Μέχρι να φτάσουμε εκεί από όπου ξεκινήσαμε

Γράφει η Πέρσα Κουμούτση //

«Αίθουσα Αναχωρήσεων» του Πέτρου Πολυμένη, εκδόσεις Ατόλη, 2013

Η ποιητική συλλογή του Πέτρου Πολυμένη που εύστοχα τιτλοφορείται «Αίθουσα αναχωρήσεων» είναι αυτό ακριβώς που μας προϊδεάζει ο τίτλος της: ένας ‘τόπος’ φυγής αλλά και επιστροφής, ιδιαιτέρως δε επιστροφής, αφού αναχωρώντας για τα παλιά, στην ουσία είναι να επιστρέφουμε στο παρελθόν, στις πρώτες παιδικές και νεανικές αγάπες, στην αθωότητα της νιότης, κυρίως όμως στους τόπους που μας επηρέασαν και αποτέλεσαν για μας σημεία αναφοράς. Και είναι ένα ταξίδι αναγνώρισης, αυτογνωσίας και επανένωσης αυτό το ταξίδι, πόσο μάλλον όταν συντελείται με τον τρόπο που επέλεξε ο ποιητής να το αφηγηθεί. Ο Π.Π. αποτυπώνει εκφάνσεις, περιστατικά, πρόσωπα και τόπους που τον σημάδεψαν, που επέδρασαν καταλυτικά στην ψυχοσύνθεση αλλά και την ιδεολογία του. Έχει ανάγκη να τ’ αναβιώσει ως πράξη λύτρωσης και αυτοσυνείδησης προσκαλώντας τον αποδέκτη να συμμετάσχει σ’ αυτή τη διαδρομή: στη διαδικασία της καταβύθισης της μνήμης και των στοχασμών, της συνειδητοποίησης, ακολουθώντας τέσσερεις ενότητες ποιημάτων που τιτλοφορούνται: Δρόμος, Λατρεία, Αγορά, Κατοικία. Στην πραγματικότητα οι έννοιες αυτές αποτελούν τους τέσσερεις πυλώνες του βίου: του προσωπικού, του συναισθηματικού, του δημόσιου και τέλος του ιδεολογικού βίου. Αποτελούν δηλαδή τους δρόμους, τα μονοπάτια μιας διαδρομής/ εξερεύνησης και εν τέλει της επιστροφής στην αφετηρία, όπως έλεγε και ο Τ.Σ. Έλιοτ.: «Δεν θα σταματήσουμε να εξερευνούμε. Ενώ το τέλος της εξερεύνησής μας θα είναι όταν θα φτάσουμε εκεί από όπου ξεκινήσαμε, έχοντας ανακαλύψει το μέρος για πρώτη φορά.»

Τα τέσσερα σημεία του ποιητικού ορίζοντα

Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο Π.Π. εκκινεί το οδοιπορικό του από την ενότητα «Δρόμος» επιστρατεύοντας τη μνήμη, εστιάζοντας στην ίδια την περιπέτεια του ταξιδιού, του πραγματικού αλλά και του ψυχικού/πνευματικού ταξιδιού σε τόπους που έχουν αποκτήσει για τον ίδιο συμβολικές ή μυθικές διαστάσεις. Άλλωστε το νοερό ταξίδι έχει πάντα τη τάση να προσδίδει στα πράγματα μία πνευματική διάσταση, πόσο μάλλον όταν περιγράφονται τόποι φορτισμένοι με μυστήριο και ιστορία, όπως εκείνοι της συγκεκριμένης ενότητας: Πρώην Ανατολικός Αερολιμένας Αθηνών με την πρωτινή του αίγλη και ακατάπαυστη κινητικότητά του, Λίμνη Καϊάφα, τις Θερμές Πηγές Πλατυστόμου και άλλα.

Πρώην Ανατολικός Αερολιμένας Αθηνών.
Κοιτάζει στο άδειο.
Μάρμαρα στρωμένα σιωπή
χωρίς αφίξεις πια, χωρίς αναμονές.
Από τα φατνώματα της οροφής
καταρρέουν τόσες πτήσεις.
Πού χάθηκαν οι φίλοι εκείνοι;

Στη δεύτερη ενότητα με τίτλο «Λατρεία» τα ποιήματα περιστρέφονται γύρω από τον έρωτα και την δύναμη που ασκεί. Εδώ, περιγράφονται οι συναντήσεις με το αγαπημένο πρόσωπο, οι απογοητεύσεις, οι ανατροπές και εντέλει η ανασύνθεση, η αναμόρφωση και η αναγέννηση ως έμπειρου πια και ολοκληρωμένου ανθρώπου, συνειδητοποιημένου ως προς τα ζητήματα, όχι μόνο της καρδιάς και των σχέσεων, αλλά της ίδιας της ζωής, της παραδοξότητας και των αντιφάσεων της . Υπάρχει διάχυτη μελαγχολία σε αυτά τα ποιήματα καθώς ο Π.Π. αγγίζει το θέμα έρωτας-αγάπη- σχέσεις με ένα ευγενικό μεν και συγκινησιακό τρόπο, αλλά και μια ανεπαίσθητη ειρωνεία που διαφαίνεται σχεδόν ερήμην του .

Στης Αθήνας την παλιά αγορά
καφεκοπτείο μοντέρνο.
Δοχεία με κλεισμένο Εκουαδόρ
Βολιβία, Παραγουάη, γεύσεις Μεξικού.
Βρεθήκανε δίπλα να δοκιμάζουν μυρωδιές.
Με τα μάτια τη ρωτά
αν ξανοίχτηκε στο νότο
αν αντέχει ακόμα ζώνες τροπικές.

Στην τρίτη ενότητα που τιτλοφορείται «Αγορά» ο Π.Π. προχωρά στην περίοδο της ωρίμανσης , της απομυθοποίησης, αποτυπώνοντας το πρόβλημα του σύγχρονου ανθρώπου που βαίνει πια σε μια πιο ώριμη ηλικία επιβαρυμένος με τα άχθη και τις διαψεύσεις της ζωής, σε ένα κόσμο που δεν είναι πιο ο ίδιος με κείνον που γνώρισε στη νεότητα του, όντας πιο έντονα αναμεμειγμένος στο δημόσιο ή τον επαγγελματικό βίο και τις συναλλαγές του. Ενδεικτικοί είναι οι τίτλοι των ποιημάτων του σε αυτή την ενότητα: Δημόσιο Χρέος, Ο Λαγός και η Χελώνα, Απόψε στις Ειδήσεις των Οκτώ. Εδώ το ύφος του ποιητή αλλάζει, γίνεται πιο δηκτικό, πιο στακάτο ενώ ο ρεαλισμός παίρνει τα ηνία από το πρώτο κιόλας και εισαγωγικό του ποίημα, το οποίο, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως μότο της ενότητας. Σε αυτό καταδεικνύει την διάψευση και τον κατακερματισμό της πρώιμης ρομαντικής αντίληψης επιστρατεύοντας λέξεις ‘αυτόνομες’, ασύνδετες που όμως στη σύνθεση τους αποτελούν ένα ενιαίο και αυτοτελές, παρότι σύντομο αφήγημα. Έτσι, η ενότητα «Αγορά» ξεκινά ως εξής:
Είσοδος/ φωτοτυπία/ ανελκυστήρας/ πάνω-κάτω/ πάρε-δώσε/ δημιουργία/ στεφάνι/ πληρωμή/ όχι πάντα/ ο χυλός/ ισχύς ισχύς/ το πάνω χέρι/ από κάτω/ φυτίλι/ οργή/ ορμή/ έξοδος/ ξανά

Στην πραγματικότητα, η κάθε ενότητα (Δρόμος, Λατρεία, Αγορά, Κατοικία) μας συστήνεται με ένα ποίημα, όπου οι λέξεις αν και αυτοτελείς και ανεξάρτητες η μία από την άλλη, αποτελούν τα κλειδιά μιας ολοκληρωμένης ιστορίας που έπειτα εξελίσσεται και ξεδιπλώνεται μέσα από τα ποιήματα της κάθε ενότητας.

Τέλος, φτάνουμε στην ενότητα «Κατοικία»: στον τόπο όπου συντελείται η ουσιαστική επιστροφή, η επανένωση μας με την πραγματική μας ‘εστία’, στο σήμερα και στο παρόν μας. Στην παραδοχή μιας πραγματικότητας που έχει πια απογυμνωθεί από κάθε παλαιότερη πλασματική, ονειρική ή ρομαντική αντίληψη, αλλά που παραμένει γοητευτική μέσα στο ρεαλισμό της. Ο ποιητής έχοντας συλλέξει πια αισθήσεις κι εμπειρίες επιχειρεί έναν απολογισμό ζωής στον οποίο προτρέπει τον αναγνώστη να γίνει συνοδοιπόρος του, να μετέχει στην αγωνία, τη συγκινησιακή του φόρτιση, τους προβληματισμούς του. Ειδικά το πεζόμορφο ποίημα «Παραμύθι για τέσσερα γράμματα» της ίδιας αυτής ενότητας, αποτελεί ένα καταστάλαγμα στοχασμού και σκέψεων, με διάχυτο λυρισμό αλλά και έμπλεο συμβολισμών, στο οποίο ο ποιητής μας αποκαλύπτει τη φιλοσοφική του θεώρηση για το ταξίδι της ζωής.

Μια φορά κι έναν καιρό, ένας φιλόσοφος έλεγε ότι ο άνθρωπος διασχίζει τη θάλασσα της ζωής του, με δύο πλεούμενα: το Έψιλον και το Ύψιλον. […]Το Έψιλον και το Ύψιλον μοιάζουν. Διασταυρώνονται, αλληλοεξαρτώνται, αλλά σκόπιμο είναι να μη συγχέονται. Αποκαλυπτικό είναι το πυροφάνι του καθενός.. Το Έψιλον ξενυχτά σε γραφεία και το Ύψιλον σε κρεβάτια. […]      Κάθε πλεούμενο με τη ροπή του, το δικό του προσανατολισμό. Το Ύψιλον με τα χρώματά του τραβά προς την Ανατολή της αποθέωσης. Το Έψιλον με τους χάρακές του προς τη Δύση της αυτονομίας. Και έτσι γυρνάνε από λιμάνι σε λιμάνι. […] Υπάρχει πάντως ένας θρύλος ότι κάπου στο νότο, υπάρχει ο τόπος του Ωμέγα. Πανάρχαιος τόπος, νότιος αρχαίος τρόπος του καθενός οι αρμονίες. Έψιλον και Ύψιλον θέλουν να συναντηθούν στο Ωμέγα, εκεί να τελειώσουν το ταξίδι τους.

Το σμίλευμα των στίχων

Με άλλα λόγια ο βιωμένος χρόνος είναι αυτός που πρωταγωνιστεί στα ποιήματα του Πέτρου Πολυμένη και τον αναπαριστά με τη συνέργεια μιας γλώσσας υποδόριας, αλληγορικής. Τα ποιήματα είναι εν πολλοίς αφηγηματικά, δηλαδή έχουν αρχή, μέση και τέλος. Οι στίχοι εμπεριέχουν ένα πρώτο επίπεδο ευπρόσιτο, που όμως ξεδιπλώνεται πολλαπλά σε μια επόμενη ανάγνωση. Έντονη είναι η εικονοποιεία και ο μεταφορικός λόγος, με τις απαραίτητες αραιώσεις και πυκνώσεις για να δοθεί έμφαση σε συγκεκριμένες καταστάσεις. Συχνό είναι ένα παιγνίδισμα με τις λέξεις και τα σύμβολα, (όπως για παράδειγμα το Ε ,το Υ, το Α και το Ω ποίημά του «Παραμύθι για τέσσερα γράμματα»), η έντονη μουσικότητα των στίχων καθώς και η υποβλητική αναπαράσταση των τόπων, δημιουργώντας την ιδιαίτερη μυστηριακή ατμόσφαιρα της συλλογής.

Εντούτοις ένα από τα εξέχοντα χαρακτηριστικά της ποίησης του, που οφείλουμε να επισημάνουμε, είναι ο διαλογικός χαρακτήρας των ποιημάτων. Αυτή η ‘πολυφωνία’ επικρατεί ως κυρίαρχο στοιχείο στην ποίηση του Π.Π. και τη διαφοροποιεί: φιλοξενούνται δύο ή και τρεις φωνές από διαφορετικές αφηγηματικές γωνίες προσδίδοντας στο ποιητικό έργο μια διάσταση σχεδόν θεατρική. Άλλοτε είναι ευδιάκριτα τα διαφορετικά πρόσωπα που συνομιλούν σε ένα ποίημα, άλλοτε σα να πρόκειται για διαφορετικές περσόνες του ποιητικού υποκειμένου. Με αυτό τον τρόπο τα ποιήματα αποκτούν εξωστρέφεια, ρυθμικό κυματισμό, αφού στο ίδιο ποίημα μπορούν να ενσωματωθούν διαφορετικές τεχνοτροπίες, φτιάχνοντας ένα ψηφιδωτό. Ή αλλιώς μία διάθλαση της ποιητικής ενέργειας, για να χρησιμοποιήσω μία φράση του Π.Π. στο δοκίμιό του («Η διάθλαση των παίδων», εφ. Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 15.08.2014). Κυριαρχεί μεν ο ελεύθερος στίχος με έντονη εικονοποιεία, μεταφορές, ρυθμό και παρηχήσεις, αλλά ενσωματώνονται πεζόμορφα κομμάτια ή και έμμετρα στιχουργήματα κυρίως για να προσδώσουν μια σατιρική διάσταση. Όπως γα παράδειγμα, το ποίημα Δημόσιο Χρέος (από την ενότητα «Αγορά»)

Χρέος μας τα έξωθεν σχέδια
μπαρούφες ν’ ακούμε στα οροπέδια.
Χρέος η άνευ όρων συνθηκολόγηση
των ημετέρων αχρήστων η δοξολόγηση.
Ζήτω η εξόφληση του δημόσιου χρέους!

Ένα ακόμα από τα διαφορετικά στοιχεία της συλλογής αυτής είναι η απόπειρα αναπαράστασης των ποιημάτων μέσω της εικόνας και του βίντεο, ενώ συνδυάζεται η μουσική με την ταυτόχρονη απαγγελία των ποιημάτων. Με αυτό τον τρόπο προσδίδονται διαφορετικές νοηματικές αποχρώσεις στα ποιήματα, ενώ συνοδευόμενη η ποίηση και από άλλα εκφραστικά μέσα, ίσως γίνει περισσότερο προσιτή από ευρύτερα στρώματα αναγνωστών.