Fractal

Πολυξένη και Αριάδνη, δύο κόρες περιβεβλημένες με την αχλύ του μύθου

του Ηρακλή Κακαβάνη // *

 

Με αφορμή το χριστιανικό εορτολόγιο των ονομάτων και τη γιορτή στις 18 Σεπτέμβρη του ονόματος Αριάδνη και στις 23 της Πολυξένης, κάνουμε ένα ταξίδι στη μυθολογία μας που και πλούσια και ποικίλη είναι. Δημιούργημα της παιδικής ηλικίας του ανθρώπου ο μύθος, κρύβει και συντηρεί πράξεις, δοξασίες και ονόματα.

 

Η ελληνική μυθολογία είναι πηγή έμπνευσης, χαράς, γνώσης και «δεξαμενή» ανθρωπωνυμίων (αυτά που έχουμε συνηθίσει να αποκαλούμε ως βαπτιστικά) και για τους Έλληνες αλλά και για άλλους λαούς. Οι Νεοέλληνες αντλούν από αυτή τη δεξαμενή στην προσπάθειά τους μέσα από τα ονόματα να αποδείξουν τη συνέχεια της καταγωγής τους και τις ρίζες τους. Για τους ξένους είναι ο θαυμασμός για τον ελληνικό πολιτισμό, η αρχαιογνωσία τους και η αρχαιολατρία τους. Κυρίως αντανακλά το κύρος του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού στη συνείδηση των Ελλήνων αλλά και των ξένων.

Τα ονόματα Πολυξένη και Αριάδνη εκχριστιανίστηκαν πολύ νωρίς (πρώτο και αρχές δεύτερου αιώνα αντίστοιχα) μιας και από ό,τι φαίνεται ήταν αρκετά διαδεδομένα στη λεκάνη της Μεσογείου. Είναι μια περίοδος που ο χριστιανισμός αρχίζει να αφομοιώνει τις μνήμες και τις λατρευτικές συνήθειες του αρχαίου κόσμου.

 

Θυσία Πολυξένης. Aquila, Pietro, (1640-1700), χαρακτικό. Στο κέντρο της σύνθεσης ο Νεοπτόλεμος με μαχαίρι και η Πολυξένη, αριστερά, δίπλα στον βωμό, ένας ιερέας και άλλοι Έλληνες, δεξιά Τρωαδίτισσες θρηνούν. Στο βάθος τα πλοία των Αχαιών. Harvard Art Museums/Fogg Museum

Θυσία Πολυξένης. Aquila, Pietro, (1640-1700), χαρακτικό. Στο κέντρο της σύνθεσης ο Νεοπτόλεμος με μαχαίρι και η Πολυξένη, αριστερά, δίπλα στον βωμό, ένας ιερέας και άλλοι Έλληνες, δεξιά Τρωαδίτισσες θρηνούν. Στο βάθος τα πλοία των Αχαιών. Harvard Art Museums / Fogg Museum

Η Πολυξένη

Από τον Τρωικό Πόλεμο μας είναι γνωστή η Πολυξένη και για να καταλάβουμε το μύθο της πρέπει να έχουμε υπόψη ότι ο Τρωικός Πόλεμος έγινε με σκοπό τη λεηλασία και την αρπαγή.

Όταν κυριεύτηκε η Τροία η μοιρασιά των λαφύρων έγινε με τον καθιερωμένο τρόπο, πριν την επιστροφή στην Ελλάδα. Όλα τα κινητά πλούτη συγκεντρώθηκαν στο στρατόπεδο και μοιράστηκαν με κλήρο στον κοινό στρατό. Βέβαια, από τα πριν οι βασιλιάδες είχαν ξεδιαλέξει και μοιραστεί μεταξύ τους, κατόπιν συμφωνίας, τα πιο πολύτιμα λάφυρα. Την ίδια τύχη είχαν και τα μέλη της βασιλικής οικογένειας της Τροίας. Κόρες και νύφες δε θα μπορούσε να πέσουν στα χέρια ταπεινών πολεμιστών. Έτσι η Κασσάνδρα παραδίδεται στον Αγαμέμνονα, η Ανδρομάχη στον Νεοπτόλεμο και άλλες σε άλλους.

Ο Αχιλλέας παρότι νεκρός, δεν μπορούσε να μην πάρει μερίδιο από τη λεία. Πριν ξεκινήσουν οι νικητές το ταξίδι της επιστροφής, παρουσιάστηκε πάνω από τον τύμβο του μέσα σε χρυσή πανοπλία και απείλησε να μην αφήσει τα πλοία να φύγουν αν δεν πάρει και αυτός μερίδιο από τα λάφυρα ανάλογο της αρετής του. Με πρόταση του Οδυσσέα οι Αχαιοί παίρνουν την απόφαση να θυσιάσουν στον τάφο του την Πολυξένη, τη μικρότερη από τις κόρες του βασιλιά Πριάμου και της Εκάβης. Τη θυσία ανέλαβε να την κάνει ο γιος του Αχιλλέα, Νεοπτόλεμος, και τον ακολουθούν μερικοί νέοι Αχαιοί για να συγκρατήσουν την κόρη στις κρίσιμες στιγμές. Όταν ο Νεοπτόλεμος σηκώνει το σπαθί γνέφει τους νέους να πιάσουν την Πολυξένη, εκείνη παρακαλεί να μη βάλει κανείς άντρας το χέρι του πάνω της. Είναι βασιλοπούλα και θέλει να πεθάνει σαν ελεύθερος άνθρωπος. Αφού απομακρύνθηκαν οι νέοι, η Πολυξένη ξεσκίζει τα ρούχα της μέχρι τη μέση, γονατίζει και προσφέρει εκούσια το λαιμό της για σφαγή. Τη στιγμή που ο Νεοπτόλεμος της κόβει το λαιμό, και την ώρα που πεθαίνει, φροντίζει να πέσει με ευπρέπεια, ώστε να μην αποκαλύψει από το κορμί της τίποτα από όσα δεν έπρεπε να δουν τα μάτια των ανδρών. Η στάση της μπροστά στο θάνατο μετέβαλε τα αισθήματα των Αχαιών και έσπευσαν όλοι να την τιμήσουν όπως μπορούν, ρίχνοντας επάνω στο κορμί της ό,τι είχαν πρόχειρο.

Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή του μύθου, η Πολυξένη είχε πάει μαζί με τον πατέρα της να ζητήσουν από τον Αχιλλέα το πτώμα του Έκτορα. Ο Αχιλλέας όταν την είδε την ερωτεύτηκε και τη ζήτησε σε γάμο. Όμως ενώ πήγαιναν στο ναό του Απόλλωνα να παντρευτούν, ο Πάρις σκότωσε τον Αχιλλέα και η Πολυξένη αυτοκτόνησε πάνω στον τάφο του.

Ο μύθος της περιγράφεται στις τραγωδίες του Ευριπίδη «Εκάβη» και «Τρωάδες», ενώ η ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή δε σώζεται.

Το όνομα Πολυξένη (< επίθ. πολύξενος < πολυ- + ξένος = αυτή που είναι πολύ φιλόξενη) έχει 194 εμφανίσεις και ποσοστό 0,36%. Δημοφιλές είναι σε Φλώρινα (1,89%), Αιτωλοακαρνανία (1,14%), Ιωάννινα (0,74%), Ηλεία (0,61%), Αχαΐα (0,59%) και Χαλκιδική (0,54%). Το όνομα Ξένη –συγκεκομμένος τύπος του Πολυξένη- έχει 13 εμφανίσεις, τρεις το Ξένια, ενώ το Πόλυ δεν εμφανίζεται στο δείγμα μας.

Η χρήση του ονόματος σε ένα ποσοστό όχι ευκαταφρόνητο ταυτίζεται περισσότερο με τις μυθολογικές μνήμες παρά με την ομώνυμη αγία. Ακόμη και στους νομούς που το όνομα εμφανίζει υψηλά ποσοστά δε βρίσκουμε σύνδεση με το τοπικό εορτολόγιο.

Η ομώνυμη αγία έζησε στα μέσα του πρώτου αιώνα. Ισπανίδα στην καταγωγή, όμορφη. Εξαιτίας της ομορφιάς της την «έκλεψε» κάποιος και προσπάθησε να τη μεταφέρει στην Ανατολή, ο θεός την προστάτευσε στο πλοίο (πάνω στο οποίο άκουσε το κήρυγμα του απόστολου Πέτρου) και οι χριστιανοί την έκρυψαν στην Πάτρα όπου βαπτίστηκε από τον Απόστολο Ανδρέα. Δεν είχε μαρτυρικό τέλος, πέθανε σε βαθύ γήρας. Η αγιοποίησή της συνδέθηκε με τον εκχριστιανισμό πολλών γυναικών. Της ίδιας εποχής περίπου και η αγία Αριάδνη (αρχές 1ου αιώνα) από τη Φρυγία. Μα και τούτο το όνομα έχει άρωμα μυθολογίας.

 

1. Αριάδνη

Οι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι, παρά τις αντιδράσεις ήδη από την αρχαιότητα των ηθικολόγων και των ορθολογιστών, παρά την πολεμική των πρώτων χριστιανών, ρίζωσαν βαθιά στην σκέψη και στην ψυχή των Ελλήνων. Ηλέκτρισαν γενεές επί αιώνες και δεν έπαψαν να συγκινούν ακόμα κι όταν ο χριστιανισμός πήρε τη θέση της ειδωλολατρικής θρησκείας. Στην ψηφιδωτή αυτή παράσταση του 3ου αιώνα μ.Χ. εικονίζεται ο φόνος του Μινώταυρου από τον Θησέα. Ο ήρωας υψώνει το ρόπαλο κατά του τέρατος, ενώ η Αριάδνη από ψηλά τον παρακολουθεί στον παράτολμο άθλο του. Ο Λαβύρινθος, η κατοικία του Μινώταυρου, και η Κρήτη, το νησί του, εικονίζονται προσωποποιημένοι (Ψηφιδωτό από το «σπίτι του Θησέα» στην Πάφο. Δεύτερο μισό 3ου αι. μ.Χ. Νέα Πάφος). [Η φωτογραφία του ψηφιδωτού και η λεζάντα είναι από την «Ελληνική Μυθολογία» της «Εκδοτικής Αθηνών».]

Η Αριάδνη

Η Αριάδνη που στην Κρήτη λεγόταν Αριάγνη (πολύ αγνή) ήταν κόρη του Μίνωα και της Πασιφάης. Ερωτεύτηκε παράφορα τον Θησέα. Όταν αυτός της υποσχέθηκε ότι θα την παντρευτεί του έδωσε τον περίφημο μίτο (νήμα) και την απλή συμβουλή της για το πώς θα βγει από το λαβύρινθο μετά το φόνο του Μινώταυρου (Συμβολισμός της απαλλαγής της ηπειρωτικής Ελλάδας από την κρητική κηδεμονία). Ο Θησέας ξετυλίγοντας το κουβάρι της Αριάδνης, μπόρεσε και βρήκε το δρόμο για να βγει. Από τότε «ο μίτος της Αριάδνης» δηλώνει κάθε στοιχείο που οδηγεί στην εξυγίανση δύσκολης υπόθεσης

Η Αριάδνη ακολούθησε το Θησέα όταν έφυγε από την Κρήτη, όμως αυτός την εγκατέλειψε στη Νάξο (κατά μία εκδοχή του μύθου μετά από υπόδειξη της θεάς Αθηνάς για να παραχωρήσει τη θέση του στο θεό Διόνυσο). Αργότερα παντρεύτηκε το Διόνυσο. Η θεά Αφροδίτη και οι Ώρες στο γάμο τους της έκαναν δώρο χρυσό στεφάνι, ένα από τα πιο θαυμαστά έργα του Ήφαιστου. Αργότερα οι θεοί αυτό το στεφάνι το έκαναν αστερισμό στον ουρανό.

Από το μύθο της εμπνεύστηκαν ο Σιμωνίδης, η Σαπφώ, ο Ευριπίδης κ.ά. και πολλά σωζόμενα αγγεία έχουν σκηνές από την ιστορία της Αριάδνης. Ενέπνευσε και νεότερους δημιουργούς όπως, για παράδειγμα, Τιτσιάνο, Θεόφιλο.

«Κάθε μύθος κρύβει κι ένα συμβολισμό Σε αυτό το μύθο συμβολίζεται «το πέρασμα σε έναν άλλο πολιτισμό, πολύ διαφορετικό, από τη Μητριαρχία στην Πατριαρχία, από την Αριάδνη στην Αθηνά, από τη λατρεία του Φεγγαριού, στη λατρεία του Ήλιου, από τη λατρεία της φύσης και τον φυσικό νόμο, στο νόμο του… Εγκεφάλου, έστω κι αν αυτός ο εγκέφαλος ανήκει στον Δία» (Ν. Ζερβονικολάκης).

Δύο οι προτεινόμενες ετυμολογήσεις του ονόματος Αριάδνη: 1. η πολύ αγνή – < Αριάγνη (= αγνότατη) < αρι- (= πολύ) + αγνή). 2. < αρι- (= πολύ) + αδμής ή αδνής (= αδάμαστος, ανύπαντρος) = η εξαιρετικά αδάμαστη, ανύπαντρη. Το όνομα στο πανελλαδικό δείγμα μας έχει 31 εμφανίσεις και ποσοστό 0,05%. Δε το βρήκαμε στη Νάξο (Κυκλάδες) και μια πιο στοχευμένη έρευνα μάς έδειξε ότι είναι σπάνιο το όνομα στο νησί. Το συναντήσαμε κυρίως σε Αττική, Θεσσαλονίκη και Χανιά.

 

(Η έρευνα για την εμφάνιση των ονομάτων έγινε στους τηλεφωνικούς καταλόγους του ΟΤΕ -από το 2007 έως το 2012- σε αντιπροσωπευτικό κατά νομό δείγμα: 99.246 άνδρες και 52.927 γυναίκες).

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top