Fractal

Σάτιρα, κομματικοί σάτυροι και λοιπές παραμυθίες

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος //

 

ptwsi«Η πτώση και άλλες ιστορίες» του Φρίντριχ Ντίρενματ, μτφ: Βασίλης Πατέρας, σελ. 208, Εκδ. Ροές

 

Στα βάθη του μακρινού 1970 ανάγεται η σχέση που ανέπτυξε ο Φρίντριχ Ντίρενματ με το ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Θεατρικός συγγραφέας, δοκιμιογράφος, μυθιστοριογράφος, αλλά και ζωγράφος, ο ελβετός συγγραφέας, υπήρξε μια φωνή εξόχως ιδιαίτερη κι ας μην απέκτησε για το ευρύ κοινό εκείνο το ειδικό βάρος που κουβαλούν οι συγγραφείς με την πατίνα του «κλασικού». Κι όμως, τα βιβλία του είναι σημεία αναφοράς με έντονο το στοιχείο της πολιτικής αναμόχλευσης, της δηκτικής ματιάς, της ανατρεπτικής έως αποδομητικής σάτιρας.

Ο Ντίρενταμ ενδιαφερόταν  έντονα να αναμοχλεύει τα πάθη του παρελθόντος (κοντινού και απώτατου), να δίνει μια νέα διάσταση σε μύθους και ιστορίες, να προσφέρει τη δική του εκδοχή, η οποία όχι μόνο δεν λειτουργούσε απομαγευτικά στο πρωτότυπο, αλλά προσέθεσε «στίξεις» με τη βοήθεια της εκλεπτυσμένης ειρωνείας.

Η παρούσα έκδοση (στην πραγματικότητα πρόκειται περί επανέκδοσης) περιλαμβάνει την πολιτική αλληγορία «Η πτώση» από τα χρόνια της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και τρία ακόμη διηγήματα που ερανίζονται στοιχεία και αφορμές από διαφορετικές χρονικές και ιστορικές περιόδους. Αίφνης αναδύεται μια άλλη εκδοχή της αραβοϊσραηλινής διαμάχης, του Θηβαϊκού Κύκλου και της νουάρ εικόνας των ΗΠΑ.

Αναμφίβολα ο συγγραφικός τόνος και η προβληματική του Ντίρενματ αναδύονται μέσα από την «Πτώση». Μια πικρή, ειρωνική και σκωπτική πραγματεία για τη γραφειοκρατική δομή της πρώην ΕΣΣΔ. Μια νουβέλα που συνομιλεί με τον Αρθουρ Καίσλερ, τον Μάνες Σπέρμπερ και τον δικό μας Άρη Αλεξάνδρου. Με συγγραφείς δηλαδή που αρνήθηκαν την «καθαρότητα» της κομματικής γραμμής, εναντιώθηκαν στην καθεστωτική λογική του υπέρτατου ηγέτη-πατερούλη και το πλήρωσαν με το να γίνουν αποδιοπομπαίοι. Ο Ντίρενματ, καίτοι δεν είχε προσωπική εμπλοκή με αυτό που ονομάζουμε κομμουνισμό, ενδιαφέρθηκε εντόνως με το πώς αυτός αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε. Δεν είναι τυχαίο ότι συγκρίνει τον μαρξισμό με τις τρεις αβρααμικές θρησκείες (χριστιανισμός, ιουδαϊσμός και μωαμεθανισμός), κρίνοντας πως και αυτός έφερε όλα τα στοιχεία μιας άλλης θρησκείας.

 

Friedrich Dürrenmatt

Friedrich Dürrenmatt

 

Στην «Πτώση», πάντως, η εν λόγω… θρησκεία φέρει όλα τα γκροτέσκα παρεπόμενα μιας απόλυτης αλήθειας που όλη γνωρίζουν ότι στερείται… αλήθειας, αλλά ουδείς έχει το σθένος να το παραδεχθεί. Στο Κρεμλίνο συνεδριάζει η Πολιτική Γραμματεία. Επικεφαλής είναι ο «Α», ο ανώτατος άρχων του κόμματος, ο… άλλος Στάλιν. Τριγύρω του παρακάθονται ο «Β», ο «Γ» και διάφορα άλλα αρχικά ιδιοτήτων και όχι ονομάτων. Έτσι και αλλιώς, δεν έχουμε να κάνουμε με πραγματικούς ανθρώπους, αλλά με κομματικά όργανα που δεν έχουν διατηρήσει πάνω τους τίποτα το απτό και ανθρώπινο. Από τα 14 μέλη της Πολιτικής Γραμματείας λείπει ένας, ο «Ξ», ο υπουργός Ατομικής Ενέργειας. Θρυλείται ότι κάποιος έδωσε εντολή να τον εξοντώσουν με την κατηγορία της αντικαθεστωτικής δράσης. Οι υποψίες αυξάνονται όταν ο «Α» ανακοινώνει ότι πρέπει να διαλυθεί η Πολιτική Γραμματεία, καθώς το κόμμα έχει εξοκείλει από τις σκοπεύσεις της Επανάστασης. Στην πραγματικότητα, αυτό που θέλει να επιβάλλει είναι την «ενός ανδρός αρχή». Ξαφνικά οι αντιδράσεις των υπόλοιπων μελών πληθαίνουν. Πραγματοποιείται μια εσωτερική μικρο-επανάσταση που καταλήγει με τη θανάτωση του «Α» και την ενθρόνιση στην ηγεσία του κόμματος του «Δ», ο οποίος ηγήθηκε της αντίστασης κατά του μέγα ηγέτη. Το… ξήλωμα έρχεται στο τέλος όταν εμφανίζεται στη συνεδρίαση ο «Ξ» ζητώντας συγγνώμη για την ασυγχώρητη αργοπορία του. Το πολιτικό θρίλερ δίνει τη θέση του στο κωμικό στοιχείο κι αυτό στο τραγικό δημιουργώντας μια επική διάσταση στα πρότυπα του Μπρεχτ. Η κριτική για τις πρακτικές του «σοσιαλιστικού ιδεώδους» είναι προφανής. Ουδείς είναι ασφαλής. Οι σχέσεις μεταξύ των μελών του κομματικού απαράτ είναι σαν κινούμενη άμμος. Κάποιοι καταπίνονται και κάποιοι αντέχουν μέχρι την επόμενη κρίση.

Στο διήγημα «Ο Αμπού Χανίφα και ο Ανάν μπεν Δαβίδ», μέσω δύο υπεραιωνόβιων θεολόγων (ο ένας είναι Εβραίος και ο άλλος Άραβας), και με τη βοήθεια της αλληγορίας, ο Ντίρεματ «διαβάζει» την ουσία της μακροχρόνιας διαμάχης μεταξύ του Ισραήλ και της Παλαιστίνης. Στο διήγημα «Σμίθυ», ο Ελβετός μάς θυμίζει την άλλη του αγάπη που ήταν τα αστυνομικά μυθιστορήματα. Σε τούτου το «νέο-νουάρ» διήγημα, ο ήρωας, ο Σμίθυ, έχει την ικανότητα να «εξαφανίζει» πτώματα. Κινείται μεταξύ νόμου και παρανομίας. Διατηρεί σχέσεις με την αστυνομία, αλλά και με τους μαφιόζους. Κι όλα αυτά με διάκοσμο τον βαρύ ίσκιο τη Νέα Υόρκη της δεκαετίας του ’70. Τέλος, στον «Θάνατο της Πυθίας», ο Ντίρενματ προχωράει σε ενδιαφέρουσα, εντελώς νεωτεριστική ανάγνωση του γνωστού μας «Θηβαϊκού Κύκλου». Γιατί ο Οιδίποδας έγινε αυτό που έγινε; Γιατί ο Λάιος πήρε αυτές τις αποφάσεις κι όχι άλλες; Τι ρόλο έπαιξαν οι χρησμοί της Πυθίας και οι μαντείες του Τειρεσία; Λίγο πριν αποδημήσουν και οι δύο και κατέβουν στον Άδη συνομιλούν ανοιχτά μεταξύ τους για να αποδειχθεί ότι όλα ήταν μια ειρωνεία της στιγμής, ένα τυχαίο γεγονός που άλλαξε επί τα χείρω τη μοίρα των πρωταγωνιστών. Η άρτια μετάφραση ανήκει στον Βασίλη Πατέρα.

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top