Fractal

Η υπαρξιακή όψη της καθημερινότητας

Γράφει η Ρένα Πετροπούλου Κουντούρη // *

 

mythos-ilios«Ο Μύθος και ο Ήλιος» της Ελένης Μωυσιάδου Δοξαστάκη, Εκδόσεις Poema 2014

 

Η ποιητική τέχνη των Ιαπώνων, ποίηση χαϊκού, η πιο λακωνική μορφή ποίησης κατά τον Αϊζενστάιν, όσο απλή φαίνεται τόσο δύσκολη είναι.

Το ιαπωνικό χαϊκού, ‘’κορυφαίο λουλούδι της Ανατολικής κουλτούρας’’ το ονομάζει ο Γιάννη Λειβαδάς,  ως προς τη μορφή του, προέρχεται από το «σύντομο ποίημα», το τάνκα (ή και ουάκα, «κλασσική, αυλική, εθνική ποίηση», που ήκμασε περισσότερο τα χρόνια 794-1185). Το τάνκα αποτελείται από 31 συλλαβές σε δύο στροφές, ενός τρίστιχου 17σύλλαβου (των 5-7-5 συλλαβών) και ενός δίστιχου 14σύλλαβου (των 7-7 συλλαβών).

Συνεχή και αλλεπάλληλα τάνκα αναπτύσσουν το «αλυσιδωτό ποίημα», το ρένγκα, των μεσαιωνικών χρόνων, των σαμουράι, των σογκούν και των βουδιστών μοναχών, όπου το 17σύλλαβο τρίστιχο και το αντίστοιχο 14σύλλαβο γράφονταν από διαφορετικούς ποιητές, συλλογικά, ως ένα είδος παιχνιδιού, όπως στους Έλληνες στα αρχαία χρόνια και όπως επίσης στα νεότερα και τωρινά χρόνια με τα δημοτικά δίστιχα π.χ. τις μαντινάδες.

Το πρώτο 17σύλλαβο ονομαζόταν χόκκου και αποτελούσε την αρχή της «σατιρικής, ελεύθερης και ευτράπελης ποίησης» (ρένγκα του χαϊκάι). Με τον καιρό και από τον 19ο αιώνα το χόκκου ξεχωρίζει ως ένα αυτόνομο ποίημα με την ονομασία χαϊκού. Η ποίηση αυτή αντιπροσωπεύει την Εποχή των Τοκουγκάουα (1600-1867) με κατ’ εξοχήν εκφραστή τον Ματσούο Μπασό (1644-1694)

Στο βιβλίο για τον Μπασό, την ποίηση και τη ζωγραφική του, η Κλαίρη Παπαπαύλου σημειώνει: «Το ώριμο χαϊκού γίνεται αντιπροσωπευτικό μιας ποίησης που αγαπάει τη φύση και τον άνθρωπο, την παράδοση αλλά και τη σύγχρονη ζωή, που προσεγγίζει πρόσωπα και πράγματα με τη δική του καθημερινή γλώσσα και τα αποδίδει με ρεαλισμό, χιούμορ και ευαισθησία»

Στην Ευρώπη πρωτοεμφανίζεται στις αρχές του 20ού αι. Επηρεάζονται ή και γράφουν χαϊκού από τον Έζρα Πάουντ και τους Εικονιστές (Imagists) μέχρι τον Άλλεν Γκίνσμπεργκ και τον Χ. Λ. Μπόρχες. Ο Έζρα Πάουντ έλεγε πως το χαϊκού είναι ένα ποίημα εικόνων.

Στην Ελλάδα, το 1940 ο ουσιαστικός εισηγητής Γιώργος Σεφέρης δημοσιεύει τη συλλογή του Τετράδιο Γυμνασμάτων , με τα γνωστά «Δεκαέξι Χαϊκού» γραμμένα από το 1929 και μετά. Μεταξύ των πρώτων που έγραψαν τρίστιχα  το πρώτο τέταρτο του εικοστού αιώνα ήταν ο Γ. Σταυρόπουλος , ο Κύπριος ποιητής Παύλος Κριναίος-Μιχαηλίδης και ο Ν. Χάγιερ Μπουφίδης( Ίσανδρος Άρις).

Πάνω από μισόν αιώνα πλέον Έλληνες ποιητές δοκιμάζουν και δοκιμάζονται στην ιαπωνική ποίηση. Άλλοτε τηρούν ακραιφνώς το ιαπωνικό τυπικό και στη μορφή και στο περιεχόμενο και άλλες φορές το προσαρμόζουν στις δικές μας ελληνικές εκφραστικές ανάγκες, διευρύνοντας τα νοήματα, τροποποιώντας και επανακατατάσσοντας περιεχόμενο, αισθητική και έκφραση (ακολουθώντας πάντως την 17σύλλαβη τρίστιχη μορφή), έχοντας πίσω τους μιαν παράδοση αιώνων δημιουργίας στο ποικίλης μορφής και είδους επίγραμμα, το φιλοσοφικό απόφθεγμα και τον στοχασμό, στο γνωμικό και το δημοτικό δίστιχο.

Η έκδοση το 1996 της Ανθολογίας Ελληνικού Χαϊκού, που επιμελήθηκε ο Χρήστος Τουμανίδης, είναι μία πρώτη , σε βιβλίο , καταγραφή αυτής της ελληνικής περιπέτειας στην ποίηση του χαϊκού, όπου συνομιλούν τέσσερις ή και πέντε γενιές ποιητών και δημοσιεύονται χαϊκού σαράντα οκτώ δημιουργών.

Μία σημαντική Ελληνίδα ποιήτρια , η οποία έχει ασχοληθεί διεξοδικά με το είδος, η Ελένη Μωυσιάδου Δοξαστάκη καταθέτει μια πρωτότυπη συλλογή ποιημάτων Χαϊκού που τιτλοφορείται : «Ο Μύθος και ο Ήλιος» .Είναι το ακριβό απόσταγμα χρόνων της ιδιαίτερης αυτής ποίησης, που έχει σαν αποτέλεσμα την δημιουργία 59 κομψοτεχνημάτων, τα οποία εναποτίθενται σε μια καλαίσθητη έκδοση που πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Poema.

Η Ελένη Μωυσιάδου Δοξαστάκη εκφράζει την ολότητα του υπάρχοντος κόσμου μας, του εντός και του εκτός, στην πλήρη του έννοια, αυθόρμητα, λιτά, απέριττα.  Μια σύλληψη και μια εικόνα που υποβάλλεται και υποβάλλει σαν σκηνογραφική πινελιά.

 

Σαν πεταλούδα!
Μες τα φτερά της σβήνει
η κάθε μέρα.

 

Παρότι εγκλωβισμένη στα αυστηρώς καθορισμένα όρια – δεκαεπτασύλλαβο τρίστιχο ποίημα, μοιρασμένο στο σχήμα των 5-7-5 συλλαβών ανά στίχο-,η δημιουργός χαράζει μέσα σ’ αυτό τον περιορισμένο χώρο και δημιουργεί διά μέσου του συνδυασμού των τριών αυτών στίχων, ένα ολόκληρο κόσμο σε μιαν άλλη διάσταση.

 

Μέγας σαλπιγκτής,

στων ουρανών τα τείχη,

το ξημέρωμα.

 

Έρωτας θεός,

ο προσωπιδοφόρος

παντοκράτορας.

 

Η ποίηση, ως ελεύθερη στάση και πράξη ζωής, δεν υπόκειται σε δεσμεύσεις και καταναγκασμούς. Αντλώντας από το υπαρκτό, μπουμπουκιάζει σε κάθε σελίδα , απλή, καθημερινή αλλά πλούσια σε βάθος και εύρος. Εφορμά και κόβει την πραγματικότητα σαν μαχαίρι, ιχνηλατώντας τοπία, παράδοση και αποτυπώματα της ιστορίας.

 

Κι ο Ιούδας ζει.
Από φιλί σε φιλί
της προδοσίας.

 

Αρχετυπική

Μινωίτισσα θεά
η παπαρούνα.

 

Ελένη Μωυσιάδου

Ελένη Μωυσιάδου

Η πορεία της δημιουργού, που προσδιορίζει το ατομικό της στίγμα , αποτελεί για την ίδια μια βαθειά εμπειρία αυτογνωσίας , που δεν περιορίζεται μόνο στην ολοφάνερη στοχαστική/φιλοσοφική χροιά την αποτυπωμένη σε αρκετά από τα ποιήματα της συλλογής, αλλά επεκτείνεται και σφραγίζει τα ποιητικά της μέσα,  με ζηλευτή δεξιότητα.

 

Φύσης δεσμώτης.

Δρόμοι και κτήρια στυγνά.

Ειρκτή η πόλις.

 

Κρύο φεγγάρι,

η γη σ’ έβαψε χλωμό,

ή ο καιρός σου;

 

Στιγμιαία η αποκάλυψη εκτός του χρόνου των ρολογιών και του περιμετρικού χώρου, έξω από τον ανθρώπινο νου και μέσα στη φύση

 

Βραδιάζει τώρα.
Στην ώρα της η νύχτα.
Εσύ που είσαι;

 

Η διόπτρα της ποιήτριας εξετάζει υπαρξιακά την καθημερινότητα, επιτυγχάνοντας μια πρωτότυπη εικονοποιία της ροής της, που λειτουργεί αισθητικά και στοχαστικά για τον αναγνώστη. Όπως αναφέρει ο Γιάννης Λειβαδάς σε μελέτη του για το χα’ι’κού:

  ‘’Ο αναγνώστης μπορεί να καταλάβει το χαϊκού χωρίς κόπο, δίχως την παραμικρή προσπάθεια, μόνο με το ένστικτο. Ουσιαστικά πρόκειται για την αντίληψη ενός γεγονότος που δημιουργεί ακαριαία εσωτερική δράση, μέσω της συνειδητοποίησης της δικής μας ένωσης μαζί του.’’

Από τη σκέψη

ως την παρεξήγηση
μια λέξη δρόμος.

 

Την ιαπωνική ποίηση δεν μπορεί να την δει κανείς ξέχωρα από την απεικόνισή της. Η γραφή-ιδεόγραμμα-είναι η ίδια ζωγραφική . Στον ‘’Μύθο και τον Ήλιο’’ η εξαιρετική εικονοπλαστική δύναμη στο στιγμιότυπο, στο σκίτσο, στο χαρακτηριστικό, αναδεικνύει ανάγλυφα την προοπτική και αποδίδει το βάθος των πραγμάτων. Ανακαλύπτουμε με ευχαρίστηση την στιγμιαία σύλληψη , που προβάλλει και ταυτοποιεί τη δυαδική μορφή  του νησιού Ντία ( που βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα μακριά από το Ηράκλειο), με τον ίδιο το Θεό Δία,( ο οποίος έλκει την καταγωγή του από την Κρήτη), μέσα σε έξι χαϊκού  γεμάτα λεκτική ένταση και καταιγισμό εικόνων, με αφορμή το εναλλασσόμενο δημιουργικό παιγνίδι της φύσης και του Θεού, με το νησί που φέρει το όνομά του.

 

Δύει ο ήλιος…
Πολύχρωμο σεντόνι
στρώνει η Ντία.

 

Κοιμάται ο Δίας.
Η Ντία ζωγραφίζει
τα όνειρά του.

 

Καινοτόμος και λογοτεχνικά ρηξικέλευθη ποίηση. Φυσική, καθαρή, αυθόρμητη.

Μια φλούδα σκόνης
στης σκέψης μου τα φύλλα
η θύμησή σου!

Στο χαϊκού ζωή και φύση, αίσθηση και έκφραση, πνευματική διάσταση και υλική κατάσταση είναι το ίδιο και το αυτό.’’ Το χαϊκού’’, αναφέρει ο Σωκράτης Σκαρτσής, «είναι μια δοκιμασία ποίησης, στη γραφή και στην ανάγνωση. Μια διεθνής γλώσσα». Τούτο αποδεικνύει το έξοχο τρίστιχο της Μωυσιάδου που ακολουθεί και αναφέρεται στον Εθνικό ποιητή της Ιαπωνίας:

Μικρό το κλουβί,

απέραντος ο κόσμος,
Λευκάδιε Χερν.

 

xaikou_9

 

Αν και η ίδια προσέρχεται φορτωμένη προσωπικές εμπειρίες και μεστωμένα βιώματα, το κάθε μικροσκοπικό έργο τέχνης, που μας παρουσιάζει, έχει δουλευτεί και διυλιστεί μέσα από πολλαπλά φίλτρα επεξεργασίας. Με σμίλη ανδρεία έχει εξομαλυνθεί κάθε μικρή ή μεγάλη προεξοχή , με αποτέλεσμα οι -αυστηρά δομημένοι στο ιαπωνικό μέτρο-στίχοι να είναι στρωτοί, πηγαίοι, σπουδαίοι.

 

Χωρίς αγάπη
αφώτιστοι οι δρόμοι
κι ο ουρανός σου.

 

Κάποτε θέλει
τη γενναιότητά της

και η αγένεια.

 

‘’Ο συγκερασμός της παλιάς Ιαπωνικής στιχουργικής φόρμας/τεχνικής με την Ελληνική θεματολογία, τα χρώματα και τη φύση της Ελλάδος και ιδιαιτέρως της Κρήτης, όπου η ποιήτρια ζει τα τελευταία χρόνια, ανάγουν τη μικρή αυτή συλλογή ποιημάτων σε μια πρωτότυπη και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα σύνθεση’’, αναφέρει σε βιβλιοκριτική της η βραβευμένη συγγραφέας Πέρσα Κουμούτση.

Όμορφη μέρα!
Γλυκιά σαν την Ιθάκη 
του Οδυσσέα.

 

Στον Ψηλορείτη,
ο μύθος και ο ήλιος.

Δυο σταυραδέρφια

Εμείς θα προσθέσουμε ότι η ποιητική τονικότητα και το ύφος, αποτελούν έκφραση του μέτρου και της ωριμότητας, με τα οποία η ίδια χειρίζεται τα ποιητικά πράγματα,  ενώ ο έρωτας, η ποίηση, η ομορφιά, η τέχνη, η φύση, η φιλοσοφία, η απόλαυση της ζωής και το πένθος, κάθε αποτύπωση της καθημερινής εμπειρίας, έρχονται να κατατεθούν με ευλάβεια, με την ακρίβεια της κυριολεξίας και την οξύτητα της μεταφοράς.

Πόρτα δεν έχει
ούτε οδό κι αριθμό
η ευτυχία.
Εδώ δεν υπάρχουν λεπτομέρειες και πλατειασμός, φλυαρίες, σπατάλη και λεκτική περιπέτεια.’’ Στο ποίημα του ανατέλλοντος ηλίου, βασιλεύει η διαύγεια μέσω του υπαινιγμού, η σαφήνεια μέσω της αφαίρεσης, η αμεσότητα της ζωής και της φύσης στην αέναη κίνηση και σχέση τους’’, κατά τον Ηλία Μέλιο.

Ολοκόκκινη-

άνθος αμαρυλλίδας-
η ανατολή!

 

Ο κινηματογραφιστής Σεργκέυ Αϊζενστάιν (1898-1948) αναφερόμενος στην ιαπωνική ποίηση στο βιβλίο του ‘’Η Μορφή του Φιλμ’’ γράφει: «Αυστηρά περιορισμένος στον αριθμό των συλλαβών του, καλλιγραφικά γοητευτικός στις περιγραφές και τις παρομοιώσεις του, τολμηρός στις απροσδόκητες συνδυαστικές του, ο Γιαπωνέζικος στίχος μάς  δίνει μια ενδιαφέρουσα “σύντηξη” εικόνων, η οποία ερεθίζει τις πιο απομακρυσμένες ανάμεσά τους αισθήσεις» . Έτσι ακριβώς πράττει και ’’Ο Μύθος και ο Ήλιος’’.

Τα χαϊκού είναι ένα δύσκολο και απαιτητικό είδος, που η Ελένη Μωυσιάδου Δοξαστάκη,  χειρίζεται με μαστοριά, σεβασμό στους νόμους του, ιδιαίτερη ευφυΐα, γνώση και αγάπη, παραδίδοντάς μας 59 λιλιπούτεια έργα τέχνης, που ακαριαία αποκαλύπτουν μια ποιητικότητα προοπτικής και βάθους, διευρύνοντας τον μαγικό κύκλο της ποίησης. Είναι μια πολύ κομψή  έκδοση, αντάξια του έργου που αποπνέει και αναδεικνύει την αισθητική τόσο τη δική της, όσο και του εκδότη της Βασίλη Ρούβαλη.

Το ταξίδι στις υπώρειες της μνήμης αρχίζει με καλούς οιωνούς, που ενώνονται με ούριους ανέμους. Καλοτάξιδα, μέσα από την καρδιά μου,  τα εξαιρετικά και ακριβά κομψοτεχνήματα ποιητικού λόγου, που μας χάρισες, Ελένη…

 

Πηγές

  • Ηλίας Μέλιος ’’Χαικού’’
  • Για το χαϊκού βλ.: Donald Keene, Ιαπωνική Λογοτεχνία, μτφρ. Κλαίρη Παπαπαύλου, εκδ. Καρδαμίτσας, 1987
  • Allan Watts, Ο Δρόμος του Ζεν, μτφρ. Μάριος Βερέττας, εκδ. Ωρόρα, 1988
  • Κλαίρη  Παπαπαύλου, Ποίηση και Ζωγραφική στην Ιαπωνική Τέχνη, εκδ. Πρόσπερος, 1988
  • Σωκράτης Λ. Σκαρτσής,  Χαϊκού και Σένρυου, εκδ. Όστρακα, 1979
  • Ρούμπη Θεοφανοπούλου, 132 Γιαπωνέζικα Χαϊκού, εκδ. Πρόσπερος, 1986
  • Ανθολογία Ελληνικού Χαϊκού, εκδ. Δελφοί, 1996
  • Παράθεμα του Julius Kurth στο: Σ. Μ. Αϊζενστάιν, Η Μορφή του Φιλμ, μτφρ. Ν. Παναγιωτόπουλος, εκδ. Αιγόκερως
  • http://www.poiein.gr/archives/4348/index.html Γιάννης Λειβαδάς (σχόλιο 67)

 

* Η Ρένα Πετροπούλου Κουντούρη είναι συγγραφέας, ποιήτρια και συντονίστρια του Λογοτεχνικού Κύκλου Ηρακλείου. Τελευταίο της πεζογραφικό έργο το β’ μέρος της τριλογίας ‘’Η Μάχρια της Λήθης’’, με τίτλο ’’Η αγάπη είναι δύναμη’’ που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Λιβάνη, ταυτόχρονα με τη νέα ποιητική της συλλογή ’’Μινιατούρα’’ από τις εκδόσεις Poema.

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top