Fractal

Με ευαγγελικές ρήσεις και μπρεχτικές αφηγήσεις

Γράφει η Χρύσα Νικολάκη // *

 

Εριέττη Μπορνάν «Ποιήματα στην αρένα», εκδ. Βεργίνα

 

Η Εριέττη Μπορνάν με την ποιητική της δημιουργία «ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΑΡΕΝΑ», μας εισάγει στον ποιητικό της κόσμο, ο οποίος περιλαμβάνει πέντε αξιοπρόσεκτες ενότητες. Οι ενότητες αυτές είναι οι εξής: 1) Κλειδωμένος Ουρανός 2) Επί τον Τύπον των Ήλων 3) Απόλογοι 4) Φληναφήματα και 5) Ανένταχτα.

Πριν ασχοληθούμε επισταμένως με την κάθε ενότητα, θα καταγράψουμε την τεχνική που ακολουθεί στην άσκηση της ποιητικής της. Η ποίησή της είναι υπαινικτική και εικονική, ενώ ενίοτε γίνεται ρεαλιστική και άλλοτε συμβολική. Η γλώσσα είναι απλή και απαλλαγμένη από βερμπαλισμό. Δεν λείπουν οι φορές όπου γίνεται χρήση ομηρικών λέξεων (χρυσόθρονη), καινοδιαθηκικών εκφράσεων ή και βυζαντινών (Γλυκύ μοι έαρ…). Τα πρόσωπα μιλάνε λες και ανήκουν σε ήρωες αρχαίας τραγωδίας, αφήνοντας την αίσθηση ότι μιλούν πίσω από τις προσωπίδες τους. Το ύφος παραπέμπει στη μπρεχτική αφήγηση, αφού αρκετές φορές είναι σαρκαστικό και αυτοσαρκαστικό και η διάθεση γίνεται επαναστατική. Σκοπός της είναι η εσωτερικότητα, η εμβάθυνση στον πυρήνα του ατόμου, που είναι η ίδια η ψυχή του και οι αλλοιώσεις που αυτή μπορεί να υποστεί μέσα από τις ανθρώπινες σχέσεις. Επιδίωξη είναι η ανάδυση από τις δυσχέρειες, από τους ατελέσφορους έρωτες και τις προδοτικές συμπεριφορές. Η παρατηρητικότητα της πραγματικότητας παρουσιάζεται μέσα από μια λεπτομερή εικονοποιεία που μας παραπέμπει σε σκηνοθετική ματιά. Η ποιήτρια μέμφεται τον εκμεταλλευτή, λυπάται τον αδικημένο, υπερασπίζεται τον αδύναμο και αφυπνίζει τον αφελή. Η ουσία των ποιημάτων της επιτυγχάνεται μέσα σε λίγες λέξεις, ενώ μέσω της ειρωνείας τονίζεται η εσωτερική της έκρηξη.

Στην πρώτη της συλλογή με τίτλο «ΚΛΕΙΔΩΜΕΝΟΣ ΟΥΡΑΝΟΣ», αποτυπώνεται το συναίσθημα του ανέφικτου και ατελέσφορου έρωτα, εξ’ ου και ο τίτλος της συλλογής. Στη δεύτερη συλλογή με τίτλο «ΕΠΙ ΤΟΝ ΤΥΠΟΝ ΤΩΝ ΗΛΩΝ» καταγράφεται η ανάγκη της ποιήτριας να στρέψει το βλέμμα του αναγνώστη προς εκείνους που, ως άλλοι καρφωτές, δήθεν ανυποψίαστα, ασκούν κακή κριτική και «σταυρώνουν» τους συνανθρώπους τους. Οι ίδιοι ωστόσο δεν επιδέχονται κριτικής. Στην τρίτη συλλογή με τίτλο «ΑΠΟΛΟΓΟΙ», παρουσιάζονται οι σταθμοί της ζωής της που έπαιξαν καταλυτικό ρόλο. Εδώ συντελείται ένας απολογισμός και μια εσωτερική παρατήρηση, για να καταλήξει στην ομολογία, μέσα από το ποίημα «ΤΕΛΙΚΗ ΕΥΘΕΙΑ», ότι η ποίηση απελευθερώνει. Στην τέταρτη συλλογή με τίτλο «ΦΛΗΝΑΦΗΜΑΤΑ», συναντάμε μικρά στιχουργήματα, φιλοσοφήματα, τα οποία συμπυκνώνουν το απαύγασμα της σοφίας της. Το συγκεκριμένο το αφιερώνει ως κληροδότημα στα τρία της εγγόνια, στον Αλέξανδρο, το Στέφανο και το Μάριο. Τέλος, στην πέμπτη συλλογή με τίτλο «ΑΝΕΝΤΑΧΤΑ» κατατάσσει εκείνα τα ποιήματα που δεν εντάσσονται στο υπόλοιπο σώμα της συλλογής. Με αυτό τον τρόπο κλείνει τη συλλογή της αφήνοντας μια επαναστατική πνοή ως δοξαστικό. Αφού και τα ανένταχτα εντάσσονται μέσα στην ποίησή της, αυτό από μόνο του είναι μια διαφοροποίηση.

Πιο αναλυτικά στο ποίημα της «Η ΠΕΙΝΑ», της πρώτης συλλογής «ΚΛΕΙΔΩΜΕΝΟΣ ΟΥΡΑΝΟΣ», επικρατεί το έντονο συναίσθημα που προκύπτει από την ματαιότητα ενός μονομερούς έρωτα. Η ντροπή της έκθεσης σε πιθανή απόρριψη της ερωτικής επιθυμίας διαφαίνεται στον στίχο:

«…μα ντρεπόμουν να στο πω,                                                                                                                                               χορτάτο ανάμεσα σε χορτάτους».

Παρακάτω, στον στίχο:

«μα ούτε και το πικρό ψωμί καταπίνεται», ο ρεαλισμός που προκύπτει αναδεικνύει την απογοήτευση από την έντονη επιθυμία που δεν ολοκληρώνεται. «Ένα αντίδωρο θα με ξεγελούσε  εκείνη την ημέρα», μας λέει η ποιήτρια, αφήνοντας μια διάχυτη ειρωνεία και ένα σαρκασμό που προδίδει την ανικανοποίητη ανάγκη που έμεινε να αιωρείται σε τεντωμένο σκοινί.

Στη δεύτερη συλλογή με τίτλο «ΕΠΙ ΤΟΝ ΤΥΠΟΝ ΤΩΝ ΗΛΩΝ» (που αποτελεί ευαγγελική ρήση στο Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο), διαγράφεται η ανάγκη της ποιήτριας να καυτηριάσει τους επίδοξους «καρφωτές», οι οποίοι  επιδιώκουν με την «αιχμηρή» γλώσσα τους να υποβιβάσουν και να μειώσουν τον συνάνθρωπο, ενώ οι ίδιοι παραμένουν στο απυρόβλητο.  Εδώ  συναντάμε το ποίημα «ΕΠΕΑ». Ο  τίτλος του ποιήματος, με προέλευση την Ιλιάδα του Ομήρου μάς παραπέμπει στην έκφραση «έπεα πτερόεντα» που σημαίνει «λόγια του αέρα». Στους στίχους:

«Τα λόγια χτυπούν την ώρα που λέγονται.
Κι ύστερα τρέχουν να σωθούν και παραμιλούνε…»

παρατηρούμε ότι τα λόγια προσωποποιούνται, στοιχείο το οποίο μας μεταφέρει όλα τα δυσανεκτικά συναισθήματα που μπορούν να προκαλέσουν στις ανθρώπινες σχέσεις τα λόγια, όπως θυμός, αγανάκτηση, ντροπή και ενοχές. Αλλά και τα ευχάριστα συναισθήματα, όπως είναι η αγάπη και η τρυφερότητα, είναι αμφιλεγόμενα, καθώς μπορούν να διαψευστούν και να αμφισβητηθούν. Ωστόσο αφήνουν πίσω τους έντονα συναισθήματα, γι’ αυτό και πρέπει πάντα να προσέχουμε όταν τα εκφράζουμε, για να μην πληγώνουμε τους ανθρώπους που συσχετιζόμαστε.

Στο ποίημα «ΕΠΙΘΕΣΕΙΣ ΦΙΛΙΑΣ» παρατηρούμε υπαινικτική και σαρκαστική διάθεση. Η θεατρικότητα είναι διάχυτη στη μορφή των προσώπων που φορούν προσωπεία, προσπαθώντας να υιοθετήσουν το ρόλο του «φίλου». Μέσα από αυτό το ποίημα κατηγορεί τον ψεύτη, αφυπνίζει τον αφελή, μέμφεται το κίβδηλο προσωπείο και αγκαλιάζει το αληθινό πρόσωπο. Μας λέει χαρακτηριστικά:

«Ματιές κατά το νοούμενον
με ερωτηματικά υπονοούμενα
σφάλισα τις ορθάνοιχτες κόρες μου
με μια σκλήθρα ουρανό.»

Στο ποίημα «ΑΝΑΛΥΣΗ», η Εριέττη Μπορνάν μηρυκάζει τον «καθωσπρεπισμό, τη φιλαρέσκεια» και ζητά «την ουσία, όχι άλλη θυσία». Για να καταλήξει στην «ΤΕΛΙΚΗ ΕΥΘΕΙΑ», ότι η ποίηση και ο έρωτας απελευθερώνει:

«Σε ποιητές και Κυριακάδες
βρήκα την άρπα των καιρών
και της ζωής μου τις γιορτάδες
σε χελιδόνισμα ματιών.»

 

Εριέττη Μπορνάν

 

Στο ποίημά «ΠΡΙΝ ΑΛΕΚΤΩΡ ΦΩΝΗΣΕΙ», μάς μιλάει για την προδοσία, εμπνευσμένη από την ευαγγελική ρήση στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο:

«πρν λέκτορα φωνσαι τρς παρνήσ με» (26,35)

Ορμώμενη από την προδοσία του Πέτρου απέναντι στον Χριστό, μας μιλάει για την ερωτική προδοσία. Η προδοσία μέσα στο ποίημα δεν καταλογίζει ούτε τα τίμια δώρα της αγάπης και της προσφοράς, αλλά ούτε τα λόγια αγάπης που οδηγούν στην ευτυχία:

«Τα αρνήθηκαν όλα
Τα μαγεμένα λόγια
Τα Τίμια Δώρα
Τα γλυκοκοιμισμένα όβολα».

Η επιρροή από το Ευαγγέλιο είναι φανερή. Στο κατά Μάρκον, μυροφόρες επισκέπτονται τον κενό τάφο και άγγελος αγγέλλει την Ανάσταση του Κυρίου (Μάρκ., ΙΣΤ΄ 1-8 ). Το σχήμα είναι αλληγορικό, μας μιλάει η ποιήτρια για περασμένους έρωτες με την προδοτική τους στάση. Προτρέπει ακριβώς, όπως και στο Ευαγγέλιο, να μην απορούνε: «Είχε δε αυτούς τρόμος και έκστασις». Δηλαδή να μην εκπλήσσονται και να μην απορούνε, αλλά αντιθέτως, τους προτρέπει να προαχθούν στο Φως. Χαρακτηριστικά αναφέρει:

«Ἀλλ’ ὑπάγετε εἴπατε τοῖς ἀγαπημένοις ὅτι προάγει αὐτούς είς το Φῶς».

Όπως ακριβώς στον Πέτρο μετά την τριπλή άρνηση στην Γαλιλαία, αποκαθίσταται το κύρος του, έτσι και εδώ, οι αγαπημένοι προάγονται στο Φως, δηλαδή συγχωρούνται. Η έκφραση: «ὅτι προάγει αὐτούς είς το Φῶς» εκφράζει τη συγχώρεση, η οποία έρχεται στο τέλος και απελευθερώνει τα πρόσωπα οδηγώντας τα στο Δοξαστικό φως του Κυρίου.

Στο ποίημα «Νανούρισμα», γίνεται χρήση του σταθερά επαναλαμβανόμενου μοτίβου «Σστ…», όπως παρατηρείται και στα παραδοσιακά νανουρίσματα. Μόνο που εδώ η ποιήτρια πρωτοτυπεί, γιατί το ποίημα είναι αλληγορικό, εξ ου και ερωτικό. Μας αναφέρει ότι «ο έρωτας βασίλεψε στου αυστηρού του νου τις κορυφογραμμές» και ότι δεν πρέπει να ξυπνήσει γιατί θα θεριέψει, «θα θέλει παιχνίδια και πλανιάρικα χάδια και λογάκια κεντίδια». Με τη λέξη «απίθωσα» επισφραγίζει ότι ο έρωτας έχει αποκοιμηθεί και όσο περνούν τα χρόνια «να κείται μέγας μεγαλωστί», δηλαδή θα γιγαντώνεται όλο και περισσότερο η επιθυμία αυτού του ανεκπλήρωτου έρωτα.

Στο ποίημα «Μέρες του Θεού», τελευταίο της τρίτης συλλογής, η ποιήτρια μάς αφηγείται τον δικό της παράδεισο επί Γης. Τα συστατικά του είναι: τρυφερότητα, παιδικότητα, ελαφρότητα της ψυχής και ο διάχυτος ερωτισμός.

Στην τέταρτη συλλογή με τίτλο «ΦΛΗΝΑΦΗΜΑΤΑ» συναντάμε μικρά στιχουργήματα —φιλοσοφήματα της ζωής της, τα οποία αφιερώνει στους τρεις εγγονούς της. Αξιοπρόσεκτο είναι το ποίημα «Πικρό και» και ιδιαίτερα στο στίχο «Ε… και;» διαφαίνεται όλη η απαξίωση και η αδιαφορία ως επακόλουθο μιας μακρόχρονης ερωτικής σχέσης που μαστίζεται από έναν αδιέξοδο έρωτα. Το «και» αντί για συνδετικός κρίκος, λειτουργεί αντίρροπα. Είναι στερημένο και στερητικό. Δεν αυτενεργεί μόνο, αλλά είναι και παθογενές, οδηγεί το έτερον ήμισυ στη στέρηση.

Στο ποίημα «ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΕΠΟΧΗΣ» αναγνωρίζεται ότι η παιδικότητα και τα επακόλουθά της, όπως τα ερωτικά παιχνίδια και οι νεανικές παρορμήσεις, δεν «ταιριάζουν» με την ώριμη φάση της ζωής:

«Δεν μας πηγαίνει
το κρυφτό.
Τα πόδια στο κεφάλι
με κομμένη την ανάσα
αγωνία».

Αντιθέτως, η λογική υπαγορεύει την ενασχόληση του «ώριμου» ανθρώπου με πιο σοβαρά παιχνίδια (Ας πούμε σκάκι…) που προαπαιτούν πιο «εγκεφαλικά σημειωτόν βήματα». Ωστόσο, η ψυχή ακόμα και στην ενήλικη φάση της ζωής, επιθυμεί να ζήσει την παρόρμηση της νιότης (Και με τον “τρελό” τι κάνουμε;). Διαφορετικά, δημιουργείται μια αέναη πάλη μεταξύ της λογικής και της παρόρμησης:

«-Ρουά ματ, γιατρέ.
Ας αρκεστούμε στον γκρινιάρη.»

Στην τελευταία συλλογή, με τίτλο «ΑΝΕΝΤΑΧΤΑ», τοποθετεί τα ποιήματα που δεν κατηγοριοποιούνται, όμως εκείνη τολμά να τα ομαδοποιήσει, δείγμα της επαναστατικής της γραφής.

Στο ποίημα «ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΥ 25, ΝΕΑ ΚΗΦΙΣΙΑ», μας μεταφέρει στο πατρικό της σπίτι, όπου έζησε τα νεανικά της χρόνια. Σε αυτό το ποίημα μας αποκαλύπτεται, καθώς έχει εξομολογητική διάθεση. Γράφει:

«Κρύφτηκα πίσω από την Άννα – Μαρία Ζίλμπερμαν.
Φόρεσα και μια Εριέττη».

«…Φοβόμουνα τον Προκρούστη μου»,

υπογραμμίζοντας ότι αρνιόταν να προσαρμοστεί στο λίγο, στο μάταιο ενός καταπιεστικού-εγωιστικού έρωτα. Και οι πυράκανθοι, οργιώδεις, φλογεροί, με κόκκινο χρώμα, σύμβολο της νιότης και του έρωτα, επιφέρουν μνήμες νεανικές. Σημειώνει: «τα χαμομήλια ακόμα μοσχοβολάνε κάτω από τις σόλες», θυμίζοντας στους αναγνώστες ότι οι περασμένοι έρωτες, ως απόηχος της πρότερης νιότης, βρίσκονται κάτω από τις σόλες των παπουτσιών, αναδύοντας στη μνήμη το λεπταίσθητο άρωμά τους.

Η Εριέττη Μπορνάν, μέσα από τη συλλογή της «ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΑΡΕΝΑ» γοητεύει με την πολυσύνθετη γραφή της, αφού σε αυτή στεγάζει ανάμεικτα γλωσσικά στοιχεία, διατηρώντας το ύφος μοναδικό και αφήνοντας στον αναγνώστη μια πληρότητα. Ο λόγος της καθαρτήριος, επαναστατικός, προσοδοφόρος, μας κάνει να αναρωτηθούμε για τον εσωτερικό μας κόσμο και να εστιάσουμε στο πρόσωπο. Είναι δοσμένος στην εσωτερικότητα και στην εσωτερική αλλαγή. Η ποίησή της βαθιά προσωποκεντρική και καυστική, ενδεδυμένη με κράμα ρεαλισμού και συμβολισμού, απαλλαγμένη από κάθε καθωσπρεπισμό, εστιάζει στον άνθρωπο ως οντότητα και στοχεύει στην αφύπνιση συνειδήσεων.

 

 

* Η Χρύσα Νικολάκη είναι Ποιήτρια, Θεολόγος, Μεταφράστρια (master of ARTS)

 

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top