Η ιστορία του Πανεπιστημίου Αθηνών που διαβάζεται σαν συναρπαστικό βιβλίο

του Γιώργου Βλαχάκη //

Κώστας Γαβρόγλου, Βαγγέλης Καραμανωλάκης, Χάϊδω Μπάρκουλα, “Το Πανεπιστήμιο Αθηνών (1837-1937) και η ιστορία του”,  Ιστορικό Αρχείο Πανεπιστημίου Αθηνών και Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2014.

Πολλές φορές η αποτύπωση της αξίας και της συμβολής ενός βιβλίου απαιτεί ένα ακόμα βιβλίο. Άλλες φορές το ίδιο μπορεί να γίνει με ένα διθυραμβικό επιφώνημα. Ωστόσο παραμένει πάντα εξαιρετικά δύσκολο να συμπυκνώσει κανείς το τι προσφέρει το βιβλίο αυτό και τι προσλαμβάνει ο αναγνώστης σε μερικές δεκάδες λέξεις. Κυρίως γιατί σε αυτή την περίπτωση ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος ένα ή περισσότερα μέρη του βιβλίου να αδικηθούν.

Έχοντας τα παραπάνω κατά νου θα ξεκινήσω αυτή την προσπάθεια με μία δήλωση. Στο βιβλίο των Γαβρόγλου -Καραμανωλάκη- Μπάρκουλα διαβάζουμε πραγματικά την ιστορία του πρώτου ανώτατου πνευματικού ιδρύματος της χώρας για περίπου εκατό χρόνια.

Μη βιαστείτε να ισχυριστείτε ότι αυτό είναι προφανές και η δήλωσή μας μια κοινοτυπία. Πολλές φορές, κυρίως στον τόπο μας, αλλά και διεθνώς, οι ιστορίες αν δεν είναι μυθοπλασίες είναι έντεχνες μεταφορές ιδεολογημάτων και προσωπικών αντιλήψεων, που εκ των υστέρων επιδιώκεται η τεκμηρίωσή τους με αβέβαιης αντικειμενικότητας και αξιοπιστίας δεδομένα. Στην περίπτωση που αναφερόμαστε, όμως, τα πράγματα δεν είναι έτσι. Οι συγγραφείς βασίστηκαν σε πρωτογενή αρχειακή έρευνα, αναζήτησαν στοιχεία, τα συνέθεσαν κριτικά και επεχείρησαν την ανασύνθεση της πορείας του Πανεπιστημίου Αθηνών στο χρόνο, δημιουργώντας επί της ουσίας ένα γραπτό ντοκιμαντέρ.

Δεν είναι αυτή η απόπειρα εύκολη και παρόλο που ακόμα και αν το αποτέλεσμα δεν ήταν το αναμενόμενο θα άξιζε τον έπαινό μας . Εν τούτοις θεωρούμε ότι τελικά στέφτηκε με επιτυχία.

Τα προπύλαια γύρω στην πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα

Τέσσερα κεφάλαια

Το βιβλίο αρθρώνεται σε τέσσερα κεφάλαια και δύο παραρτήματα, εν τούτοις η δομή του είναι πολυεπίπεδη. Υπάρχουν αόρατοι άξονες και νήματα που καθοδηγούν την ανάγνωση σε προβληματισμούς και συγκρίσεις με το παρελθόν και το μέλλον. Αν και διαβάζεται ευχάριστα, χωρίς να βασανίζει τον αναγνώστη με μία επιτηδευμένη σχολαστικότητα, που πολλές φορές αναζητείται από τους συγγραφείς ανάλογων δοκιμίων, ως επικύρωση επιστημονικότητας. Όπως η πατίνα εγγυάται, συχνά πλασματικά, την παλαιότητα μιας αντίκας, εν τούτοις διατηρεί την εγκυρότητά του και συνεπώς αποτελεί, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς, την πρώτη πραγματική ιστορία του Πανεπιστημίου, χωρίς να μηδενίζονται βέβαια παλαιότερες προσεγγίσεις όπως π.χ. του Μιχαήλ Στεφανίδη, που βέβαια είχαν άλλη στοχοθεσία και άλλο «ακροατήριο».

Όπως σε ένα συμφωνικό έργο με προσχεδιασμένη δομή, στο πρώτο μέρος του βιβλίου ο αναγνώστης εισάγεται στο κλίμα του βιβλίου. Εκεί διερευνούνται οι άξονες γύρω από τους οποίους περιστρέφονται οι λειτουργίες του Πανεπιστήμιου Αθηνών, για παράδειγμα η λειτουργία του ως κέντρου παραγωγής ιδεολογίας, ο ρόλος του ως εκπαιδευτικού και επιστημονικού θεσμού, η σημασία του στη συγκρότηση και κατοχύρωση επαγγελματικών δικαιωμάτων για τους αποφοίτους του, η σχέση του με το κράτος και ευρύτερα με την κοινωνία.

Αναμνηστική φωτογραφία φοιτητών τη δεκαετία του 1870

Τρεις περίοδοι

Ουσιαστικά στο πρώτο αυτό κεφάλαιο αποδεικνύεται ότι το Πανεπιστήμιο δεν είναι ένα συνονθύλευμα ανθρώπων και κανονισμών, αλλά ένας ζωντανός οργανισμός που αλληλεπιδρά, που και που έντονα, με την κοινωνία, δέχεται και προσφέρει σε αυτή.

Παρ’ όλα αυτά, η αναμφισβήτητη συνέχεια στη λειτουργία του, για μεθοδολογικούς λόγους χωρίζεται σε τρείς περιόδους.

Η πρώτη από αυτές συνιστά το δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου που φέρει τον τίτλο «Το πανεπιστήμιο ως εθνικόν πανδιδακτήριον (1837-1862)».

Πρόκειται για την περίοδο που το πανεπιστήμιο αποκτά ταυτότητα και εδραιώνει την παρουσία του στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Η δομή του σαφώς βασισμένη στα γερμανικά πρότυπα, σε έναν ιδιότυπο εναγκαλισμό με το κράτος που διατηρεί το αποκλειστικό δικαίωμα επιλογής του καθηγητικού προσωπικού. Ενός προσωπικού που περιλαμβάνει ανθρώπους με ευρωπαϊκές σπουδές και των οποίων η «επιστημονική ταυτότητα» αποτελεί ακόμα ένα ζητούμενο της ιστορικής έρευνας. Παράλληλα, όχι χωρίς κόπο και αντιδράσεις, δημιουργούνται οι αναγκαίες κτιριακές δομές, και οι θεσμοί οι οποίοι συμπληρωματικά θα συμβάλλουν στο ακαδημαϊκό έργο, όπως βιβλιοθήκη, μουσεία, εργαστήρια, νοσοκομεία κλπ.

Εκείνη την εποχή παρόλο που οι σχολές του ιδρύματος είναι μόλις τέσσερις (Θεολογική, Ιατρική, Νομική, Φιλοσοφική) διαμορφώνονται σταδιακά τα επιστημονικά πεδία, ορισμένα μάλιστα, όπως οι φυσικές επιστήμες αρχίζουν την αναζήτηση της αυτονομία τους, που θα ενταθεί τις επόμενες δεκαετίες.

Παράλληλα, ο φοιτητικός πληθυσμός, που προέρχεται και από περιοχές που ακόμα δεν είχαν ενταχθεί στο ελεύθερο κράτος σχηματίζει μία ακόμα κοινωνική ομάδα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, που έχει λόγο και παρεμβαίνει στην πολιτική ζωή, ενίοτε με απροσδόκητο δυναμισμό. Δεν είναι τυχαίο που ο Δημήτριος Στρούμπος, καθηγητής Φυσικής τότε, είχε διατυπώσει εν είδει αφορισμού με αφορμή τα περίφημα «Σκιαδικά» που έλαβαν χώρα κατά την Πρυτανεία του το 1852-53 την άποψη ότι:

«Καθεστώς το οποίον αποβλέπει εις την συντήρησιν αυτού, είναι δυσχερές βεβαίως να αναμένη την πλήρη υπ’ αυτού κηδεμονίαν των νέων…Να μην καταντήση η νεολαία να αισθάνεται εαυτήν ευρισκομένην εκτός του καθεστώτος. Αν τούτο συμβή, τότε σημαίνει ότι η επανάστασις είναι απλώς ζήτημα χρόνου».

Το φοιτητικό αναγνωστήριο το 1930

Ζήτημα χρόνου ήταν να φτάσουμε και στο δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου που έχει τον περιεκτικό τίτλο «Το Πανεπιστήμιο ως φοιτητικόν σπουδαστήριον (1863-1910)

Όπως προκύπτει, από τα όσα διαβάζει κανείς στο συγκριμένο κεφάλαιο, το Πανεπιστήμιο αυτά τα πενήντα χρόνια περνά σταδιακά στη φάση της ενηλικίωσής του και ενισχύεται ο επιστημονικός του χαρακτήρας. Μετά την αποκαθήλωση του Όθωνα αποκτά, πλέον, τον προσδιορισμό Εθνικό, ενώ παράλληλα αυξάνεται σημαντικά ο αριθμός των φοιτητών του. Ως τομή μπορεί να θεωρηθεί η εισαγωγή γυναικών από το 1890 στο πλαίσιο του ευρύτερου φεμινιστικού κινήματος της εποχής, που όμως δεν καθόρισε, ουσιαστικά για πολύ καιρό ακόμα, τη σύνθεση του φοιτητικού πληθυσμού.

Από το 1882 οι καθηγητές αποκτούν το δικαίωμα να προτείνουν υποψήφιους για την πλήρωση των κενών εδρών, αλλά η κυβέρνηση εξακολουθεί να διατηρεί ισχυρά δικαιώματα παρέμβασης στην επιλογή και τον τελικό διορισμό.

Το 1904 αυτονομείται η φυσικομαθηματική Σχολή, γεγονός που δεν αποτελεί απλά ένα βήμα, αλλά ένα άλμα προς τα εμπρός. Την ίδια εποχή ωστόσο το πανεπιστήμιο, ως σύνολο, φαίνεται να υπερασπίζεται συντηρητικές θέσεις, γεγονός που ίσως εκπλήσει, αλλά που καθίσταται εύλογο, όταν διαβάσει κανείς τα στοιχεία που μας προσφέρουν οι συγγραφείς του βιβλίου.

Λαϊκή συγκέντρωση με τη συμμετοχή πλήθους φοιτητών το 1926

Το ίδρυμα σε άμυνα

Το τρίτο κεφάλαιο, «Το Πανεπιστήμιο Αθηνών σε άμυνα (1910-1937)» αναφέρεται σε μια περίδο όπου έχουμε σημαντικά γεγονότα στην πολιτική ζωή της Ελλάδας και τα οποία δεν θα μπορούσαν να μην επηρρεάσουν το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 1910 πραγματοποιείται η μεγαλύτερη εως τότε εκκκαθάριση διδακτικού προωπικού, το 1926 καθιερώνονται εισαγωγικές εξετάσεις και το 1930 ορίζεται συγκεκριμένος αριθμός εισακτέων. Αναμορφώνεται το πανεπιστημιακό πρόγραμμα και διευρύνεται η αυτονομία των σχολών. Το πανεπιστήμιο εμπλέκεται στη δίνη των πολιτικών εξελίξεων και μοιάζει να βρίσκεται σε μία τυρβώδη κατάσταση από την οποία αδυνατεί να ξεφύγει εύκολα. Από τη μια εξακολουθεί να στοιχίζεται με συντηρητικές θέσεις, από την άλλη αναπτύσσεται σταδιακά ένα ισχυρό πλέον αριστερό φοιτητικό κίνημα που εκφράζει δυναμικά τις δικές του απόψεις έχοντας συνοδοιπόρους σε αυτή την προσπάθεια διανοητές όπως ο Δημήτρης Γληνός. Οι διοικήσεις του Πανεπιστήμιου και η πλειοψηφία των καθηγητών, τελικά, επιλέγουν να βρεθούν στην αντίπερα όχθη από τους φοιτητές, και μάλλον εκεί βρίσκονται από τότε μέχρι σήμερα, αντιμετωπίζοντας την ανησυχία, την αμφισβήτηση και την κριτική ως κόκκινη παντιέρα, που θα πρέπει με κάθε τρόπο να υποσταλεί.

Δυναμική φοιτητική διαδήλωση στα Προπύλαια λίγο πριν από την κήρυξη της δικτατορίας του Μεταξά το 1936

Επαγγελματισμός και ενθουσιασμός

Το βιβλίο κοσμείται από στατιστικούς πίνακες και διαγράμματα που διευκολύνουν τον αναγνώστη και πλούσιο φωτογραφικό υλικό, εν πολλοίς άγνωστο, αλλά δεν είναι βέβαια αυτός ο κύριος λόγος για να θεωρηθεί κόσμημα και να κρατήσει μια κεντρική θέσης στις βιβλιοθήκες μας. Είναι που αντικατοπτρίζει τη σύζευξη επαγγελματισμού και ενθουσιασμού από τη μεριά των συγγραφέων, που ξεπέρασαν εύκολες συνταγές και επέμειναν να αναζητούν την ουσία βάζοντας στην άκρη τον εντυπωσιασμό. Είναι που μέσα από τις σελίδες του συζητούμε με ένα μέρος του κοινού μας παρελθόντος ενώ παράλληλα αισθανόμαστε τους συγγραφείς να εργάζονται ανάμεσα σε χαρτιά και σημειώσεις μετατρέποντας ένα πρωτογενές και αδιαμόρφωτο υλικό σε μία καλοσκηνοθετημένη ταινία με λέξεις.

Εργαστήριο τη δεκαετία του 1930

Το βιβλίο ολοκληρώνεται με δύο παραρτήματα που αφορούν στους θεσμούς που συγκροτεί το πανεπιστήμιο, για τη βελτιστοποίηση της λειτουργίας του και στο διδακτικό προσωπικό. Συνήθως αυτού του είδους τα παραρτήματα αποτελούν στα ανάλογα βιβλία ένα είδος «υποχρέωσης», εν τούτοις σε αυτή την περίπτωση δεν είναι. Φέρνουν στο φως στοιχεία και πληροφορίες, που αλλιώς θα έμεναν άγνωστα, στη σκιά.

Στη σκιά θα έμεναν και όσες και όσοι συνέβαλαν σε αυτό το έργο αν οι συγγραφείς δεν τους ονομάτιζαν και δεν τους ευχαριστούσαν με τον πρέποντα τρόπο.

Με τον ίδιο τρόπο θα πρέπει να ευχαριστήσουμε και εμείς με τη σειρά μας τον Κώστα Γαβρόγλου, τον Βαγγέλη Καραμανωλάκη και τη Χάιδω Μπάρκουλα. Γιατί ο καθένας χωριστά, σαν βιρτουόζος, εκτέλεσε το δικό του κομμάτι της παρτιτούρας, ενώ παράλληλα και οι τρεις μαζί συνέθεσαν ένα έργο, με συνεκτικότητα και αρμονία, που όχι απλά διαβάζεται αλλά βιώνεται.

Και τελικά, χωρίς να είναι διδακτικοί, διδάσκουν. Διδάσκουν πως η γνώση του παρελθόντος, η αβίαστη και κατά το δυνατόν πλήρης και αντικειμενική αποτίμησή του, είναι αναγκαία προϋπόθεση για να βαδίσουμε στο μέλλον. Αρκεί, φυσικά, να υπάρχει μέλλον.

Θα ήθελα να κλείσω αυτό το σύντομο σημείωμα για τούτη την εξαιρετική συμβολή στην ιστορία, όχι μόνο την ειδική, αλλά και τη γενικότερη, της νεώτερης Ελλάδας με μία ιδιαίτερη παρατήρηση. Πολλές φορές έργα όπως αυτό, σε εποχές κρίσης, αλλά και ευμάρειας, απορρίπτονται από τους εκδότες ως μη επαρκώς εμπορικά, λες και τα βιβλία είναι ηλεκτρικές συσκευές ή μεταξωτά εσώρουχα. Προς τιμήν τους οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης εδώ και χρόνια έχουν αποδείξει ότι αποστρέφονται αυτή τη λογική. Τους το χρωστάμε και ευχόμαστε να αντιστέκονται και να μακροημερεύουν. Τόσο, ώστε κάποια στιγμή να εκδώσουν και την Ιστορία του Πανεπιστήμιου Κρήτης, ένα ακόμα οφειλόμενο της έρευνας.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΤΟΝ ΠΡΟΛΟΓΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ >>

Εργαστήριο ανατομίας το 1930