Για την ποίηση της Νιόβης Ιωάννου

Γράφει η Έρη Σταυροπούλου // *

Νιόβη Ιωάννου «Πορτατίφ», εκδ. Μανδραγόρας

H ποιητική συλλογή «Πορτατίφ» είναι η τέταρτη της Νιόβης Ιωάννου. Αναφέρομαι στο αριθμητικό γεγονός γιατί φανερώνει τη μακρόχρονη και όχι ευκαιριακή ενασχόλησή της με το στίχο, το σταθερό ενδιαφέρον και την αποφασιστικότητά της να έχει τακτική εκδοτική παρουσία, σημάδια όλα που δείχνουν ότι έχει ξεπεράσει από καιρό έναν ευκαιριακό ενθουσιασμό.

Ας αρχίσω με δυο λόγια για τους τίτλους των προηγούμενων συλλογών της: Φως-2 το 2013, Σε στΗχο πλάγιο και μόνο το 2014, Ειςάτοπον το 2017. Είναι προφανές και από το γλωσσικό και οπτικό (εννοώ όπως είναι γραμμένο) παιχνίδι στίχο/ήχο ότι η γλώσσα όχι μόνο απασχολεί ιδιαίτερα την ποιήτρια, όπως άλλωστε και το μεγαλύτερο μέρος της ποίησης αλλά η κ. Ιωάννου γνωρίζει να χειρίζεται καλά το όπλο του λόγου, το μοναδικό άλλωστε όπλο κάθε ανθρώπου των γραμμάτων.

Ας περάσουμε τώρα να δούμε τη συλλογή Πορτατίφ που μόλις εκδόθηκε και που αποτελείται από 82 ολιγόστιχα ποιήματα, τα οποία δεν ξεπερνούν σε έκταση τη μία σελίδα. Ορισμένα είναι πεζόμορφα, κάποια μάλιστα εκτείνονται μόλις σε 2-3 στίχους.

Ας σημειωθεί ότι σε αυτά τα σύντομα ποιήματα η κ. Ιωάννου δείχνει επιγραμματικές ικανότητες και εκφράζεται με μεγάλη επιτυχία:

Ήταν ευθεία

 η πληγή του

δεν οδηγούσε πουθενά

Ή

Αγκάθι ολοζώντανο

Η άνοιξη

δεν βρίσκει φτέρνα βαθιά

Μια διευκρίνιση είναι αναγκαία από την αρχή. Η ποίηση γενικά αλλά και η σύγχρονη ποίηση ειδικότερα, δεν θα έλεγα ότι είναι δυσερμήνευτη γιατί προσφέρει τα ερμηνευτικά κλειδιά της στους αναγνώστες. Ωστόσο, κάθε αναγνώστης ή αναγνώστρια μπορεί να προσεγγίσει το ίδιο ποιητικό κείμενο με διαφορετικό τρόπο, να χρησιμοποιήσει μερικά από τα κλειδιά που του δίνονται, ανάλογα με τις γνώσεις, τα αισθήματα, τα βιώματά του. Αντίθετα με την πεζογραφία που δημιουργεί ένα σταθερότερο πλέγμα εννοιών, η ποίηση προσφέρεται για πολλαπλές αναγνώσεις. Έτσι από εμένα θα ακούσετε τον προσωπικό τρόπο που διαβάζω τους στίχους της κ. Ιωάννου και όσο κι αν στηρίζομαι στη μελέτη και στην πείρα μου, ωστόσο διόλου δεν πρόκειται να σας διαβεβαιώσω ότι μόνο ο δικός μου τρόπος είναι ο σωστός.

Κατά τη δική μου ανάγνωση, λοιπόν, η έννοια της πληγής, ενός παλιού ανεπούλωτου τραύματος, διατρέχει τη συλλογή. Ένας συνεχής πόνος, μια βαθιά λύπη στίζουν τα ποιήματα.

Το μότο που ανοίγει τη συλλογή, απόσπασμα από ποίημα του Δημήτρη Βαρβαρήγου, είναι πολύ χαρακτηριστικό για την ψυχική διάθεση που αποτυπώνεται στο βιβλίο:

«Πουθενά δεν θα υπάρξει ο κόσμος που προσμένεις

σε κάθε αμυδρή σκιά θα βρεις κι έναν αλλιώτικο,

ανόμοιο γεμάτο αντιθέσεις στίχο,»

Αυτός ο λυρισμός δεν δίνεται με τόνο εξομολογητικό, αλλά με μια σειρά από εικόνες που συνολικά δημιουργούν έναν ποιητικό κόσμο. Πρώτο χαρακτηριστικό στοιχείο είναι ότι η ποιήτρια εργάζεται με απλά υλικά, με έννοιες κοινόχρηστες, με στοιχεία της καθημερινής ζωής. Για την ακρίβεια αφορμάται από την καθημερινότητα για να προχωρήσει πάρα πέρα και να πλάσει το οραματικό της σύμπαν που εκφράζει τα συναισθήματα, τις ιδέες, τα βιώματα, την ποιητική της πνοή. Γι’ αυτό τον κόσμο θα ήθελα να σας μιλήσω σήμερα.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Μια γυναικεία μορφή που ονομάζεται Μαρία εμφανίζεται σε αρκετά ποιήματα:

Η Μαρία με τη λευκή φωνή. Το λερωμένο φόρεμα. Τα αγουροξυπνημένα μαλλιά. Χιλιάδες φορές γεννημένη απ’ τα λάθη της. Στο πρώτο ποίημα του βιβλίου σ. 9

Νιόβη Ιωάννου

Λίγες σελίδες παρακάτω στο ποίημα με τον τίτλο «Με λένε Μαρία» 34, η αφηγήτρια περιγράφει τη Μαρία «το ξεχτένιστο κορίτσι» που μπαίνει στο χώρο της και τη ζωή της. Σε άλλο ποίημα «Οι φίλοι μου»62 η Μαρία αποποιείται την ταυτότητά της, «στα ψέματα με λένε Μαρία» ψιθυρίζει. Θα επανέλθει όμως στο ποίημα «Κι έτσι περνάνε τα χρόνια» (77) σαν παλιά ασπρόμαυρη φωτογραφία, αναλλοίωτη στο χρόνο, σε μια πόζα χαμογελαστή:

«Η Μαρία δεν έχει πρόσωπο να φοβάται

Όταν βραδιάζει φοράει ένα φόρεμα λευκό

Κρύβεται στις παλιές φωτογραφίες

Χορεύει ανάμεσα σε ασπρόμαυρους ανθρώπους»

Η τελευταία της εμφάνιση γίνεται στο τελευταίο ποίημα, έτσι που να διακρίνεται η καθοριστική παρουσία της σε όλη τη συλλογή, αφού με το όνομά της σε σχήμα κύκλου αρχίζει και τελειώνει το βιβλίο:

κανένας ίσκιος

Δε χωράει το σώμα μου

Μη με φωνάζεις άδικα

«Μαρία»

Είναι πιθανό λοιπόν ότι η Μαρία, αποτελεί ένα προσωπείο της ποιήτριας ή μια γυναικεία μορφή ιδανική με την οποία η ποιήτρια συνδιαλέγεται.

Μια άλλη επώνυμη παρουσία είναι ο Αλέξανδρος στο αφιερωμένο σ’ αυτόν ποίημα (23), όπου μέσω της περιγραφής της σχέσης μιας μητέρας με το παιδί της που μεγαλώνει: (για παράδειγμα υπάρχουν τα παιχνίδια στο πάτωμα, τα στρατιωτάκια, ο στίχος: «ψήλωσες και δε φτάνω να σ’ αγκαλιάσω») μας δίνεται η εξέλιξη μιας σχέσης αγάπης με μια, κατά τη γνώμη μου, κάπως αμήχανη διάθεση, γιατί δεν έχει ακόμη βρεθεί η ισορροπία αυτής της αλλαγής ηλικίας και σχέσης.

Τελευταίος αξιοσημείωτος επώνυμος ήρωας ο μυθολογικός Οδυσσέας σε ένα ωραίο ποίημα με τίτλο «Ιθάκη» που σχολιάζει το νόστο:

Ο μαύρος καπνός

Πιότερο πείθει

Απ’ την Ιθάκη

Γι’ αυτό

Μην κλαις

Οδυσσέα

Αλλά στη συλλογή παρουσιάζονται και αρκετά άλλα πρόσωπα που συνθέτουν τις οικογενειακές σχέσεις, όπως η μητέρα που απλώνει τα ρούχα της, 11, η μεγαλύτερη αδελφή και άλλοι ηλικιωμένοι συγγενείς. Υπάρχει και ο ερωτικός σύντροφος, ανώνυμος, σιωπηλός, χαμένος στο παρελθόν, παραμένει ως ανάμνηση. Δεν προκαλεί όμως έντονα συναισθήματα η απουσία του. Είναι μια φλόγα σβηστή που διατηρεί την τελευταία αναλαμπή της θύμησης.

Υπάρχουν ακόμη γείτονες (12) και φίλοι και άγνωστα πρόσωπα, που άλλοτε δημιουργούν μια αίσθηση οικειότητας άλλοτε προκαλούν αισθήματα μεγάλης αγωνίας.

Ανάλογα συμβαίνει με μια σειρά από χώρους, αντικείμενα, φυσικά φαινόμενα αλλά και ζώα και πουλιά που δημιουργούν τον μικρό και μεγάλο κόσμο αυτής της ποιητικής συλλογής της Νιόβης Ιωάννου.

Ένα σύμπαν συννεφιασμένο, βροχερό, σκοτεινό, που φέρνει στο νου πόνο και ανησυχία:

«Τα πουλιά πετούσαν χαμηλά», «το σύντομο φως» μοιάζει «κεντρί από μέλισσα», λόγος γίνεται για «ένα σπουργίτι νεκρό,» ή «τα μαλλιά της γλιστρούσαν στον υπόνομο»

Στις πυκνές εικόνες των αναμνήσεων, γιατί όπως ήδη σημείωσα, το παρελθόν είναι ζωντανό και περιγράφεται συχνά σε αντίθεση με το παρόν στα ποιήματα, μας δίνεται η εντύπωση μιας χαράς ή ηρεμίας, που όμως έχει πλέον χαθεί. Γιατί άραγε; Το πέρασμα της ηλικίας, ή η φυγή των ανθρώπων; Το τέλος της άνοιξης και του καλοκαιριού; Εμφανίζεται ωστόσο παράλληλα και το στοιχείο της καρτερικής ενατένισης του κόσμου, της αίσθησης ότι όλα έχουν συντελεστεί και δεν συντρέχουν λόγοι για μια αλλαγή, για ένα νέο ξεκίνημα. Στο τώρα, στο παρόν των στίχων κυριαρχούν οι ψύχραιμες διαπιστώσεις του τέλους.

Ο θάνατος και κυρίως οι νεκροί δεν λείπουν από τους στίχους της μαζί με εικόνες που θυμίζουν εφιάλτες. Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα, για να αποκρυπτογραφήσουμε σε βάθος τα ποιήματα του Πορτατίφ, η πιο ασφαλής για μένα μέθοδος είναι να ακολουθήσουμε τις λέξεις-κλειδιά που η ποιήτρια εμφανίζει μέσα στους στίχους της, σαν να βάζει σημάδια πορείας. Τέτοιες λέξεις είναι το άσπρο και το κόκκινο χρώμα, το σώμα, το σπίτι, τα σκυλιά, τα ποντίκια, τα πουλιά, το φεγγάρι, οι φωτογραφίες, τα φύλλα, που επαναλαμβάνονται σε παραλλαγμένες εικόνες, άρα την απασχολούν ηχητικά και νοηματικά.

Αναφέρθηκα ήδη από την αρχή στα «γλωσσικά παιχνίδια» των τίτλων των προηγούμενων συλλογών της κ. Ιωάννου, που συνεχίζονται και εδώ στα ποιήματά της. Φανερώνουν εξαιρετική γλωσσική επιμέλεια, σωστό χειρισμό των εννοιών, δημιουργία ατμόσφαιρας μέσω της κατάλληλης επιλογής λέξεων, επιτυχία στις σύντομες εικόνες και στις λιτές αποδόσεις των εννοιών και των αισθημάτων που επιθυμεί να προβάλει.

Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το ποίημα Ο…, θα το απέδιδα ηχητικά ως κεφαλαίο όμικρον:

Μεγαλώνοντας

Άλλαζα γραφικούς χαρακτήρες

Δεν ήθελα να με βρουν

Όμως εκείνο το όμικρον

Που έμοιαζε με μηδέν

Πάντα με πρόδιδε

Μια αράδα πιο πριν

Απ’ τη φραγή εισερχομένων

Στους παραπάνω στίχους πολύ εύστοχα σχολιάζεται η αλλαγή της ηλικίας και η επιθυμία του προσώπου που μιλά να διαμορφώσει την ατομική του ταυτότητα σαν αντίσταση στην ομοιομορφία. Το όμικρον όμως μεταμορφώνεται σε μηδέν και προδίδει τη διάψευση της προσπάθειας, ενώ αμέσως μετά μεταβάλλεται σε αριθμό τηλεφωνικού καντράν, υπονοώντας και την ανεκπλήρωτη επιθυμία επικοινωνίας.

Συμπερασματικά, η Νιόβη Ιωάννου στην τέταρτη ποιητική της συλλογή παρουσιάζεται συγκροτημένη καλλιτεχνικά, με διαμορφωμένο το ποιητικό της όραμα και τον ποιητικό της λόγο.

* Η Έρη Σταυροπούλου είναι κριτικός λογοτεχνίας, ομότιμη καθηγήτρια νεοελληνικών σπουδών Πανεπιστημίου Αθηνών.