Πόνος: Ένα τόσο παλιό, γνωστό, σύνηθες και εμμένον σύμπτωμα, και «Ο πόνος στον Πολιτισμό και στην Ιστορία της Ιατρικής».

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //

Ρηγάτος Α. Γεράσιμος: “Ο πόνος στον πολιτισμό και στην ιστορία της ιατρικής”, ΒΗΤΑ Ιατρικές Εκδόσεις, 2009

Οι θεωρίες, εικασίες και πραγματικότητες σχετικά με το βαθμό στον οποίο τα ανθρώπινα όντα και τα ζώα βιώνουν τον πόνο, έχουν μακρά και ενδιαφέρουσα ιστορία από κάθε σκοπιά. Στις 16 Απριλίου 1872, μια γυναίκα με την υπογραφή ‘μια φιλότιμη Αγγλίδα’ δημοσίευσε μια επιστολή στους Times με τον τίτλο ‘Είναι οι γυναίκες ζώα’; Ήταν σαφώς, όπως μπορούμε να υποθέσουμε εύκολα, θυμωμένη σε μεγάλο βαθμό. Η περιρρέουσα οργή της τροφοδοτούνταν από μερικές πρόσφατες, για εκείνη την εποχή, δικαστικές υποθέσεις στις οποίες ένας άντρας  που είχε βγάλει με ψυχρό τρόπο το μάτι της ερωμένης του και ένας άλλος που σκότωσε τη γυναίκα του, φυλακίστηκαν τελικά για λίγους μήνες ο καθένας. Σε αντίθεση, ένας άλλος άνθρωπος που είχε κλέψει ένα ρολόι τιμωρήθηκε σοβαρά, και καταδικάστηκε όχι μόνο για επτά χρόνια, αλλά και υποβλήθηκε επιπλέον παραδειγματικά σε σαράντα χτυπήματα με μαστίγιο. Ταυτόχρονα σημείωνε, όμως, ότι αν και ορισμένοι άνθρωποι μπορεί να πιστεύουν ότι ένα ρολόι ήταν ένα αντικείμενο μεγαλύτερης αξίας από το μάτι μιας ερωμένης ή της ζωής της συζύγου τους, ζητούσε τους αναγνώστες να θυμούνται πάντα  ότι ‘το άψυχο ρολόι δεν υποφέρει’, και ότι   κάθε ζωντανός οργανισμός προικισμένος με νεύρα και  μυς, θα πρέπει να βιώνει μεγάλη αγωνία μπροστά στη τύφλωση ή την σύνθλιψη μέχρι θανάτου. Ταυτόχρονα με σαφή και αναμφισβήτητη ειρωνική και σκωπτική διάθεση παρακαλούσε   τις γυναίκες να μην επιτρέπουν  την κακομεταχείριση των ζώων, διότι αυτό θα βελτιώσει τελικά και τη δική τους θέση απέναντι στο νόμο!

James Gillray, Η ουρική αρθρίτιδα (1799).

Για την ιστορία αναφέρουμε ότι λίγο πριν είχαν δημοσιευθεί τα βιβλία του Κάρολου Δαρβίνου, ‘The Descent of Man and Selection in Relation to Sex’ (1971) και ‘The Expression of Emotions in Man and Animals’, το 1872. Τόσο ο Δαρβίνος όσο και η  ‘φιλότιμη Αγγλίδα’ έθιγαν ένα  βασικό ζήτημα το οποίο κέντριζε το ενδιαφέρον θεολόγων, επιστημόνων, φιλοσόφων, ψυχολόγων και   κοινωνιολόγων για αιώνες. Τουτέστιν τι γνωρίζουμε για το πως αισθάνονται οι άλλοι άνθρωποι;  Ο λόγος που το ερώτημα  αυτό ήταν τόσο σημαντικό, βασιζόταν στο γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι δεν πίστευαν ότι όλα τα ανθρώπινα όντα (πόσο μάλλον τα  μη ανθρώπινα, δηλαδή τα  ζώα) ήταν εξίσου ικανά να υποφέρουν, δεδομένου ότι πολλοί επιστήμονες και φιλόσοφοι επισήμαιναν την ύπαρξη μιας κάποιας ιεραρχίας στην ευαισθησία. Η πίστη άλλωστε σε μια μεγάλη ‘Αλυσίδα Ύπαρξης’, αποτελούσε θεμελιώδες δόγμα της δυτικής φιλοσοφίας. Φυσικά, η ‘φιλότιμη Αγγλίδα’ χρησιμοποιούσε τη  σάτιρα για να υποστηρίξει   περισσότερα δικαιώματα για τις γυναίκες και δεν κατηγορούσε τους άντρες που αδυνατούσαν να αναγνωρίσουν  ότι και οι γυναίκες μπορούσαν να βιώσουν πόνο. Αντίθετα, είχε επιστήσει την προσοχή στην έλλειψη σεβασμού ορισμένων ανθρώπων που είχε βαθιά επίδραση στην  γενικότερη θέση τους μέσα στην κοινωνία. Αυτές και κάποιες άλλες παρεμφερείς  πεποιθήσεις για τους μαύρους σκλάβους που δούλευαν στα απόμακρα μήκη και στα πέρατα της βρεττανικής αυτοκρατορίας, ήταν σημαντική παράμετρος στις αυτοκρατορικές κατακτήσεις. Με ηδονοβλεπτική περιέργεια, οι ταξιδιώτες και εξερευνητές, συχνά σχολίαζαν εκείνα που  θεωρούσαν εξωτικές απαντήσεις στον πόνο από τους αυτόχθονες πληθυσμούς.

Caravaggio (1571-1610), Αφαίρεση δοντιού. Λάδι σε καμβά ( c. 1608-10).
Galleria Palatina, Φλωρεντία.

Στην Αυστραλία, οι νεοαφιχθέντες άποικοι  υποστήριζαν ότι η αντοχή στον πόνο των ιθαγενών   Αυστραλών,  ήταν κάτι το αξιοθαύμαστο, ενώ παράλληλα κάποιοι άλλοι, χρησιμοποίησαν το θέμα ως δικαιολογία για περαιτέρω κοροϊδία. Χαρακτηριστικά ειπώθηκε ότι εκτιμούσαν τόσο πολύ τα ευρωπαϊκά παπούτσια, που όταν ένας από τους Μαορί βρέθηκε  στην αρκετά ευχάριστη θέση να γίνει  κάτοχος ενός ζεύγους και διαπίστωσε ότι ήταν πάρα πολύ μικρό, δεν  δίστασε να του κόψουν το δάχτυλο του ποδιού, να ελέγχει  την αιμορραγία καλύπτοντας το κολόβωμα  με λίγη κάνναβη, και στη συνέχεια να σπρώξει τα πόδια του μέσα σε αυτά!

Υπήρξαν επίσης, παράλληλα, εικασίες ότι η ίδια η εκπολιτιστική διαδικασία είχε καταστήσει  τους ευρωπαϊκούς λαούς πιο ευαίσθητους στον πόνο. Δεν είναι τυχαία η παρατήρηση του Αμερικανού νευρολόγου Silas Weir Mitchell ο οποίος το 1892 δήλωσε ότι  στη διαδικασία του εκπολιτισμού μας, έχουμε κερδίσει αυξημένη πιθανότητα να υποφέρουμε. Ομοίως, γράφοντας το 1930, ο διακεκριμένος Γάλλος χειρουργός René Leriche (1879-1955) υποστήριξε ένθερμα ότι οι Ευρωπαίοι είχαν γίνει πιο ευαίσθητοι στον πόνο. Έτσι, ισχυρίστηκε, σε αντίθεση με τους προηγούμενους   αιώνες, οι  ασθενείς δεν θα μας επιτρέπουν να  κόψουμε ούτε ένα εκατοστό από το σώμα τους, χωρίς τη χορήγηση  αναισθητικού! Άλλοι γιατροί και οι επιστήμονες του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα, ήθελαν να περιπλέξουν την εικόνα κάνοντας διάκριση μεταξύ της αντίληψης του πόνου και της αντίδρασης στον  πόνο.  Η υποτιθέμενη έλλειψη ευαισθησίας στον πόνο ήταν απόδειξη της ταπεινής καταγωγής τους, αλλά όταν εμφάνιζαν αντιδράσεις στον πόνο, η ευαισθησία τους ονομαζόταν υπερβολική ή υστερική και ως εκ τούτου την θεωρούσαν ως ακόμα μεγαλύτερη  απόδειξη της κατωτερότητάς τους.

Αργότερα ‘αναγνωρίστηκε’ ότι το αίσθημα του πόνου επηρεαζόταν  από συναισθηματικές και ψυχολογικές καταστάσεις. Η επιρροή των ‘ψυχικών παραγόντων’ στην αντίληψη του πόνου είχε παρατηρηθεί εδώ και αιώνες, ιδίως στο πλαίσιο των θρησκευτικών βασανιστηρίων. Έτσι η έκσταση και το ιδεολογικό πάθος ήταν γνωστοί παράγοντες που μείωναν ή και εξάλειφαν ακόμα τον  πόνο. Αυτή η περίεργη πτυχή του πόνου διερευνήθηκε  πιο διεξοδικά στον πόλεμο, όπου η αποκτηθείσα στρατιωτική γνώση έκρινε ότι ο υψηλός  ενθουσιασμός στη μάχη, μείωνε τον πόνο των τραυματισμών. Αυτές οι ανέκδοτες παρατηρήσεις επιβεβαιώθηκαν από μια συστηματική μελέτη που πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Σε μια μελέτη, αναφέρθηκε ότι το ένα τρίτο όλων των ακρωτηριασμών στο Νοσοκομείο της Πενσυλβάνια μεταξύ 1853 και 1862, γίνονταν χωρίς αναισθητικό, ακόμα κι αν αυτό ήταν διαθέσιμο. Διακεκριμένοι χειρουργοί πραγματοποιούσαν τους περισσότερους των μη στρατιωτικών ακρωτηριασμών με τους ασθενείς τους σε πλήρη συνείδηση. Όπως παραδέχτηκε η ‘φιλότιμη Αγγλίδα’, οι πεποιθήσεις σχετικά με την ευαισθησία συνδέονταν με τις ανθρώπινες  ιδέες. Οι σκλάβοι, μειονοτικές ομάδες, οι φτωχοί και άλλοι παρόμοιοι στην κοινωνία θα μπορούσαν επίσης, γιατί όχι,  να στερηθούν σε πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά θέματα, με την αιτιολογία ότι δεν ‘αισθάνονταν’ τόσο όσο οι άλλοι!

Διαβάζω στο προαναφερόμενο βιβλίο του Γεράσιμου Ρηγάτου, ότι παρά τις φιλότιμες προσπάθειες, η ιατρική και θεραπευτική δεν κατόρθωσαν ακόμα να οδηγήσουν σε πλήρη έλεγχο του συγκεκριμένου συμπτώματος. Κι όταν αυτό γινόταν εμφανές, όλες τις εποχές, οι άνθρωποι απευθύνονταν σε δυνάμεις υπέρτατες, στη μαγεία, τη μεταφυσική  και σε θεούς. Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι οι προϊστορικές κοινωνίες πίστευαν τόσο στο φυσικό όσο και το μεταφυσικό. Για τις σοβαρές ασθένειες ή τις βαριές αναπηρίες, όταν δεν υπήρχε καμία λογική εξήγηση, η αιτία εντοπιζόταν κάπου αλλού, στους θεούς, τα πνεύματα  και τους δαίμονες. Οι θρησκευτικές τελετές είχαν εδώ εξέχουσα θέση στην αντιμετώπιση και του πόνου, μεταξύ των άλλων. Ο συγγραφέας της ενδιαφέρουσας μονογραφίας, ασχολείται συστηματικά με τη λαογραφία του πόνου, ειδικά στους αρχαίους λαούς. Μέσα στις σελίδες της, παρελαύνουν οι όποιες γνώσεις περί της αέναης προσπάθειας για την αντιμετώπισή του στον αρχαίο κόσμο. Στην Κίνα, την Ινδία, την Αμερική, το Ισραήλ, την Αίγυπτο, στους Σουμέριους, Ασσύριους, Βαβυλώνιους, κι ακόμα τους Μήδους και τους Πέρσες.

Η αρχαία Μεσοποταμία, η περιοχή ανάμεσα στους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη, είχε αναπτύξει ξεχωριστό πολιτισμό, εδώ και χιλιάδες χρόνια, και  δικαίως χαρακτηρίστηκε σπουδαίο λίκνο πολιτισμού. Αναπόσπαστο μέρος του κατείχε και η ιατρική με την πρακτική της. Σπουδαίοι ρυθμιστικοί παράγοντες, αποτέλεσαν τα κείμενα του κώδικα του Χαμουραμπί. Το αποτέλεσμα βεβαίως των πολλαπλών και διαδοχικών κατακτήσεων της περιοχής από φιλόδοξους λαούς, οδήγησε σε ανάμειξη των πολιτιστικών στοιχείων και βεβαίως την ανάλογη ομογενοποίηση των θεραπευτικών προσπαθειών τους. Οι Σουμέριοι, φαίνεται ότι γνώριζαν αρκετά για τη χρήση της παπαρούνας, την οποία και χρησιμοποιούσαν θεραπευτικά για την αντιμετώπιση  του πόνου. Το ‘φυτό της χαράς’ ήταν λίαν διαδεδομένο στον πολιτισμό τους. Όλοι, όμως,  ανεξαιρέτως οι αρχαίοι λαοί είχαν σπουδαία συνεισφορά και στην ιατρική και ειδικότερα βεβαίως στην αντιμετώπιση των συμπτωμάτων των ασθενειών κατά την οποία εξέχουσα θέση καταλάμβαναν τα παυσίπονα.

Ιδιαίτερο κεφάλαιο αποτελεί η αντιμετώπιση του πόνου από τους αρχαίους Έλληνες. Οι ρίζες και αναφορές πηγαίνουν πολύ πίσω, σχεδόν μέχρι τον Ασκληπιό και τον Όμηρο. Τους ακολούθησαν ο Ιπποκράτης και οι επίγονοί του, το Βυζάντιο και οι φιλόδοξοι Άραβες. Η ιστορία του πόνου φυσικά ακολουθεί κατά πόδας την ιστορία και την εξέλιξη της ιατρικής. Κυρίως όμως την ιστορία της χειρουργικής τέχνης και επιστήμης. Εκεί όπου το σύμπτωμα του πόνου κατέχει δεσπόζουσα θέση, σε ασθενείς και γιατρούς. Η περιεγχειρητική αναισθησία έπρεπε να προοδεύσει κι αυτή παράλληλα με τη χειρουργική και τις τεχνικές της!

Σημαντική έκταση καταλαμβάνει στο βιβλίο, η ιστορία των παυσίπονων φαρμάκων, έως τις μέρες μας. Φράσεις από την Οδύσσεια και την Ιλιάδα φέρνουν το πρόβλημα του πόνου και της αντιμετώπισής του σε πρώτο πλάνο και σε πρώτη προτεραιότητα όλων των εμπλεκομένων φορέων. Πρακτικοί γιατροί, τσαρλατάνοι, μπαρμπέρηδες, εξορκιστές, η Εκκλησία, η αστρονομία, η αλχημεία, άγιοι, επιστήμονες γιατροί προερχόμενοι από Πανεπιστήμια, όπως εκείνα του Σαλέρνο και του Μονπελιέ, προσφέρουν τις υπηρεσίες τους σε ευγενείς και πλουσίους, ενώ θανατηφόρες επιδημίες μαστίζουν αλύπητα την κοινωνία. Το όπιο βρίσκεται στην καθημερινή πρακτική στο Πανεπιστήμιο του Σαλέρνο κι η χρησιμοποίησή του επεκτείνεται σε ολόκληρη την περιεγχειρητική περίοδο. Το όπιο και τα φυσικά του παράγωγα έμελλε να έχουν ξεχωριστή πορεία και ανάπτυξη.

Το βιβλίο ετούτο αποτελεί μία πραγματικά ολοκληρωμένη προσέγγιση του θέματος του πόνου στον πολιτισμό και στην ιστορία της ιατρικής σε παγκόσμια κλίμακα. Κάποια μικρά παραλειπόμενα της ιστορίας ολοκληρώνουν το αντικείμενο του βιβλίου, κάνοντάς το περισσότερο ενδιαφέρον σε ένα θέμα εκ προοιμίου λίαν ελκυστικό. Αναμφίβολα  πρόκειται για βιβλίο σταθμό και αναφοράς πάνω στο συγκεκριμένο θέμα του πόνου όπως τον βιώνουμε χιλιάδες χρόνια τώρα όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί.