Ένα ανατρεπτικό ταξιδιωτικό μυθιστόρημα

Γράφει ο Γιώργος Μαμάκης //

Μιχάλης Μοδινός “Ο Μεγάλος Αμπάι”, εκδ. Καστανιώτη 2007

Το θεωρούμενο ως κλασσικό πλέον μυθιστόρημα του Μιχάλη Μοδινού Ο Μεγάλος Αμπάι  (2007) συνομιλεί ευθέως με την μεταγενέστερη Εκουατόρια (2016). φέρνει στον πυρήνα του το ταξίδι ως έναυσμα και κίνητρο της ανθρώπινης περιπέτειας, ενώ ταυτόχρονα αγγίζει το μείζον ζήτημα της Ιστορίας, μέσω του αναστοχασμού και της εμβάθυνσης που επιχειρεί ο συγγραφέας. Έχουμε μια ιδιότυπη οδύσσεια μέσα από τα μονοπάτια της ανθρωπολογίας, της γεωγραφίας και φυσικά της ιστοριογραφίας, αποκαθιστώντας τη σημασία της τοπιογραφίας στη σύγχρονη λογοτεχνία, μέσα από αφήγηση μεστή από αισθήσεις, χυμούς, εικόνες και  χαρακτήρες συγκρουσιακούς. Χωρίς να κατρακυλάει σε  στείρο, άνοστο και ανούσιο λυρισμό, αφήνει ο δημιουργός την ιστορία του να ξετυλίγεται σχεδόν βιωματικά, ακόμη και για τον ίδιο τον αναγνώστη, αναπτύσσοντας παράλληλα μια πολυεπίπεδη προβληματική μέσα από την περιήγηση στους τόπους της άγνωστης μαύρης ηπείρου του 18^ου αιώνα.

Πάνω στον ισχυρό πραγματολογικά καμβά του μυθιστορήματος εξυφαίνεται μια συναρπαστική πλοκή, με πυξίδα πρώτον τη φυγή ως πεπρωμένο και δεύτερον τη «μεγάλη ιστορική στιγμή» ως όχημα του παρατηρητή-αφηγητή (και αφανή ήρωα) για να δώσει τη δική του διυλισμένη εκδοχή -μέσα από την ορθή λογική από τη μία και την εμπειρική γνώση από την άλλη- για το γεγονός και το επιγενόμενο. «…Τα παραμύθια μου δεν είναι παρά καλά επιλεγμένη πραγματικότητα», διαπιστώνει ο βασικός ήρωας της περιπέτειας στα βάθη της Αφρικής, όπου παρακολουθούμε κατά βήμα μια εξερευνητική αποστολή με επικεφαλής το σκοτσέζο Τζέιμς Μπρους και συνοδοιπόρο τον Έλληνα Ευστράτιο Ταταράκη. Ο Μοδινός υιοθετεί εδώ τη λογοτεχνική περσόνα του ανέστιου Γραικού που μέσα από την περιπλάνηση  επιχειρεί να οροθετήσει την ανάγκη της ανεκτικότητας προς το διαφορετικό και τις αξίες εκείνες που συνιστούν ένα νέο ουμανισμό, απαλλαγμένο από τη μισαλλοδοξία, το ρατσισμό και το φανατισμό.

Η ιστορία του Μεγάλου Αμπάι, είναι επομένως μια ανατρεπτική εκδοχή της περιπλάνησης, τον 18ο αι., ανάμεσα σε διαφορετικούς λαούς και πολιτισμούς, μέσα από εξουθενωτικά ξερικά τοπία, κακοτράχαλα υψίπεδα, απόκρημνα φαράγγια στα βάθη της αφρικανικής ηπείρου, ώς τις απαρχές του ιερού ποταμού Νείλου. Το βιβλίο ξεκινά με τη διαλεύκανση ενός μυστηρίου από την επιστημονική ομάδα του τμήματος Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου του Αιγαίου· την «αποκρυπτογράφηση» ενός παλιού, «κιτρινισμένου, σχισμένου, κηλιδωμένου από νεκρές σκνίπες, στάλες υαλώδους ιδρώτα, αλκοόλ και ίσως δάκρυα», χειρογράφου που βρέθηκε σε ένα σεντούκι της οικογένειας Ταταράκη στη Μήλο. Σε ένα γεωγραφικό συμπόσιο που διοργανώνεται στο νησί παρουσιάζεται το αποκαταστημένο, μεταφρασμένο (από τα γαλλικά), συμπληρωμένο χειρόγραφο – στην πραγματικότητα ένα μάτσο επιστολών του Στρατή Ταταράκη προς τον πνευματικό του πατέρα, τον επίσκοπο Νάξου και Κυκλάδων, μέσα από τις οποίες προσπαθεί να του μεταφέρει τις εντυπώσεις και τις σκέψεις γύρω από το μεγάλο ταξίδι από το Κάιρο προς τις άγνωστες πηγές του Νείλου εν έτει  1769.

Ο Στρατής, είναι ένας πολυταξιδεμένος «πιλότος» καραβιών, παιδί του Διαφωτισμού που μορφώθηκε σε ένα φραγκισκανικό μοναστήρι στη Μήλο και στη Δύση (την κιβωτό, εκείνη την εποχή, της κλασικής ελληνικής παιδείας), στη Βενετία, την Αιξ αν Προβάνς, τη Μόντενα. Ακολουθεί τον Σκοτσέζο εξερευνητή Τζέιμς Μπρους στην εκστρατεία ανακάλυψης των πηγών του ποταμού ως σκιώδης σύντροφος, φίλος και συμπαραστάτης. Η συμμετοχή του στην αποστολή αποσιωπάται και τελικά εμφανίζεται στην αφήγηση του Μπρους (Bruce James, Travels to discover the Source of the Nile, in years 1768, 1769, 1771, 1772, London 1804) μόνο ένα χρόνο μετά την έναρξη του ταξιδιού. Αλλά και ο Στρατής κρατάει –κρυφά από τον κύριό του– ένα είδος ημερολογίου (τις επιστολές προς τον φραγκισκανό επίσκοπο) όπου αμφισβητεί όχι μόνο κάποια από τα λεγόμενα του Σκοτσέζου εξερευνητή και ορισμένες από τις επιστημονικές του προσεγγίσεις ως προς τον εντοπισμό των πηγών του Νείλου (θα εντοπιστούν έναν αιώνα αργότερα στον άγνωστο Λευκό Νείλο, όπως περιγράφεται στην μεταγενέστερη Εκουατόρια) αλλά και την όλη ανθρωπολογική προσέγγιση του μεγάλου εξερευνητή.

Ο γραικός Στρατής εγκολπώνεται την πραγματικότητα εντελώς διαφορετικά από τον Σκοτσέζο, με έναν τρόπο, θα λέγαμε, «ουμανιστικό». Αμφισβητεί τον «οριενταλισμό» των περιηγητών της Δύσης και επικρίνει τον δυτικό ορθολογισμό που θέλει να αναγάγει την υπόλοιπη ανθρωπότητα στα δικά του μέτρα και σταθμά. Ο ίδιος θεωρεί την ανθρωπότητα ενιαία. Ο Στρατής είναι, θα λέγαμε,  ένας πρόδρομος των σημερινών γεωγραφικών και ανθρωπολογικών ρευμάτων που αμφισβητούν την ιδεολογία της ανάπτυξης και τον αναλυτικό επιστημονικό λόγο. Ο λόγος του Στρατή/Μοδινού είναι αισθαντικός, ελεύθερος, άμεσος, συνειρμικός και μαζί ολιστικός (σήμερα θα λέγαμε «διεπιστημονικός»). Ο Μεγάλος Αμπάι, είναι μια ιστορία ξαναγραμμένη από την αρχή, ένα ανατρεπτικό ταξιδιωτικό μυθιστόρημα που φωτίζει τον μύθο της αναζήτησης των πηγών του Νείλου από μια εντελώς διαφορετική γωνία. Όμως, όχι μόνο. Ταυτόχρονα είναι ένα δοκίμιο πάνω στις σχέσεις του ανθρώπου με τη φύση, με τον εαυτό του, με άλλους ανθρώπους διαφορετικών κοινωνικο-θρησκευτικών συντεταγμένων, πάνω στον «διάλογο» των πολιτισμών, πάνω στην ιδεολογική διαμάχη για το νόημα και την ουσία της πορείας του ανθρώπου. Είναι ένα πυκνό έργο με πολλά επίπεδα ανάγνωσης.

Κατ’ αρχήν είναι το οικολογικό-γεωγραφικό επίπεδο. «Αυτό σημαίνει να είσαι εξερευνητής. Καταστροφέας. Βαδίζεις, άρα υπάρχεις, και βρίσκεσαι στο άπειρο, εσύ και ο ορειχάλκινος ήλιος να επιπλέετε στο ρευστό σύμπαν. Τα μάτια ψάχνουν λαίμαργα το κενό, οικειοποιούνται την ύπαιθρο, την καταμετρούν, την περιφράζουν, μέχρι η αγριότητα να γίνει πολιτισμός…». Πίσω από τις μεγαλειώδεις επικές περιγραφές μιας ηπείρου που έχει γνωρίσει πολύ καλά ο συγγραφέας  (εκεί ο Μοδινός, από τα πρώτα ενεργά στελέχη του οικολογικού κινήματος, πρωτοχάραξε τα μονοπάτια των περιβαλλοντικών και γεωγραφικών αναζητήσεων, εκεί γοητεύτηκε από το μυστήριο της εξερεύνησης), πίσω από το εξυψωτικό τραγούδι στη φύση, υπάρχει πολλαπλώς αναπτυγμένο το καταστάλαγμα χρόνων μελέτης και συγγραφής έργων γύρω από τα μεγάλα ζητήματα της ανάπτυξης και της οικολογίας.

Υπάρχει ακόμη η «περιγραφή» των απαρχών της μετέπειτα μακριάς οδυνηρής πορείας προς την αποικιοκρατία, της καταλήστευσης του φυσικού πλούτου της Μαύρης Ηπείρου, της κατάρρευσης του πολυποίκιλου αφρικανικού πολιτισμού. Ανιχνεύονται οι πρώτες εκφάνσεις της καταστροφικής δυτικής επιστημονικής-τεχνολογικής-οικονομικής ανωτερότητας απέναντι στους ημιάγριους Αφρικανούς. Είναι ένα πεδίο το οποίο ο Μοδινός, ο συγγραφέας των πλέον οξυδερκών αναλύσεων, και ταυτόχρονα ελκυστικών περιηγήσεων στις ζώνες της υπανάπτυξης, «παίζει στα δάχτυλα».

Μιχάλης Μοδινός

Έπειτα είναι το επίπεδο της συνάντησης και του μπολιάσματος των διαφορετικών πολιτισμών, των προκατασκευασμένων θεωρήσεων της πραγματικότητας, της διαφορετικής ιδεολογικής προσέγγισης των ανθρώπινων καταστάσεων και έργων. Λ.χ. για τον Μπρους, στα απομακρυσμένα βασίλεια της Αιθιοπίας βασίλευε το ένστικτο του θανάτου: «…μοναδικός προορισμός των Αιθιόπων ήταν να μισούν, να σκοτώνουν και να καταστρέφουν… Αλλά έτσι είναι ο Μπρους· έχει αποφανθεί πριν ακόμη βιώσει τις καταστάσεις». Ο Στρατής τον λυπάται. «Θα ’θελα να τον πάρω μαζί μου μια νύχτα σε ένα από αυτά τα μαγικά τεϊοποτεία, έστω να παρακολουθήσει τους χορούς· τα προτεταμένα πόδια, τους τρεμάμενους γοφούς, τους ξέφρενους στροβιλισμούς, τις στάλες του ιδρώτα να λάμπουν στην έκθετη κοιλιακή χώρα σαν διαμάντια…».

Για τον Μπρους η Αιθιοπία είναι ένας λάκκος των λεόντων. Για τον Στρατή, μια «πολύχρωμη, ελευθεριάζουσα, ηδονιστική κοινωνία». Γι αυτόν οι Αιθίοπες  είναι ανοιχτοί, αγαπούν το σώμα τους, σέβονται κάθε τι γυναικείο. Οι γυναίκες κυκλοφορούν ελεύθερες, τα παιδιά είναι συχνά εξώγαμα, ο έρωτας είναι ιερός. Για τον Μπρους αντίθετα «είναι απλοί βάρβαροι που δίνουν διέξοδο στα ζωικά ένστικτά τους».

Τέλος, είναι το επίπεδο της κατάδυσης στα βάθη της ύπαρξης, της συνομιλίας με τον εαυτό μας. «Όλοι τελικά ανήκουμε σε έναν τόπο. Όλοι οι άλλοι τόποι προϋποθέτουν –ή συνεπάγονται– άλλες ζωές. Σκιώδεις ζωές σαν τον κόσμο των νεκρών και τον αγέννητο κόσμο των μελλούμενων… Διασχίζω τον κόσμο κόβοντας βαθιά την παχιά ουσία της μοναξιάς, σαν να ’ναι άπηχτος γύψος… Ο χρόνος είναι ανεπαρκής για να εξερευνήσω την εσώτερη υπόσταση των πραγμάτων».

Έρωτας, φυγή απ’ τον τρόμο της επανάληψης, (ή μήπως είναι η περιέργεια, η αποδέσμευση της φαντασίας;), – έχουμε εδώ ένα παράτολμο ταξίδι στα ερέβη της γης, που κάθε βράδυ ολοκληρώνεται με την προσθήκη (στο ριζόχαρτο του χάρτη) ενός ακόμη μικρού κομματιού της Αφρικής.  Πάθος, περιπέτεια (ή αποσβολωτική γαλήνη), εναλλαγές και κακουχίες σχεδόν πέρα από τα ανθρώπινα όρια, σε ένα επικό  μυθιστόρημα – δοκίμιο, ύμνο στη φύση και τον άνθρωπο. Μέσα από τον Στρατή, έναν Ροβινσώνα ή μάλλον έναν Παρασκευά ποτισμένο με την αλμύρα του Αιγαίου και τη νησιωτική ευρύνοια, βρίσκουμε την ευκαιρία να φιλοσοφήσουμε βαθιά τη ζωή, να αναστοχαστούμε τη δική μας πορεία στον κόσμο.

Ο Μεγάλος Αμπάι είναι τελικά ένα ανατρεπτικό ταξιδιωτικό μυθιστόρημα, όπου ο συγγραφέας πραγματεύεται σε βάθος τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, επαναφέρει στο προσκήνιο το διάλογο των πολιτισμών και αποσείει κάθε οριενταλιστική προσέγγιση, υποδαυλίζοντας διαρκώς πίσω από τις δοκιμασίες των ηρώων του την ιδεολογική διαμάχη για το νόημα και την ουσία της ανθρώπινης περιπέτειας.