Ο Στόουνερ

Γράφει η Τζένη Μανάκη //

«Ο Στόουνερ» του John Williams, Eκδόσεις Gutenberg, Μετάφραση: Αθηνά Δημητριάδου

“Ήταν πάθος, όχι πάθος του νου ούτε της σάρκας, ήταν μια δύναμη που τα ενσωμάτωνε και τα δυο , σαν να μην ήταν άλλο από το υλικό του έρωτα, η ουσία του καθαυτή. Σε μια γυναίκα ή σ΄ένα ποίημα έλεγε πολύ απλά: Κοίτα ! Είμαι ζωντανός!”

Ένα εξαιρετικό λογοτεχνικό έργο για τον έρωτα της διδασκαλίας, για την αφοσίωση  στο στόχο, για τη ζωή μέσα στα Πανεπιστήμια, την άμιλλα και τον ανταγωνισμό, για τον ίδιο τον έρωτα και τη θυσία, για τις βαθιές φιλίες, τη δηλητηριώδη εκδικητικότητα, την ανθρώπινη απαντοχή, την κατανόηση, την παρανόηση των επιθυμιών του άλλου, τις οικογενειακές σχέσεις που κρύβουν δράματα, για τη σκληρότητα του χρόνου που τρέχει, τα γηρατειά, τη ζωή και τον θάνατο.

Ο Στόουνερ  είναι ένας ήπιος επαναστάτης, σιωπηλός χωρίς κραυγές και φανφάρες  προσηλωμένος  παρά τις αντιξοότητες σ΄αυτό που έχει τάξει σκοπό της ζωής του: Τη διδασκαλία της Λογοτεχνίας. Η αγάπη του γι αυτήν ήταν βαθιά και  καταλυτική και αποδείχθηκε υπεράνω κάθε άλλου πεδίου της ζωής του.

“Η ενδοσκόπηση δεν ήταν κάτι με το οποίο ήταν εξοικειωμένος, κι έτσι η διερεύνηση των κινήτρων του, του φάνηκε δύσκολο και ελαφρώς δυσάρεστο καθήκον. Αισθανόταν ότι ελάχιστα μπορούσε να προσφέρει στον εαυτό του  και εξίσου ελάχιστα μπορούσε να ανιχνεύσει μέσα του.”

Ο Στόουνερ είναι ένας ήρωας που συγκινεί τον αναγνώστη τον αναγκάζει να διαφοροποιεί διαρκώς τα συναισθήματα που του προκαλεί η πορεία αφήγησης της ζωής του, συμπάσχει, παλεύει με αμέτρητα ‘‘αν ”, μέσα από τον απλό, αλλά βαθύ, διεισδυτικό τρόπο γραφής του Ουίλλιαμς.

Το μυθιστόρημα αφορά τη ζωή του ήρωα από τα μικρά του χρόνια ξεκινώντας από το  1910, χρονολογία εγγραφής του στο Πανεπιστήμιο του Μιζούρι  και φθάνει μέχρι τον θάνατό του

Ένα φτωχό αγροτόπαιδο αποφασίζει να σπουδάσει Γεωπονία για να βοηθήσει τους γονείς του,  δουλεύοντας και ζώντας μέσα σε άθλιες συνθήκες, στο σπίτι κάποιων συγγενών. Στο δεύτερο εξάμηνο  εκείνης της χρονιάς ο Στόουνερ εγκαταλείπει βασικά μαθήματα της Γεωπονίας και επιλέγει  εισαγωγικά μαθήματα Φιλοσοφίας, Αρχαίας Ιστορίας  και δύο μαθήματα Αγγλικής Λογοτεχνίας.

Μαγεύεται από το σονέτο του Σαίξπηρ οι καταληκτικοί στίχοι του οποίου

“…. βλέπεις γι αυτό  κι η αγάπη σου τόση πολλή έχει βιάση  / Καθένας αγαπά διπλά ό,τι γοργά θα χάσει” επαληθεύονται στην ίδια τη δική του ζωή αργότερα. Επιλογή, στόχος και σκοπός ζωής  είναι πλέον η Αγγλική Λογοτεχνία, σαν μία πρωτόγνωρη σχέση με μια πανέμορφη, άγνωστη,  νεαρή ερωμένη που πασχίζει να κατακτήσει.

Η ανακοίνωση αλλαγής πορείας στους φτωχούς αμόρφωτους γονείς του τον δυσχεραίνει.   Εκείνοι, επιβεβαιώνοντας την ενσυναίσθηση των απλών ανθρώπων,  δέχονται την κατάσταση ” σαν να μην ήθελαν να τον ενοχλήσουν στην καινούρια του κοινωνική θέση”.

Με τη βοήθεια του καθηγητή Σλόουν εργάζεται ως  βοηθός  σε κάποιο τμήμα   πρωτοετών φοιτητών.  Βρίσκει συχνά τον εαυτό του αδύναμο στη μετάδοση της μαγείας που του προκαλούσαν τα λογοτεχνικά κείμενα.

”Κάπου κάπου εκεί που ήταν βυθισμένος στα διαβάσματά του , συνειδητοποιούσε ξαφνικά πόσα ήταν αυτά που δεν ήξερε, όλα αυτά που δεν είχε διαβάσει, και τότε η γαλήνη, για την οποία πάλευε, θρυμματιζόταν, μόλις αντιλαμβανόταν πόσο λίγος ήταν ο χρόνος που είχε σε τούτη τη ζωή για να μάθει αυτά που έπρεπε να μάθει”.

Η σχέση του με τους δύο συμφοιτητές του Μάστερς και Φιντς ,  κατ΄αρχήν συνήθης  φιλία των νιάτων μέσα από την οποία  ο Ουίλλιαμς ξεδιπλώνει τις σκέψεις και τις φιλοσοφικές θέσεις  των νέων ανθρώπων. Ο Μάστερς  αντιλαμβάνεται τον χαρακτήρα και τους στόχους του Στόουνερ και σχολιάζει ” προφητικά ” όταν εκείνος αρνείται να στρατευθεί.

”Είσαι αρκετά έξυπνος – οπωσδήποτε πιο έξυπνος από τον κοινό μας φίλο. ΄Εχεις όμως το μίασμα, την παλιά αναπηρία. Εσύ νομίζεις ότι εδώ υπάρχει κάτι, κάτι πού,΄αν ψάξεις , θα το βρεις. Τέλος πάντων , μέσα στον κόσμο θα το μάθαινες γρήγορα το μάθημά σου. Κι εσύ είσαι φτιαγμένος για να αποτύχεις, όχι πως εσύ θα  κονταροχτυπηθείς με τον κόσμο. Θα τον αφήσεις να σε μασήσει  και να σε φτύσει και θ΄απομείνεις να σκέφτεσαι τι πήγε στραβά. Γιατί πάντα θα πιστεύεις ότι ο κόσμος ήταν κάτι που δεν ήταν, κάτι που δεν είχε καμία επιθυμία να είναι”

Η παλιά φιλία των φοιτητικών χρόνων αποδεικνύεται σταθερή δια βίου με τον δεύτερο, και άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανάμνηση του Μάστερς που σκοτώθηκε στον πόλεμο.

”Στο παρελθόν, όποτε σκεφτόταν τον θάνατο , τον σκεφτόταν είτε ως γεγονός από τη λογοτεχνία είτε ως αργή, σιωπηρή τακτική φθοράς που εφάρμοζε ο χρόνος ενάντια στην ατελή σάρκα.”

Ο ίδιος ο Στόουνερ αρνήθηκε να στρατευθεί για να μην εγκαταλείψει αυτό που αγαπούσε περισσότερο.

 ” …ουδέποτε πίστεψε στην αναγκαιότητά του, και τώρα που ο πόλεμος είχε φθάσει στην πόρτα του,στην πόρτα τους, ανακάλυπτε μέσα του ένα τεράστιο απόθεμα αδιαφορίας. Αγανακτούσε με την αποδιοργάνωση που προκαλούσε ο πόλεμος στο πανεπιστήμιο, ταυτόχρονα όμως ούτε μέσα του ανίχνευε ιδιαιτέρως έντονα συναισθήματα πατριωτισμού, ούτε να μισήσει τους Γερμανούς μπορούσε ”.

Με τις μεταπτυχιακές του σπουδές δέχεται την πρόταση του καθηγητή Σλόουν  για ένα πρόγραμμα πλήρους διδασκαλίας  στο Πανεπιστήμιο της Κολόμπια  ” όπου είχε γνωρίσει την ασφάλεια και την ζεστασιά που  κανονικά έπρεπε να είχε νιώσει ως παιδί στο σπίτι του και δεν τις ένιωσε ποτέ  ”.

Ο καθηγητής Σλόουν γερνά. Ο Ουίλλιαμς περιγράφει εξαιρετικά τη φθορά στο σώμα, στο πνεύμα και τα απομεινάρια  της χαρακτηριστικής ειρωνείας του καθώς εκχωρεί στον Στόουνερ το αγαπημένο αλλά όχι δημοφιλές μάθημά του  Επισκόπηση  της Μεσαιωνικής Αγγλικής Λογοτεχνίας.   ΄Ετσι ο Στόουνερ ξεκινά την διδασκαλική  του πορεία  στην ίδια αίθουσα όπου είχε καθίσει ως ψηλός, λιγνός, σκυφτός έφηβος που άκουγε με αφτιά ορθάνοιχτα τα λόγια που τον είχαν οδηγήσει εδώ που είχε φτάσει.

Με το τέλος του πολέμου οι φοιτητές επανήλθαν  μαζί και ο Φίντς που του δόθηκε μία θέση γραμματέα του Κοσμήτορα, σε μία δεξίωση στο σπίτι του οποίου είχε προσκληθεί και ο Στόουνερ όπου είχε την ” ατυχία ” να γνωρίσει τον πρώτο έρωτα της ζωής του την ΄Ιντιθ Μπόστγουικ.  Ο Ουίλλιαμς σκιαγραφεί σε βάθος τα πορτρέτα της ΄Ιντιθ και των γονιών της, που προφανώς επέδρασαν δραματικά στην προσωπικότητά της. Η ΄Ιντιθ μια ψηλόλιγνη στενόψυχη γυναίκα με αμφισβητούμενα ταλέντα σε διάφορες μορφές τέχνης, μετά τον γάμο της με τον Στόουνερ αποδεικνύεται υστερική, κακεντρεχής και ψυχρή σαν πάγος με μικρό ιντερμέτζο την διάθεση για τεκνοποίηση. Πιθανώς μια επιλόχειος κατάθλιψη την απομακρύνουν από την Γκρέις τη μικρή κορούλα που απέκτησε το ζεύγος, της οποίας την αποκλειστική φροντίδα με μεγάλη στοργή  αναλαμβάνει ο Στόουνερ, χωρίς να αποποιηθεί στο ελάχιστο το διδακτικό του έργο. Η ΄Ιντιθ ξυπνά από τη ληθαρχική της αδράνεια και επιδίδεται σε απίθανες κακίες τις οποίες ο Στόουνερ αντιμετωπίζει με παθητικότητα   παρά τη διαφαινόμενη κακή επίδραση στη μικρή Γκρέις.

Θα ήταν η ΄Ιντιθ το ίδιο τόσο ανυπόφορα απεχθής με κάποιους άλλους χειρισμούς του Στόουνερ ή  μήπως ο γάμος που της ”επιβλήθηκε ” για ν΄αποφύγει το τοξικό οικογενειακό περιβάλλον  ακύρωσε τα όνειρά της για μια άλλη ζωή ?

”Θα πήγαινα κι εγώ κάποτε στην Ευρώπη ” είπε η ΄Ιντιθ .Χαμογελούσε, τα μάτια της γυάλιζαν ανεξέλεγκτα …” Τώρα πια δε νομίζω πως υπάρχει περίπτωση να πάω ποτέ .”

Όταν ο Φιντς αναλαμβάνει κοσμήτορας του Πανεπιστημίου του προτείνει τη θέση του  Προέδρου στον Στόουνερ ο οποίος την αποποιείται γιατί για εκείνον ήταν η διδασκαλία και μόνον αυτή που προηγείτο των οφικίων. Η απόφασή του αυτή αποδείχθηκε  τραγική για το υπόλοιπο της πανεπιστημιακής του σταδιοδρομίας. Ο Λόμαξ, ένας καθηγητής με αρκετές περγαμηνές και μια αναπηρία,  που ανέλαβε τη θέση, με αφορμή ένα περιστατικό μεταξύ Στόουνερ και κάποιου επίσης ανάπηρου αλλά θρασύ φοιτητή  του κάνει τη ζωή δύσκολη, παρά την παρέμβαση του Φιντς που παραμένει πιστός στην παλιά νεανική φιλία.

”Η φιλία ανάμεσα στον Γκόρντον Φίντς και τον Γουίλιαμ Στόουνερ είχε φτάσει στο σημείο που φτάνουν όλες οι ανάλογες σχέσεις όταν κρατάνε πολύ, ήταν χαλαρή, βαθιά και τη χαρακτήριζε η διακριτική οικειότητα που κάνει τέτοιες σχέσεις να μοιάζουν σχεδόν αδιάφορες”.

Ήταν τελικά ο Λόμαξ τόσο κακεντρεχής  ή περισσότερο ”δημιουργικός”   και  ”ελεύθερος ” σε σχέση με τον Στόουνερ στο εκπαιδευτικό πεδίο, ή ήταν η αναπηρία  που του δημιουργούσε τη διάθεση τόσο έντονων αντιπαραθέσεων? Κι εκείνο το απαλό φιλί στο στόμα της΄Ιντιθ μήπως υπέκρυπτε συμ-πάθεια ή κάτι άλλο?

John Williams

Ο Στόουνερ αποκομμένος από γυναίκα και κόρη ερωτεύεται τη νεαρή μεταπτυχιακή φοιτήτρια Κάθριν Ντρίσκολ. Ο έρωτάς τους είναι παθιασμένος, απόλυτος,  δεν περιορίζεται στα πλαίσια της σάρκας . Ο Ουίλλιαμς εγκαταλείπει τα απολύτως αρνητικά πορτρέτα των προηγούμενων ηρωίδων και της δίνει ζωή περιγράφοντας μία καθ΄όλα αξιόλογη και αξιολάτρευτη νεαρή γυναίκα με αξίες και ανυπέρβλητη αξιοπρέπεια και μεγαλοθυμία.

Οι αφηγήσεις σχετικά με τη σχέση του είναι εξαιρετικής λογοτεχνικής ομορφιάς.

”Είχαν μεγαλώσει κι οι δυό σε μια παράδοση που, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, τους έλεγε πως η ζωή του πνεύματος και η ζωή των αισθήσεων ήταν διαφορετικά πράγματα και μάλιστα εχθρικά μεταξύ τους. Πίστευαν και οι δυό τους, χωρίς ποτέ να το εξετάσουν στα σοβαρά, ότι έπρεπε κανείς να διαλέγει το ένα, αναπόφευκτα, σε βάρος του άλλου. Το ότι το ένα θα μπορούσε να κάνει πιο έντονο το άλλο δεν τους είχε περάσει ποτέ από το μυαλό, και εφόσον η πραγμάτωση αυτής της αλήθειας προηγήθηκε της αναγνώρισής της, το είδαν σαν αποκλειστικά δική τους ανακάλυψη ” .

Τα σχόλια στην πανεπιστημιακή κοινότητα γι αυτόν τον ”παράνομο” έρωτα ανάβουν το φυτίλι στη  βόμβα Λόμαξ επιβεβαιώνοντας σ΄έναν βαθμό κάποιες σκέψεις  που διατύπωσε κάποιο βράδυ σ΄ένα μπαρ παρέα με  Φίντς και  Στόουνερ, ο Μάστερς, που σκοτώθηκε στον πόλεμο.

”Η πρόνοια, λοιπόν, ή η κοινωνία  ή η μοίρα ή όπως αλλιώς θέλετε να το πείτε, έφτιαξε για χάρη μας αυτή την τρώγλη, για να χωθούμε μέσα και να γλυτώσουμε από τη θύελλα. Για χάρη μας υπάρχει το πανεπιστήμιο για τους απόβλητους της κοινωνίας, όχι για τους φοιτητές ούτε για την ανιδιοτελή αναζήτηση της γνώσης ούτε για όλους αυτούς τους λόγους που ακούτε”.

Ο Στόουνερ μετά τον ορυμαγδό,  πρόωρα γηρασμένος και ηττημένος  συνεχίζει ακάματος τη διδασκαλία, (χωρίς ποτέ να καταξιωθεί τη θέση του καθηγητή) , και ακριβώς αυτή είναι η ”επανάστασή” του, σε αντίθεση με την υπόλοιπη ζωή του, όπου παραμένει αδρανής σαν Τσεχωφικός ήρωας, κλειδώνοντας όλα τα ”θέλω” του, μέχρι σε κάποια φάση της ζωής του, που αντιλαμβανόμενος το τέλος  θα πάρει τη ρεβάνς σαν επιβεβαίωση της εμμονικής επανάστασής του. Η ονοματοδοσία του Ουίλλιαμς στον κεντρικό ήρωά του, οπωσδήποτε δεν είναι τυχαία όπως και ο σχολιασμός του παλιού φίλου του Στόουνερ, του Μάστερς  σ΄εκείνα τα χρόνια πριν από τον πόλεμο που στοίχισε τον θάνατό του.

Θα πρέπει να σταθώ στις θαυμάσιες διεισδυτικές περιγραφές των χαρακτήρων, στους έξοχους σχολιασμούς θεωρίας της Λογοτεχνίας, στη βαθιά τομή της ψυχογραφίας του κόσμου της πανεπιστημιακής κοινότητας , ως το έργο να έχει γραφεί ακριβώς γι αυτή,  στην ενδελεχή προβολή κάθε θέματος  και στην οικονομία του λόγου για να προβάλει το επόμενο  θέμα με φόντο τα προηγηθέντα.

Στην άρτια περιγραφή του τρόπου συμπεριφοράς των ανθρώπων της γενιάς εκείνης που έζησε τις θύελλες των δύο πολέμων.

Στο κλίμα των δηλητηριωδών ενδοοικογενειακών σχέσεων με θύματα τα παιδιά, γιατί ένα τέτοιο παιδί υπήρξε η ΄Ιντιθ που ”κληροδότησε ” τη δυστυχία στην κόρη  της,  επιβεβαιώνοντας την άποψη του Στρίνγκμπεργκ για την οικογένεια, ( ευτυχώς δεν ισχύει εν γένει), όπως την περιγράφει στο ” Γιο της δούλας”   ” …είναι φωλιά κάθε κοινωνικού κακού , σπλαχνικό καταφύγιο για τις ράθυμες γυναίκες, λιμάνι για τους πατεράδες και κόλαση για τα παιδιά ”.

Ο ”ΣΤΟΟΥΝΕΡ” είναι ένα βιβλίο που αξίζει να διαβαστεί με την προσοχή που πρέπει να δίνει κανείς στην καλή Λογοτεχνία!