντρικό σημείο του αχανούς χρόνου.  Νικητές και νικημένοι  υπήρχαν πάντα,  εδώ με ενδιέφεραν κυρίως οι ηττημένοι της γενιάς του Πολυτεχνείου, υπάρχουν κι αυτοί. Και  διαφωνώ βέβαια με εκείνο το  ύποπτο, ότι  «για όλα φταίει  η γενιά του Πολυτεχνείου».

-Η τοξίνη των λέξεων και οι καινούργιες λέξεις, αυτό το βιβλίο είναι σαν κιβωτός, θελήσατε μέσα απ’ αυτό να αναζητήσετε ή και να διασώσετε τα τιμαλφή;

Θέλησα να σκεφτώ με τον τρόπο που συνήθως  σκέφτεται ένας συγγραφέας: δια της λογοτεχνίας. Μακάρι να κάνουν το ίδιο και μερικοί αναγνώστες.

–Ο ξενώνας, το παλιό σπίτι στην Κρήτη, διασώζουν κάτι, έτσι δεν είναι; Είναι μια λύση, τελικά, η επιστροφή; Αυτό το «μαζί»; «Δεν ήξεραν πού να επιστρέψουν, ωστόσο ήταν υποχρεωμένες να επιστρέψουν», πού πρέπει να επιστρέψουμε, κυρία Γαλανάκη;

Συνήθως οι βιωμένοι, ακόμη και οι  άλλοτε βιωμένοι χώροι, είναι κάτι σαν κιβωτός μνήμης ανθρώπων και συναισθημάτων, έστω κι αν αυτά   δεν   υπήρξαν πάντοτε ευφρόσυνα.  Ο καθένας  χρειάζεται να ξέρει ότι υπάρχουν, ότι μπορεί να επιστρέψει  κάποτε σ’ αυτά – αλλιώς τι νόημα  έχει  το αρχέτυπο της Ιθάκης; Το «μαζί» υποστηρίζει   τη ζωή, τη συνέχεια, ιδιαίτερα για τους πιο αδύναμους, τους πληγωμένους, τους ηλικιωμένους όπως είναι τα βασικά γυναικεία πρόσωπα στο βιβλίο μου.  Καμιά απάντηση   δεν μπορεί να  γενικευτεί, όμως  για μένα η αξία της συναισθηματικής επαφής, της ανθρωπιάς,  έχει μια σχεδόν καθολική αξία.

-Η αναγνώριση των αστέγων (εκείνο το ανθρώπινο βλέμμα που, τελικά, σώζει τις ηρωίδες σας) θυμίζει λίγο την παραβολή του καλού Σαμαρείτη, μόνο στην θέση του άλλου έστω και εν δυνάμει υπάρχει ενσυναίσθηση, τελικά;

Η αντιμετώπιση του «άλλου», του «διαφορετικού» με ανθρωπιά και ισοτιμία δεν  ήταν ποτέ εύκολη υπόθεση. Λίγοι θα έλεγα ότι το  τολμούν, συνήθως προσπερνούμε αδιάφοροι.  Ίσως οι ήδη ταπεινωμένοι, ακόμη και για διαφορετικούς ο καθένας λόγους, μπορούν πιο εύκολα  να έχουν αυτή τη ματιά, να συμπάσχουν δηλαδή. Δεν αποκλείεται  να το μπορούν και κάποιοι άλλοι. Στο μυθιστόρημα η ανθρώπινη ματιά  ανάμεσα στην πρωταγωνίστρια κι έναν άστεγο, την σώζει μετά από καιρό. Δεν ξεχνιέται ένα τέτοιο βλέμμα, ιδιαίτερα σε ένα μυθιστόρημα που φιλοδοξεί  να είναι  ανθρωποκεντρικό.

-Στην ιστορία σας υπάρχει έλεος για όλους, μόνο όσον αφορά τους χρυσαυγίτες δεν υπάρχει. Τι εξέθρεψε, τελικά, αυτό το φαινόμενο; Και η ελάχιστη ιστορική μνήμη το καταλύει, εντούτοις…

Λέω  συχνά ότι η Ιστορία  διδάσκει μόνο όσους θέλουν να διδαχθούν απ’ αυτήν. Το τέρας αυτό, που όπως λέτε και η ελάχιστη ιστορική μνήμη το καταλύει, είχε από πάντα ρίζες στην ελληνική κοινωνία, οι οποίες θέριεψαν τα τελευταία χρόνια  με τη συγκυρία του μεταναστευτικού προβλήματος και μιας ευρύτερης, και όχι μόνο οικονομικής, κρίσης.  Είναι  το πιο επικίνδυνο στοιχείο που υπάρχει αυτή τη στιγμή στην πολιτική σκηνή, με δική του  διεστραμμένη  ερμηνεία όχι μόνο της Ιστορίας, της Δημοκρατίας αλλά και του τι είναι η ίδια ζωή. Ο ναζισμός και ο φασισμός ύμνησαν τον θάνατο, προφανώς εκείνων που διαστρεβλωτικά θεωρούσαν εχθρούς τους.

-«Δεν έχεις όμως άλλο αντίδοτο στον φόβο από την αγάπη», τραυματίστηκε, τελικά, από την κρίση η αγάπη;

Φιλίες διαλύθηκαν, οικογένειες  μαλώνουν, αυτά τουλάχιστον ακούω και γνωρίζω. Όπου διασώθηκε όμως, ή όπου δημιουργήθηκε  εκ του μηδενός   η αγάπη, έδωσε στήριγμα στους ανθρώπους.  Ας μη φοβόμαστε  τη λέξη αυτή, που εγώ τουλάχιστον την εννοώ σαν κάτι το πολύ δύσκολο, το αντιφατικό, αλλά κι  εξίσου  θαρραλέο, όχι σαν ένα γλυκανάλατο ρομάντζο.

-“Όσο η ζωή μένει ζωή, είναι ανοιχτή προς όλες τις κατευθύνσεις. Για θυμηθείτε λίγο τη ζωή σας..» «Η Άκρα Ταπείνωση» είναι ένα αναστάσιμο βιβλίο, τελικά;

 Θα το προσδιόριζα σαν ένα μυθιστόρημα  που θέλει να εμβαθύνει  στην ταπείνωση πολλών από μας, όχι όλων βέβαια. Το μέλλον της δεν είναι εύκολα ορατό,  πλην όμως  η σπίθα μιας κάποιας ελπίδας κρυφοκαίει πάντα μες στις στάχτες, όπως άλλωστε μου  υπέδειξε να κάνω ο δανεισμένος από τη βυζαντινή τέχνη τίτλος του βιβλίου. Η σπίθα της ανέσπερης, της απαραίτητης για την ψυχή  ελπίδας.

Μέρος του δημοσιεύθηκε στο έθνος της Κυριακής