Από τη θαλπωρή του κελιού

Γράφει η Τζένη Μανάκη //

Hans Fallada «Ο πότης», Μετάφραση: Έμη Βαϊκούση, Εκδόσεις Κίχλη

«Όμως για σένα, κρατούμενε, δεν είναι ίδιο το γαλάζιο του ουρανού, κι ο ήλιος που ζεσταίνει το δέρμα σου δεν λάμπει για σένα. Κι η απεραντοσύνη του τοπίου δεν είναι για σένα. Απλός επισκέπτης είσαι, του ουρανού, του καθαρού αέρα, του ήλιου – τα λεπτά σου είναι μετρημένα κρατούμενε. Ο κόσμος σου εσένα είναι, το μουντό, το ζοφερό σπίτι των νεκρών, εκεί όπου γέλιο απελευθερωτικό της ψυχής,

δεν αντηχεί ποτέ. Για τον ήλιο είσαι ένας ξένος, κρατούμενε.»

Ο Ρίχαρντ Ρούντολφ Φρήντριχ Ντίτσεν ήταν το τρίτο παιδί  μιας αστικής οικογένειας με παράδοση πέντε γενεών στη νομική επιστήμη. Γεννήθηκε το 1893. Μέσα από τα προσωπικά του βιώματα και χάρη  στη συγγραφική του δεξιοτεχνία σκιαγραφεί με απαράμιλλη διεισδυτικότητα τη ζωή των τροφίμων φυλακών και νοσηλευτικών ιδρυμάτων, στα οποία πέρασε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του, εξαιτίας του εθισμού του στο αλκοόλ και της εξάρτησής του από τη μορφίνη. Το ψευδώνυμο με το οποίο γράφει Hans Fallada, είναι επινοημένο από τον κόσμο των αδελφών Γκρίμ.

Πολλοί τον τοποθετούν δίπλα στον μεγάλο Ντοστογιέφσκι για την τεράστια ψυχογραφική δεινότητα ηρώων με αποκλίνουσες κοινωνικά συμπεριφορές. Ο ίδιος γράφει: «Όπως εκείνος (ο Ντοστογιέφσκι) είχα πάντα μια ακατασίγαστη έλξη για τις σκοτεινές όψεις της ζωής, για χαρακτήρες ασταθείς, νοσηρούς, απελπισμένους (…) Jurgen Manthey (βιογραφία του Fallada)

Ο Χέρμαν Μπροχ σε επιστολή του προς τον Fallada (22/11/57) του γράφει: «Έχω την αίσθηση ότι δεν αντλείτε πραγματική ευχαρίστηση από τις αξιοζήλευτες, πραγματικά επιτεύξεις σας . Βασανίζεστε […] Πιστεύω πως με οργή επιβάλλετε στον εαυτό σας τη δουλειά του συγγραφέα (το λέω προβάλλοντας βέβαια επάνω σας ένα κομμάτι του εαυτού μου) ενώ σας τρώει μέσα σας, που το μελάνι του τυπογραφείου δεν διώχνει την οσμή του θανάτου που μας πνίγει». (από το πολύ κατατοπιστικό επίμετρο του βιβλίου).

Το μυθιστόρημά «Ο Πότης», ξεκίνησε ο Fallada να το γράφει τον Σεπτέμβριο του 1944, περίοδο κατάρρευσης της Γερμανίας αλλά και δικής του, με τον αλκοολισμό του σε έξαρση. Σ’ ένα επεισόδιο με τη γυναίκα του πυροβολεί στον αέρα, γεγονός που καταγγέλθηκε και θεωρήθηκε ως απόπειρα δολοφονίας. Έτσι βρέθηκε σε ίδρυμα.

Η υπόθεση του «Πότη» τοποθετείται στη δεκαετία του ’30.  Ο ήρωάς του, ΄Ερβιν Ζόμερ, ζει μια ήσυχη, εύπορη, οικογενειακή ζωή με τη σύζυγό του Μάγδα. Ο΄Ερβιν, ψυχικά ασταθής, ευάλωτος, έμαθε να στηρίζεται στις δεξιότητες και την τάξη της συζύγου του. Όλα πήγαιναν καλά στη ζωή του ζεύγους, μέχρι που εκείνη άφησε στα χέρια του την επιχείρηση. Με την αποχώρηση της δραστήριας Μάγδας, η επιχείρηση  παίρνει την κάτω βόλτα και φέρνει σε κατάσταση κατάρρευσης τον ΄Ερβιν, που βρίσκει παρηγοριά στο αλκοόλ.

Με λυρισμό ο συγγραφέας μιλάει για τη σαγηνευτική απόλαυση που προσφέρει το αλκοόλ. Είναι προφανές, ότι γνωρίζει βιωματικά το βάθος της κλίμακας των ανθρώπινων συναισθημάτων από την επίδραση των ουσιών, απ’ αρχής μέχρι τέλους.         Η αρχική ευφορία του ήρωά του, μετατρέπεται σε κόλαση, καθώς εκ των πραγμάτων συνδιαλέγεται με άτομα του περιθωρίου. Μέσα στη μέθη της υπεροχής που του δίνει αρχικά το αλκοόλ απελευθερώνεται ηθικά και σεξουαλικά. Παραδέρνει ανάμεσα στην ενοχή που του προκαλεί η απώλεια της αστικής αξιοπρέπειας και στην ευχαρίστηση που του προσφέρει η καταπάτησή της. Ένας βίαιος καυγάς με την Μάγδα γίνεται αφορμή να κατηγορηθεί για απόπειρα δολοφονίας της και έτσι βρίσκεται αρχικά έγκλειστος σε φυλακή και στη συνέχεια σε άσυλο ψυχικά διαταραγμένων.

Οι λεπτομερείς αφηγήσεις του Fallada, σχετικά με τον εγκλεισμό και την επίδραση του, σε διαφορετικούς τύπους ανθρώπων, στο άσυλο, είναι συγκλονιστικές.

Ο πρώτος καιρός του εγκλεισμού του ΄Ερβιν είναι βαρύς. Όμως κάποτε συνηθίζει.

«Ε, ναι, τώρα είχα ενσωματωθεί για τα καλά , ανήκα κανονικότατα σ’ αυτό το περιβάλλον, κι αν θέλω να είμαι ειλικρινής, μετά τις πρώτες εβδομάδες προσαρμογής ένιωθα σχετικά καλά. Είχα εξοικειωθεί με το μόνιμο αίσθημα πείνας, με τους συνεχείς καυγάδες, με τον κακό αερισμό των χώρων του οικήματος, ακόμα και με τα γουρουνόσπυρα …»

O Fallada, περιγράφει με οξυδέρκεια, θλίψη, ειρωνεία αλλά και χιούμορ τους συγκρατούμενους του στο νοσηλευτήριο, όπου στόχος ήταν η απανθρωποποίηση και η λήθη της ύπαρξης, χαρακτηριστικά της ναζιστικής θηριωδίας. Με εξαίρεση κάποιων, με ιδιαίτερα συμπτώματα ασθένειας, που συνεπαγόταν συμπεριφορές άλλοτε ενοχλητικές, άλλοτε γελοίες, που προκαλούσαν καυγάδες και εκστόμιζαν βρισιές, οι υπόλοιποι κρατούμενοι αποτελούσαν μια γκρίζα, άμορφη,  αδιαφοροποίητη μάζα.

«Πως ξεγυμνώνει το άπλετο φως του ήλιου αυτά τα πρόσωπα, αυτά τα θλιβερά απομεινάρια αναμνήσεων, χαμένων σε σκοτάδι απόλυτο. Τι πόνος και πένθος και κτηνωδία κι απόγνωση και τρέλα!»

Η απελπισία οδήγησε τον ΄Ερβιν Ζόμερ να  αναπτύξει μέσα του μια ισχυρή θέληση ν’ αφεθεί στη χοάνη της απόλυτης ισοπέδωσης. Αποζητούσε τη συντροφιά ορισμένων από τούς κρατούμενους γιατί δεν άντεχε τον εαυτό του κάτω από τόσο βάρβαρες συνθήκες. Σκεφτόταν: «Πάντα με κάτι ασήμαντο ξεκινάει το κακό κι ύστερα μας παίρνει από κάτω, παίρνει διαστάσεις τεράστιες και μας σκεπάζει, κι έτσι φτάνουμε να βλέπουμε την ελευθερία μέσα απ’ τα σίδερα».

Άλλοτε πάλι, φούντωνε μέσα του η ελπίδα της προοπτικής να ξαναβρεί την ελευθερία του.

Είναι καταπληκτικός ο τρόπος που ο συγγραφέας περιγράφει τις ψυχικές διακυμάνσεις του ήρωά του, τις επιδράσεις που δέχεται από άλλους κρατούμενους, την πλήρη αδυναμία αντίδρασης, την ομολογία της έμφυτης δειλίας, τις αυτοκτονικές τάσεις που εναλλάσσονται με προσπάθειες επιβίωσης και λυσσαλέας εκδικητικότητας,  και άλλοτε με την αίσθηση αυτάρκειας, ακόμη και «ευτυχίας» μέσα στο μικρό κελί.

«Κάθε φορά που καθόμουνα όρθιος στο περβάζι του παραθύρου κι έπαιρνα αυτές τις δέκα ή δώδεκα απολαυστικές ρουφηξιές με τη μικρή μου πίπα, ένιωθα  πιο πλούσιος κι ευτυχισμένος παρά ποτέ. Ένιωθα πράγματι πως ποτέ δεν είχα ευχαριστηθεί τη ζωή μου τόσο βαθιά, όσο στη θαλπωρή αυτού του κελιού.»

Σε πλήρη εγκατάλειψή από την Μάγδα, άλλοτε σκέφτεται να την εκδικηθεί με αποστέρηση της περιουσίας που του ανήκε, κι άλλοτε να της προσφέρει τα πάντα, επινοεί τρόπους επανασύνδεσης, νοσταλγεί την παλιά οικογενειακή θαλπωρή. Όταν αποφασίζει να της χαρίσει όλη του την περιουσία με την ελπίδα εκείνη να τον δεχθεί και κατά συνέπεια να λήξει η κράτησή του στο άσυλο, η επαφή μαζί της τον συντρίβει.

«Και καθώς κοιταζόμαστε έτσι, έχω την αίσθηση πως το βλέμμα μου διαπερνάει βαθιά τη γυναίκα αυτή και βρίσκει μέσα ένα πλάσμα που ποτέ δεν είχα γνωρίσει».

Τον πληγώνει η προδοσία. Κι ενώ η αβυσσαλέα απόγνωσή του, μία κρίση βαθιάς απελπισίας, εναλλασσόταν με παραλυτική απάθεια, καταλήφθηκε από μία ακατάσχετη τάση εκδικητικότητας,  μαζί με την φρούδα βεβαιότητα ότι θα είχε τη δυνατότητα να εκτελέσει όλο τον σχεδιασμό εκδίκησης που είχε επινοήσει.

«…έχει βάλει κανονικά  χέρι στην περιουσία μου κι αποκεί και πέρα καρφί δεν της καίγεται για τον άντρα της. Αλλά, περίμενε Μάγδα και θα δεις! Εγώ θα βγω από δω μέσα ο κόσμος να χαλάσει, και τότε θα δεις ποιος είναι το αφεντικό.»

Η διαπίστωση της παταγώδους αποτυχίας, των σχεδίων εκδίκησής του γίνεται  μονόδρομος για τον ΄Ερβιν Ζόμερ.

Στο εξαιρετικό αυτό έργο του, ο Fallada, παντρεύει το τραγικό με το κωμικό, το συγκλονιστικό με το γελοίο, την απελπισία με την άλογη ευφορία, την προσφορά με την εκδικητικότητα, τη φιλία με την προδοσία. Η ολιγάριθμη κοινότητα του ασύλου  αποτελεί, ενδεχομένως, μικρογραφία μιας κοινωνίας που βυθίζεται στη φρίκη του Ναζισμού.

Hans Fallada

Ο Χανς Φάλαντα (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Rudolf Ditzen) γεννήθηκε το 1893 στο Γκράιφσβαλντ και πέθανε το 1947 στο Βερολίνο. Άσκησε διάφορα επαγγέλματα (τοπογράφος, λογιστής, νυχτοφύλακας, έμπορος δημητριακών και διαφημιστής). Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο εργάστηκε ως μεταφραστής και δημοσιογράφος. Επηρεασμένος αρχικά από τον εξπρεσιονισμό, εμφανίζεται στα γράμματα το 1920 με το μυθιστόρημά του “Der junge Goedeschal”. To 1926 καλύπτει ως δημοσιογράφος την περίφημη δίκη της εξέγερσης των αγροτών στο Neumunster. Από το πρακτικά της δίκης αυτής είναι εμπνευσμένο το μυθιστόρημά του “Bauern, Boyren und Bowbe”· Ο Φάλαντα προσχωρεί στο καλλιτεχνικό κίνημα “Νέα Αντικειμενικότητα” και ασπάζεται τον κοινωνικό νατουραλισμό με τη συνειδητή χρήση του απλού ύφους. Το 1932 κυκλοφορεί το μυθιστόρημά του “Kleiner Mann – was nun?” (αγγλ. έκδ. “Little Man, What Now?”), το οποίο περιγράφει την καθημερινή ζωή των προλεταριοποιημένων μικροαστών. Με το βιβλίο αυτό ο Φάλαντα αποκτά παγκόσμια φήμη. Αγοράζει τότε ένα αγρόκτημα στο Μέκλεμπουργκ και ασχολείται με την καλλιέργειά του. Ακολουθούν δώδεκα περίπου μυθιστορήματα και ένα βιβλίο με αυτοβιογραφικές αναμνήσεις. Ξεχωρίζουν το “Wolf unter Wolfen” (1932), μια ακριβής σκιαγράφηση του κοινωνικού χάους κατά τη διάρκεια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, το “Wer einmal aus dem Blechnapf frisst?” (1934) και το “Der eiserne Gustav” (1938), μυθιστόρημα-ποταμός, μια τοιχογραφία της ζωής στο Βερολίνο από το 1914 έως το 1924, μια σκοτεινή και σκληρή περιγραφή της παρακμής και σταδιακής εξαθλίωσης των μικροαστικών στρωμάτων. Ο Φάλαντα εγκαταλείπει το αγρόκτημά του και εγκαθίσταται στο Βερολίνο, όπου τον Φεβρουάριο του 1947 πεθαίνει από υπερβολική δόση υπνωτικών, έχοντας ολοκληρώσει το μυθιστόρημα “Μόνος στο Βερολίνο” (“Jeder stirbt fur sich allein”, αγγλ. μτφρ. “Every Man Dies Alone”), σχετικά με την πραγματική ιστορία του ζεύγους Otto και Elise Hampel, που εκτελέστηκαν από τους Ναζί, κατά τη διάρκεια του πολέμου, εξαιτίας της αντιφασιστικής τους δράσης. Το 1950 κυκλοφορεί το πιο προσωπικό του βιβλίο “Der Trinker” (“Ο πότης”, αγγλ. έκδ. “The Drinker”, 1944), μια βαθιά αυτοβιογραφική εξιστόρηση της ζωής με τους Ναζί. Ο Χανς Φάλαντα παρέμεινε δημοφιλής συγγραφέας στη Γερμανία και μετά το θάνατό του, ωστόσο ορισμένα από τα ανέκδοτα έργα του θεωρείται ότι χάθηκαν ή πουλήθηκαν, εν μέρει εξαιτίας της αμέλειας και εν μέρει εξαιτίας του εθισμού στα ναρκωτικά της δεύτερης γυναίκας και μοναδικής κληρονόμου του, Ulla Losch. Η ανάδυση του σημαντικού αυτού συγγραφέα από τη λήθη έγινε το 2009, όταν ο αμερικανικός εκδοτικός οίκος Melville House Publishing εξέδωσε και πάλι στα αγγλικά τα βιβλία του “Little Man, What Now?”, “The Drinker” και “Every Man Dies Alone”, που γνώρισαν, στη συνέχεια, μεταφράσεις σε πολλές γλώσσες.