Fractal

Μια αλληγορία περί φόβου και αντίστασης του καλλιτέχνη, στη βία των ολοκληρωτικών καθεστώτων

Γράφει η Ευαγγελία Πετρουγάκη // *

 

✔  Παρουσιάσεις λογοτεχνικών έργων στον «Έντεχνο λόγο» Ηρακλείου

 

o-greco-zwgrafizei-ton-megalo-ieroexetastiΣτέφαν Άντρες “Ο Γκρέκο ζωγραφίζει τον μεγάλο ιεροεξεταστή”, Μετάφρ. Χ.Ε. Μαραβέλιας, εκδ. The Athens Review of Books, 2013

Ο Στέφαν Άντρες γεννήθηκε το 1906 στο Ντραίχεν, ένα χωριό της Ρηνανίας. Σπούδασε θεολογία, γερμανική φιλολογία, φιλοσοφία και ιστορία της Τέχνης. Οι σπουδές του έχουν άμεση σχέση με τα θέματα με τα οποία ασχολείται στα έργα του, όπως π.χ. στη συγκεκριμένη νουβέλα, «Ο Γκρέκο ζωγραφίζει το μεγάλο ιεροεξεταστή». Παντρεμένος με εβραία και δίχως πιστοποιητικό φυλετικής καθαρότητας για την οικογένειά του, δεν μπορούσε να εργαστεί στη Γερμανία του Χίτλερ, ούτε στις εφημερίδες ούτε στο θέατρο ή στη ραδιοφωνία. Γι’ αυτό καταφεύγει στο Ποζιτάνο της Ιταλίας το 1937, όπου έζησε με την οικογένειά του με πολλές στερήσεις και με το φόβο να συλληφθεί και να οδηγηθεί στη Γερμανία. Στη Γερμανία επιστρέφει το1949 , για να ξαναφύγει το 1961 διαφωνώντας με την πολιτική του Αντενάουερ. Πέθανε στη Ρώμη το 1970. Μυθιστοριογράφος, διηγηματογράφος, θεατρικός συγγραφέας, δοκιμιογράφος, και ποιητής. Είναι ένας από τους πολύ σημαντικούς Γερμανούς συγγραφείς της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου, σύγχρονος του Μπρεχτ. Φαίνεται πως η νουβέλα αυτή είναι το μόνο μεταφρασμένο έργο του στη γλώσσα μας. Δύο νουβέλες θεωρούνται τα σπουδαιότερα έργα του. Ο Γκρέκο που εκδόθηκε το 1936 και μέχρι το 1944, έκανε 36 εκδόσεις, και το «Είμαστε Ουτοπία», το 1942. Από το 1979 έχει ιδρυθεί στην πατρίδα του μια εταιρία Άντρες, με σκοπό την προβολή του έργου του.

Η νουβέλα του Άντρες αναπαριστά μυθοπλαστικά τις συνθήκες της δημιουργίας του πορτραίτου του Μεγάλου Ιεροεξεταστή Νίνιο ντε Γκεβάρα από τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο. Πολύ συχνά, όπως ξέρουμε, η ζωγραφική εμπνέει τη λογοτεχνία, για την οποία «το βίωμα της θέασης» παίζει καθοριστικό ρόλο. Παραδείγματα μπορούμε να αναφέρουμε πολλά. Το έργο του Γκρέκο π.χ. επηρέασε και έγινε πηγή έμπνευσης, εκτός από τον Άντρες, για συγγραφείς, όπως ο Κοκτώ, ο Χάξλεϋ, ο Ρίλκε και βέβαια ο δικός μας ο Καζαντζάκης. Ο Ρίλκε ταξίδεψε στην Ισπανία με μοναδικό στόχο την εμβάθυνση στο έργο του Γκρέκο, για το οποίο εκφράζει τον απεριόριστο θαυμασμό του, χαρακτηρίζοντας το υπέροχο θρησκευτικό όραμα του ζωγράφου ως «φυσική του ουρανού». Η ζωγραφική του, όπως λέει, εναρμονίζει το γήινο με το ουράνιο, το εμπειρικό με το πνευματικό. Θεωρείται μάλιστα πως στα «Ελεγεία του Ντουίνο» , οι άγγελοί του, έχουν πηγή έμπνευσης τους αγγέλους του Γκρέκο, που εκτείνονται, σαν να ρέουν από τον υπεραισθητό, στον κόσμο των αισθητών. Περιγράφοντας μάλιστα τον πίνακα «Το Τολέδο στην καταιγίδα»,(το αναφέρω, επειδή υπάρχει η σχετική σκηνή και στη νουβέλα του Άντρες), λέει σε μια επιστολή του. « Αγαπητέ Ροντέν». Πέρασα μια ώρα βλέποντας τον πίνακα «Άποψη του Τολέδο». Μπροστά σ’ αυτό το τοπίο έμεινα έκθαμβος. Πρέπει να σας περιγράψω τον πίνακα, όπως τον είδα εγώ. Λοιπόν! Καταιγίδα έχει ξεσπάσει και πέφτει ραγδαία πίσω από μια πόλη, που βρίσκεται στην πλαγιά ενός λόφου και φαίνεται να υψώνεται βιαστικά προς τον καθεδρικό ναό της… ‘Ένα φως σε λωρίδες πέφτει στη γη κι την οργώνει την ταράζει, την κομματιάζει αφήνοντας έτσι να προβάλλουν εδώ κι εκεί πίσω απ’ τα δέντρα τα χωράφια, σε χρώμα χλωμό, πράσινα σαν ξενυχτισμένα».

Ο Γκρέκο ζωγραφίζει το μεγάλο Ιεροεξεταστή γύρω στο 1600, λίγο μετά το θάνατο του Φιλίππου του Β΄ της Ισπανίας (1527-1598), ο οποίος υπήρξε φανατικός καθολικός και υποστηρικτής της Ιεράς εξέτασης. Κατά την άποψή του, “cujus region, eius religio” (σ’ όποιον ανήκει η βασιλεία ανήκει και η θρησκεία, επιβάλλει και τη θρησκεία!). Στην ίδια αυτή εποχή ανατρέχει ο Σίλερ στο δράμα «Δον Κάρλος». Αυτή τη ζοφερή ατμόσφαιρα του τρόμου προσπαθεί να αποδώσει και ο Άντρες.

Όπως αναφέρει στο επίμετρο, ο μεταφραστής του έργου, Χ. Μαραβέλιας, ο Άντρες παρέχει στον αναγνώστη, όλα τα απαραίτητα στοιχεία για την κατανόηση του έργου, διεισδύοντας στο πνεύμα του ιδιοφυούς, ατίθασου, αντικομφορμιστή ζωγράφου από την Κρήτη, τον οποίο προβάλλει ως σύμβολο αντίστασης του καλλιτέχνη και παράλληλα του ίδιου του συγγραφέα, απέναντι στην παράλογη βία, το μίσος και το φανατισμό. Είναι προφανείς οι λόγοι για τους οποίους επιλέγει τον Γκρέκο και το συγκεκριμένο έργο.

Η φοβερή εποχή της αντιμεταρρύθμισης στην Ισπανία, με την Ιερά εξέταση παραπέμπει έμμεσα στη ναζιστική Γερμανία, στην καταπάτηση των ατομικών ελευθεριών, τη μισαλλοδοξία και τα ιδεολογήματα του 20ου αι.

 

"Άποψη του Τολεδο", Δομήνικου Θεοτοκόπουλου

“Άποψη του Τολεδο”, Δομήνικου Θεοτοκόπουλου

 

Μέσα σε παράλληλες συνθήκες ο μέγας ζωγράφος και ο συγγραφέας, διωκόμενοι και οι δύο, κατορθώνουν, παρά τον έλεγχο της Ιεράς εξέτασης και της ναζιστικής λογοκρισίας αντίστοιχα, να προβάλλουν την κρυμμένη αλήθεια τους, ανάμεσα στις φωτοσκιάσεις των χρωμάτων ο πρώτος , ανάμεσα στις γραμμές του κειμένου ο δεύτερος. Τα έργα της Τέχνης και της Λογοτεχνίας, όταν προέρχονται από μεγάλους δημιουργούς, μπορούν να αποκαλύψουν , χωρίς να γίνονται καταγγελτικά μανιφέστα, όσα επιμελώς κρύβουν τα ολοκληρωτικά καθεστώτα.

Ατμοσφαιρική, στοχαστική, και πολιτική η νουβέλα του Στ. Άντρες, μια αλληγορία περί φόβου, αντίστασης και ευθύνης του καλλιτέχνη απέναντι στην αναδυόμενη εξουσία του ναζισμού, μας προσφέρει έναν άλλο λογοτεχνικό μεγάλο ιεροεξεταστή, διαφορετικό από εκείνον του Ντοστογιέφσκι, αλλά με κοινό στόχο την Καθολική Εκκλησία και παράλληλα όλες εκείνες τις σκοτεινές δυνάμεις που φιμώνουν ή εξοντώνουν κάθε διαφορετική φωνή. «Πιστεύει η Ιερά εξέταση, ρωτά ο γιατρός Καζάλα, ότι μαζί με το σώμα μπορούν να καούν και οι φωνές;»

 

 

Ο μεγαλος Ιεροεξεταστής Νίνιο ντε Γκεβάρα

Ο μεγαλος Ιεροεξεταστής Νίνιο ντε Γκεβάρα

 

Η Αγία εκκλησία έκανε σπόρο το αίμα των μαρτύρων» και παίρνει την αλαζονική απάντηση «οι πυρές θα μεταβληθούν σε φάρους της αλήθειας, γιατί οι φωνές εξανεμίζονται μαζί με τα σώματα». Έμπιστος φίλος του Γκρέκο ο γιατρός Καζάλα, του οποίου ο αδερφός κάηκε στην πυρά, θα θεραπεύσει το φοβερό καρδινάλιο, τον υπεύθυνο για το θάνατο εκατοντάδων αιρετικών, ώστε να μπορέσει ο ζωγράφος να τελειώσει τον πίνακά του, αφού « είναι μάταιο να σκοτώνουμε τους ιεροεξεταστές. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να αποτυπώσουμε την όψη αυτών των ατιμαστών του Χριστού!». Είναι εξαιρετική και πολύ ευρηματική η σκηνή, με το γιατρό να ξαγρυπνά και να προσέχει το θανάσιμο εχθρό του, που μόλις αναρρώσει, θα συνεχίσει να υπηρετεί τη δικαιοσύνη, όπως ισχυρίζεται. Misericordia et justitia, έλεος και δικαιοσύνη. Όχι μόνο η συγκεκριμένη σκηνή με τη θαυμαστή εικονοποιία και την έντονη θεατρικότητα, αλλά και ολόκληρη η νουβέλα παρέχει στον Άντρες τη δυνατότητα να φιλοσοφεί για το τρομακτικό μεγαλείο του Θεού, το Καλό και το Κακό, για την αναζήτηση της αλήθειας και πως ο καθένας διαλέγει τη θέση που του αναλογεί στον κόσμο.

Σε γενικές γραμμές με το έργο του ο Άντρες, προβάλλει κάποια διαχρονικά θέματα όπως: 1. Ο φόβος και τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. 2. Η αντιμετώπισή του φόβου. 3. Η στάση του καλλιτέχνη, του διανοούμενου γενικώς μέσα σε ένα δικτατορικό καθεστώς, απέναντι στο δίλημμα, αντίσταση ή συμβιβασμός, και άλλα επί μέρους, όπως τα όρια της ελευθερίας ανάμεσα στο ζωγράφο και τον πανίσχυρο προσωπογραφούμενο, το σύμβολο του φιδιού, ως προσωποποίησης του κακού στους πίνακες του Γκρέκο κ. ά. Η γνωστή Εβραία συγγραφέας, Χάνα Άρεντ πιστεύει πως ο ολοκληρωτισμός εισάγει στην ιστορία ένα νέο είδος πολιτικού κακού, το οποίο οι παραδοσιακές ηθικές και θεολογικές θεωρίες δεν μπορούν να εξηγήσουν. Το τερατώδες κακό δεν είναι έργο τεράτων, αλλά κανονικών ανθρώπων. Και είναι τρομακτικό και ασύλληπτο, επειδή ακριβώς είναι έργο κανονικών ανθρώπων. Το τερατώδες είναι τελικά κοινότοπο. Αλλά πέρα από εκείνους που το διαπράττουν υπάρχει και η μάζα που τους στηρίζει. Και την Ιερά Εξέταση π.χ. , όπως και τα εγκλήματα των ναζί, υπήρχε η λαϊκή μάζα, που τα στήριζε, ή τα ανέχονταν. Η μόνη εξήγηση κατά την Άρεντ, είναι ο φόβος. Ο φόβος που ταπεινώνει, υποτάσσει, ελέγχει, κατευθύνει, οριοθετεί.

 

greco_p

 

Όμως ο χειρότερος φόβος είναι να ζήσεις μια ζωή μέσα στο φόβο. Η πιο βαθιά προτροπή του ευαγγελίου, που είναι ένα χαρούμενο άγγελμα, λέει ο Γκρέκο, είναι μια διαρκής πρόσκληση του ουρανού προς τη γη: «Μη φοβείσθε». Παρ’ όλα αυτά κι εκείνος φοβάται, αλλά προσπαθεί να νικήσει τους φόβους του. Η γενναιότητα δεν προϋποθέτει την απουσία φόβου, αλλά την ψύχραιμη διαχείρισή του. Ο φόβος μου είναι εκείνος που ζωγραφίζει, ομολογεί. Ζωγραφίζει το φόβο για να γίνει άφοβος. Γι’ αυτό οι πίνακές του κόβουν τον κόσμο στη μέση, τον κομματιάζουν κι αποκαλύπτουν το εσωτερικό του. Κόβοντας στη μέση το μεγάλο ιεροεξεταστή, έμαθε τι κρύβεται πίσω από το επικίνδυνο, επηρμένο βλέμμα, που κρύβεται πίσω απ’ τα γυαλιά και παύει να τον φοβάται. Κανένα δεν ρωτάει πως θα τον ζωγραφίσει, ούτε τον τρομερό Νίνιο ντε Γκεβάρα. Θα τον ζωγραφίσει όπως τον βλέπει εκείνος, με φλογερά μεταξωτά κόκκινα άμφια, σε σκούρο φόντο «σαν τη ματωμένη φωτιά της εκκλησίας» μέσα στη νύχτα. Πιστεύει πως μόνο αυτός αναγνώρισε το αληθινό του πρόσωπο, πίσω από το ψυχρό, ανέκφραστο σκοτεινό βλέμμα, τον άγιο δήμιο, με μάτια κρύπτης. Το φίδι δεν φαίνεται, αλλά δεν λείπει από τον πίνακα, κρύβεται, σκέφτεται ο Γκρέκο και γελά ευχαριστημένος. Όταν ο Νίνιο ντε Γκεβάρα θα βρίσκεται ζωγραφιστός στον πίνακα, τότε δεν θα χρειάζεται κανένα φίδι κάτω στην πινακίδα με το όνομά μου. Όπως μπορείτε να δείτε, στο κάτω μέρος του πίνακα «Το μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου», υπάρχει ένα φίδι που κρατάει στο στόμα του την επιγραφή με το όνομα του ζωγράφου. Αυτό ακριβώς υπαινίσσεται ειρωνικά ο Στέφαν Άντρες.

Στη συγκεκριμένη νουβέλα ο Άντρες επιλέγει την παραδοσιακή φιλοσοφική αφήγηση, που την πλουτίζει με δραματικούς διαλόγους, εσωτερικό μονόλογο και εξαιρετικές περιγραφές, βασισμένος σε γνωστούς πίνακες του Θεοτοκόπουλου, ο οποίος με τις παραμορφωμένες φιγούρες, τις ιδιαίτερες φωτοσκιάσεις και την ένταση συναισθήματος που επιτυγχάνει θεωρείται πρόδρομος του εξπρεσιονισμού. Ενός καλλιτεχνικού κινήματος που επικράτησε από τις αρχές του 20ου αι. ως το 1940, δηλαδή την εποχή που συγγράφει ο Γερμανός συγγραφέας, ο οποίος κατορθώνει μέσα στον ιστορικό διάκοσμο της νουβέλας να παρουσιάσει τα υπαρκτά πρόσωπα, αλλά και τους επινοημένους ήρωές του, όπως τους συνέλαβε η φαντασία του, αλλά και ο τρόπος θέασης της πραγματικότητας της υπαρκτής και της υπερβατικής. Και κυρίως να αποδώσει μέσω των ηρώων του τις φιλοσοφικές του απόψεις με φυσικότητα και χωρίς διδακτισμό.

Θεωρώ πως ο μεταφραστής, ο κ. Χ. Μαραβέλιας, έχει κάνει πολύ καλή δουλειά, καθώς έχει καταφέρει να αποδώσει το πνεύμα της εποχής και των προσώπων. Μας προσφέρει μια δημιουργική μετάφραση, βάζοντας τον Γκρέκο να λέει μαντινάδες ή ιδιωματισμούς της κρητικής διαλέκτου (κοπέλι ,κουζουλάδες , πριχού κ.τ.λ.), στην προσπάθειά του να αναπαραστήσει το γλωσσικό περιβάλλον εκείνου του καιρού. Οπωσδήποτε πρόκειται για μία πολύ καλή επιλογή, η μεταφορά στα ελληνικά, ενός εξαιρετικού έργου της γερμανικής λογοτεχνίας.

 

 

* Η Ευαγγελία Πετρουγάκη είναι πτυχιούχος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχει εκδώσει δύο ποιητικές Συλλογές: Ενθύμιο Φως, εκδ. Ταξιδευτής, Αθήνα, 2009 και Σχήμα Δίκαιο, εκδ. Γαβριηλίδης, 2015. Είναι μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας και συντονίστρια της Λέσχης Ανάγνωσης «ΕΝΤΕΧΝΟΣ ΛΟΓΟΣ». 

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top