Από πόλη σε πόλη/ Από Βορρά σε Νότο

Γράφει η Χρύσα Φάντη //

Γιώργος Σχορετσανίτης “Οδοιπορικό στη Σοβιετική και Νέα Βαλτική” εκδόσεις ΒΗΤΑ

1.

«Από την Εσθονία των κάστρων, των πύργων και των παραμυθιών και την Λετονία- αιχμή του δόρατος της οικονομικής ανάπτυξης της Βαλτικής στην Λιθουανία των δασών, των βάλτων και των λιβαδιών».

Ποιες ανάγκες καλύπτει ή θα μπορούσε να καλύψει ένα ταξίδι “αναψυχής”; Με ποια κριτήρια το προγραμματίζουμε και κάτω από ποιες εσώτερες επιθυμίες το πραγματοποιούμε; Τι είναι αυτό που μας ωθεί, πέρα από λόγους καθαρά βιοποριστικούς, να αφήσουμε τον τόπο της μόνιμης κατοικίας μας και να βρεθούμε, έστω προσωρινά, σε κάποιον άλλο τόπο; Κι άραγε, ακόμη και σ’ αυτή την περίπτωση, όταν δηλαδή εκλείπει κάθε υλικό πρόσταγμα,  είμαστε εμείς που το επιλέγουμε ή αυτό που με έναν τρόπο εντελώς εξωλογικό μας ελκύει; Τέλος, με ποιο στόχο και για ποιο σκοπό προσπαθούμε να ζωντανέψουμε, αποτυπώσουμε, ξεδιπλώσουμε, μνημονεύσουμε με λέξεις, τις όποιες ταξιδιωτικές μνήμες, εμπειρίες ή εντυπώσεις μας;

 «[…] όποιος δεν γνωρίζει τις λέξεις ποτέ δεν θα γνωρίσει τους ανθρώπους». Κομφούκιος

«Like all great travelers, I have seen more than I remember, and I remember more than I have seen”

 Benjamin Disraeli (1804-1881)

Ο γιατρός στο επάγγελμα και πολυγραφότατος συγγραφέας Γ. Σχορετσανίτης στο συγκεκριμένο βιβλίο του «χρησιμοποιεί» τις δυο παραπάνω ρήσεις ως εναρκτήριο λάκτισμα  για να μας ταξιδέψει. Στη συνέχεια, επικαλούμενος τις αναπάντεχες συγκυρίες με τις οποίες αναγκάζονται συχνά να αναμετρηθούν και να αντιμετωπίσουν όσοι δηλώνουν λάτρεις τoυ είδους, και στις οποίες  ακόμη και αρχηγοί κρατών οφείλουν να υποταχτούν ─ το τελευταίο, με αναφορά στην απρόσμενη περιπέτεια (συγκεκριμένα: μια έκρηξη ηφαιστείου) του Προέδρου της Εσθονίας Τόμας Χ. Ίλβες το 2010 ─, μας δεξιώνεται  προϊδεάζοντάς μας ταυτόχρονα με εξαιρετική ενάργεια, στην δική του αντίστοιχη περιπέτεια στο αεροδρόμιο του Μονάχου και τις γεμάτες αναμονή και αβεβαιότητα ημέρες και νύχτες. Περιπέτεια που θα τον βοηθήσει να συνειδητοποιήσει, παρά την τεράστια ανάπτυξη στον τομέα της τεχνολογίας και των μεταφορών, το πεπερασμένο των ανθρωπίνων δυνατοτήτων «συγκρινόμενο με το μεγαλείο και την μήνιν των Ουρανών και των άγνωστων ιδιορρυθμιών τους». Και ανακαλώντας 1. το γνωστό πείραμα του Ελβετού συγγραφέα Αλαίν ντε Μποττόν, που εγκαταστάθηκε σε μια αίθουσα αναμονής ενός αεροδρόμιου με σκοπό τη συγγραφή ενός βιβλίου, 2. τους αντίστοιχους προβληματισμούς της γνωστής Αγγλίδας συγγραφέως Lady Mary Montagu Wortley και 3. τον Francis Bacon στο δοκίμιο περί  ταξιδίου του, αλλά και τις δικές του υπαρκτικές εμπειρίες, ο συγγραφέας θα συμπεράνει: «[…] ακόμη και στο πιο ονειρεμένο και συναρπαστικό ταξίδι αναπόφευκτα κουβαλάμε και ένα μέρος από τον καθημερινό ρουτινιάρικο εαυτό μας».

2.

Οδοιπορικό στη Σοβιετική και Νέα Βαλτική. Πρωτότυπο το εν λόγω οδοιπορικό, πρωτότυπος και ο τρόπος καταγραφής του. Το βιβλίο χωρίζεται σε τρεις ενότητες, τόσες όσες και οι χώρες στις οποίες αναλαμβάνει να μας ξεναγήσει ο συγγραφέας του. Στο πρώτο μέρος, οι αναφορές στις εκκλησίες,  τα κάστρα και τον καθεδρικό ναό του Αλεξάντερ Νιέφσκι στο Τάλιν (πρωτεύουσα της Εσθονίας) δίνουν τη σκυτάλη στο Μουσείο της Κατοχής της πόλης,  μάρτυρα της σύγχρονης ιστορίας με όλη την τραγικότητά της, από το 1940 έως το 1991 ─ με αποκορύφωμα τους 120.000 Εσθονούς που, όταν το 1944 ο ερυθρός στρατός μπήκε πάλι στην χώρα τους, αναγκάστηκαν να  εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να εκπατριστούν ─, μια τραγική περιπέτεια που το φιλοσοφικό της απόσταγμα έρχεται να «κουμπώσει» με τη δήλωση τού  παρ’ ολίγον παγκόσμιου πρωταθλητή στο σκάκι Πώλ Κερ, «Ήμουν άτυχος όπως και η χώρα μου».

Στο σημείο αυτό θα θέλαμε να διευκρινίσουμε ότι το συγκεκριμένο βιβλίο του Σχορετσανίτη είναι εξαιρετικά πυκνό σε πληροφορίες και νοήματα, και ως εκ τούτου, θα ήταν ανθρωπίνως αδύνατον μέσα από το παρόν κείμενο να επισημανθούν (πόσο μάλλον να αναδειχθούν) όλα ή και τα περισσότερα από τα θέματα που διαπραγματεύεται στις σελίδες του. Ενδεικτικά, λοιπόν, θα αναφερθούμε στο κεφάλαιο που αφορά τα «ρινίσματα» της Ιστορίας της Εσθονικής Λογοτεχνίας, όπου ο συγγραφέας επιχειρεί τις δικές του επιλεκτικές αναφορές σε «σιωπηρά ποιήματα, κρυμμένες λέξεις και καμουφλαρισμένα νοήματα» Εσθονών  λογοτεχνών, με ιδιαίτερη μνεία στο έργο και την προσωπικότητα της ποιήτριας Lydia Koidula αλλά και τον «Θρήνο του Αδάμ» του Arvo Part που αποτελεί σήμερα έναν από τους μεγαλύτερους σύγχρονους συνθέτες της εποχής μας.

Στο κεφάλαιο, Ο ΟΡΕΙΧΑΛΚΙΝΟΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ ΚΑΙ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΣΘΟΝΙΑ, με αφορμή το μπρούτζινο άγαλμα του σοβιετικού στρατιώτη σε ένα μικρό πάρκο του Τάλιν και μότο την φαινομενικά παράδοξη ρήση του Κινέζου φιλόσοφου: «αν μια μεγάλη χώρα αφήνει το προβάδισμα σε μια μικρότερη/ Θα κατακτήσει τη μικρότερη χώρα./ Κι αν μια μικρή χώρα υποταχτεί σε  μεγαλύτερη/ Μπορεί να κατακτήσει τη μεγάλη χώρα […]. του Λάο Τσε, Τάο Τε Κινγκ,  ο συγγραφέας παραθέτει τον δικό του ενδιαφέροντα στοχασμό. Επικαλούμενος αντίστοιχες ανακλήσεις και αποφθέγματα στοχαστών όπως ο Cesare Beccaria (ευτυχισμένο είναι το κράτος αυτό που δεν έχει ιστορία) αναρωτιέται: «Τι τελικά προτιμάει;» (η Εσθονία). «Να είναι ένα ολόκληρο μέρος ενός Μικρού Τίποτα, ή ένα μικρό μέρος ενός Μεγάλου Είναι και ποίου εν τέλει;».

Στα επόμενα κεφάλαια: «ΛΑÏΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΤΗΣ ΕΣΘΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΑ ΒΟΤΑΝΑ» και ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ ΚΑΙ ΕΣΘΟΝΙΚΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ», αναπτύσσεται μια ανέκδοτη στα ελληνικά γράμματα καταγραφή σχετικά με την πλούσια ιστορία της παραδοσιακής ιατρικής της χώρας και την πληθώρα των φαρμακευτικών βοτάνων της εσθονικής γης, με πληροφορίες  αλιευμένες από πηγές της λαïκής Ιατρικής, της φαρμακοποιίας και του Εσθονικού Λαογραφικού Αρχείου, αλλά και, σε πολλές περιπτώσεις, από απλά ημερολόγια  αγροτών, γραφές που στο σύνολό τους αναδεικνύουν τη γοητεία μιας άγνωστης λίγο ως πολύ πάλης ανάμεσα στην ανεπίσημη και την «καταξιωμένη» με πτυχία και κρατικές περγαμηνές ακαδημαϊκή γνώση. Άλλοις λόγοις: μια «ανεπίσημη» ιστορία μέσα στην Ιστορία της Επιστήμης.

Πολύ ιδιαίτερη και η αναφορά ─δίκην μότο─ σε ένα ποίημα της Emily Dickinson: «[…] underneath their fine incisions/stirs the  culprit life».

Γιώργος Νικ. Σχορετσανίτης

3.

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, όπου την σκυτάλη παίρνει το ταξίδι στην Λετονία, θα προχωρήσουμε όπως και ανωτέρω (με δεδομένη πάντα την ανεπάρκειά μας) σε μια μικρή υπόμνηση  κάποιων στοιχείων από την πληθώρα των θεμάτων που αναπτύσσονται.

Εδώ, στο δρόμο από το Τάλιν για τη Ρίγα, ως ευαίσθητος παρατηρητής και οδοιπόρος, ο Σχορετσανίτης περιγράφει ένα τοπίο με ήλιο εκτυφλωτικό Ιουνίου. Ένα μυστηριώδες και κάποτε ονειρικά μονότονο σκηνικό, όπου κυριαρχούν καστανιές, λεύκες, σημύδες, πλατάνια, πεύκα κάθε λογής, αλλά και πεδιάδες και αμμώδεις λοφίσκοι και σπίτια ξύλινα με μυτερές στέγες. Εικόνες και ατμόσφαιρες που θα ανασύρουν στη μνήμη του όχι μόνο τα απέραντα λιβάδια, τις αγαπημένες εξοχές, τα αναμενόμενα μοτέλ, τα μοναχικά πρατήρια βενζίνης και τα σκόρπια καλυβάκια μέσα στα δάση, αλλά και τις αδιάφορες  μορφές και υπάρξεις και κυρίως τη συλλογική  μοναξιά των ανθρώπων του Έντουαρντ Χόπερ στη δική του αντίπερα ήπειρο, και «ακόμη πιο συγκεκριμένα από μια άποψη, τις αντίστοιχες περιοχές των βορειοανατολικών ακτών της αμερικανικής ηπείρου, εκείνες που προσέλκυσαν τον Χένρυ Ντέιβιντ Θορώ […]» . Και με αφορμή το βιβλίο του Θορώ Walden ή «Η ζωή στο δάσος» γίνεται εκτενής αναφορά στη ζωή και το έργο του συγγραφέα, σε αντίστιξη με τις αριστοκρατικές ιδέες του Γερμανού διανοητή Αρθούρου Σοπενχάουερ αλλά και σε συμφωνία με τον στοχασμό του Ίταλο Καλβίνο που  στις Αόρατες Πόλεις του περιέγραφε την φανταστική του πόλη Ζαΐρα περικλείοντας και εμπεριέχοντας εκεί όλο το παρελθόν της». (σελ. 85-88, Η ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΜΟΝΑΞΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ ΕΝΤΟΥΑΡΝΤ ΧΟΠΕΡ).

Στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο «ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΑΡΑΚΑΤΑΘΗΚΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ» (σελ. 90-98), με αφετηρία το ποτάμι Νταουγκάβα, την ιστορική διαδρομή των Βίκινγκς, και τον Μεγάλο Βόρειο Πόλεμο του 1700, μεταφερόμαστε στη μετέπειτα ρώσικη κυριαρχία αλλά και τους «Νέους Λετονούς» που ήρθαν σε αντιπαράθεση με τους Γερμανούς της βαλτικής,  και ακολούθως, στο «Νέο Ρεύμα» που δημιούργησε το Λετονικό Κοινωνικό Δημοκρατικό Εργατικό Κόμμα, μέχρι και την συμφωνία  Molotov- Ribbentrop μεταξύ Γερμανίας και Σοβιετικής Ένωσης (1939). Σταθμός, τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, όταν 120.000 Λετονοί φυλακίστηκαν ή οδηγήθηκαν στα γκουλάγκ, κατάσταση που θα ανατραπεί με την perestroika και την μετέπειτα διάλυση της Σοβιετικής Ενώσεως το 1991.

Ενδεικτικά και πάλι αναφέρουμε τα κεφάλαια «ΑΡ ΝΟΥΒΟ ΚΑΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ», «ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΕΤΟΝΙΑΣ», «ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΛΕΙΔΩΜΕΝΕΣ ΑΓΑΠΕΣ ΤΗΣ ΡΙΓΑΣ», «Η ΧΑΝΣΕΑΤΙΚΗ ΛΙΓΚΑ ΞΑΝΑΡΧΕΤΑΙ», «ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΑ ΚΑΣΤΡΑ ΣΙΓΚΟΥΛΝΤΑ ΚΑΙ ΤΟΥΡΑΪΝΤΕ», «ΓΙΑ ΤΗΝ ΜΑΤΑΙΟΔΟΞΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΛΙΘΩΜΕΝΗΣ ΡΙΤΙΝΗΣ», όλα εξαιρετικού ενδιαφέροντος, με αντίστοιχες μνείες σε λογοτέχνες και ποιητές όπως, για παράδειγμα, η Βιρτζίνια Γουλφ, ο Ρεμπό, αλλά και αποσπάσματα από Αραβικές παροιμίες και την Οδύσσεια του Ομήρου.

Κλείνοντας την αυλαία του «οδοιπορικού» στη Λετονία δεν θα μπορούσαμε να μην αναφέρουμε, έστω και επιγραμματικά, το πρωτότυπο και αγαπητό στον γιατρό-συγγραφέα κεφάλαιο: «ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ‘PAULS STRADINS”. 

Στο τρίτο (και τελευταίο) μέρος του βιβλίου, με τίτλο «Η Λιθουανία των δασών των βάλτων και των θαλασσών», ο Σχορετσανίτης, ανατέμνοντας το ελλιπές της μνήμης και την παντοδυναμία της λήθης (σχετικό και το απόσπασμα δίκην μότο από το «Ταξίδια στον Ηρόδοτο» του Ρίτσαρντ Καπσίνσκι),  θα ενσκήψει εκ νέου στα πρόσφατα ιστορικά γεγονότα εστιάζοντας «στην ανθρώπινη Βαλτική αλυσίδα της Ελευθερίας» και «την ειρηνική πολιτική διαδήλωση του 89». Μια μεγαλειώδη εκδήλωση που σηματοδότησε την 50^η επέτειο του Συμφώνου Μολότοφ-Ρίμπεντροφ. Στη συνέχεια, με προμετωπίδα μια σχετική ρήση του δικού μας Γιώργου Βέη, ο συγγραφέας αυτού του ιδιαίτερου οδοιπορικού θα επιχειρήσει να μας εισαγάγει στην εξόριστη Λιθουανική λογοτεχνία παρουσιάζοντάς μας το έργο αξιόλογων λογοτεχνών, άγνωστων εν πολλοίς στο δικό μας αναγνωστικό κοινό. Για να μας μεταφέρει στη συνέχεια, και με τρόπο αβίαστο, στο θέμα του λεγόμενου σύγχρονου Απαρχάιντ της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τρανό δείγμα μιας μοιραίας και εν πολλοίς άδικης ιστορικής αντιστροφής. Πρόκειται για το πρόβλημα εκατοντάδων κατοίκων της Λιθουανίας που έλκουν την καταγωγή τους από την Ρωσία, την Ουκρανία και την Λευκορωσία και  στους οποίους το κράτος με  αιτιολογία και πρόφαση ότι εργάστηκαν στον σοβιετικό στρατό ή τα σώματα ασφαλείας της Σοβιετικής Ένωσης, ή έχουν βεβαρημένο ποινικό μητρώο ή στερούνται επαρκούς και σταθερού εισοδήματος, αρνείται μέχρι και σήμερα την ιθαγένεια, με τραγικές για κείνους και τις οικογένειές τους συνέπειες.

Ακολουθούν τα κεφάλαια «ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΑΣΙΝΗ ΓΕΦΥΡΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ», «Η ΣΥΜΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΚΑΟΥΝΑ», «ΣΤΟ ΝΗΣΙΩΤΙΚΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΟΥ ΤΡΑΚΑΪ», και το αξιοπρόσεκτο και συγκλονιστικό: «ΤΟ ΠΟΛΥΕΘΝΙΚΟ ΓΕΩΔΑΙΤΙΚΟ ΤΟΞΟ ΤΟΥ ΣΤΡΟΥΒΕ» μέχρι και τον επίλογο.

Στο «Επίλογος», το σχετικό απόσπασμα από τις Αόρατες Πόλεις του Καλβίνο διαδέχεται ένα άτιτλο και ανυπόγραφο ποίημα, το οποίο, όπως ο ίδιος ο συγγραφέας του οδοιπορικού είχε την ευγενή καλοσύνη να μας πληροφορήσει, αποτελεί νεανικό και εισέτι ανέκδοτο δημιούργημά του. Ποίημα αισθαντικό που φανερώνει το σταθερό και διαχρονικό πάθος του συγγραφέα για αυτά που εντέλει κατόρθωσε να ζήσει και να δημιουργήσει, αλλά και δείγμα πρώιμης ωριμότητας και ευαισθησίας, το οποίο και παραθέτουμε.

«Ξέρεις τι είναι να τριγυρνάς ξένος/Ολομόναχος/Από πόλη σε πόλη/ Από Βορρά σε Νότο/Και τα μέρη που αγάπησες/Οι άνθρωποι που σε πίστεψαν/Να ξεθωριάζουν στη μνήμη σου/Σαν τα κιτρινισμένα στάχυα της πατρίδας σου/Και κείνο το χαρτί με τ’ όνομά σου/Στις κουρασμένες αποσκευές//».

Συμπερασματικά θα λέγαμε πως το Οδοιπορικό στη Σοβιετική και Νέα Βαλτική του Σχορετσανίτη δεν αποτελεί ένα συνηθισμένο ταξιδιωτικό οδηγό. Αυθεντικό, πολυπρισματικό, πλούσιο σε πληροφορίες και εικόνες, με καταιγιστικό στοχασμό και αναστοχασμό και μια εκτενή, άγνωστη εν πολλοίς σε μας ποικίλη βιβλιογραφία, συνιστά ένα πρωτότυπο και από κάθε άποψη αξιόλογο συγγραφικό έργο.