Κάποιες φορές συνειδητοποιούμε ότι δεν μπορούμε να απαλλαγούμε από μερικές προκαταλήψεις

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //

George Simenon, “Ο ανθρωπάκος από το Αρχαγγέλσκ”. Mετάφραση: Αργυρώ Μακάρωφ. Εκδόσεις Άγρα, 2009

Το διαισθάνθηκε όταν άνοιξε το στόμα του κι είπε ψέματα! ‘Πήγε στην Μπούρζ’, είναι το ψέμα που είπε ο Ζονάς Μίλκ στην αρχή του μυθιστορήματος, απ’ τα δίχτυα του οποίου δεν θα μπορέσει  να ξεφύγει και απελευθερωθεί στη συνέχεια. Ένα βράδυ η σύζυγός του, μια γυναίκα η οποία ήταν σε όλους γνωστό ότι είχε περιστασιακές σχέσεις με άλλους άντρες, εγκαταλείπει το σπίτι για να δει πιθανόν μια φίλη της και δεν επιστρέφει. Ο Ζονάς, ο σύζυγός της, κατά βάθος πιστεύει πως έφυγε μακριά με έναν  άλλο άντρα, όπως άλλωστε είχε  κάνει και στο παρελθόν. Γλιτώνει από τον κόπο να εξηγεί σε όσους τον ρωτάνε, για διάφορους λόγους, σχετικά με το που βρίσκεται, λέγοντας απλώς ότι πήγε στην Μπουρζ.

Από τότε αναγκάζεται να στηρίξει το ψέμα του, μπλέκοντας όμως τον εαυτό του σε μια σειρά άλλων συνεχόμενων ψεμάτων τα οποία αναπόφευκτα τον παγιδεύουν στον ιστό τους. Ποιο λεωφορείο πήρε, αν πήγε πράγματι να δει τη φίλη της Λουτ, πήρε άραγε  το παλτό μαζί της, ήταν κάτι προγραμματισμένο, και ένα σωρό άλλα ερωτήματα για τα οποία αισθάνεται την ανάγκη να δίνει μια απάντηση, αφού μόλις είπε το πρώτο, είναι φανερό ότι δεν υπάρχει γυρισμός. Ο Ζονάς Μίλκ, έχει στην κατοχή του ένα κατάστημα   μεταχειρισμένων βιβλίων και παράλληλα εμπορεύεται γραμματόσημα στην κεντρική αγορά μιας μικρής γαλλικής πόλης. Βρίσκεται στην αρχή της δεκαετίας των σαράντα και είναι παντρεμένος με την Τζίνα, είκοσι τεσσάρων ετών, την οποία ακολουθεί η τη φήμη της σεξουαλικής ασυδοσίας, τουλάχιστον στην εφηβεία της. Η νεαρή Τζίνα πάντως ήταν σαφέστατα μια περίεργη και προσωπική επιλογή του Ζονάς. Αυτός είναι ειλικρινής στην αγάπη του γι’ αυτήν, και αυτή προφανώς ειλικρινής στην ενοχή της, όταν τον απατάει ξανά και ξανά με διάφορους άντρες. Κι όλα αυτά μέσα στο κλασικό πορτραίτο μιας άτυχης σχέσης, κι ένα πορτραίτο της αγοράς μιας μικρής γαλλικής πόλης.

Η πολύβουη αγορά που περιγράφει ο Σιμενόν, έχει εμπόρους που βρίσκονται εκεί για πολλά χρόνια, άντρες που πίνουν τον καφέ ή το κρασί μαζί στο ίδιο καφέ κάθε μέρα, και οικογένειες που γνωρίζουν η μια την επιχείρηση της άλλης. Παρά το γεγονός ότι ο χώρος που τοποθετείται η υπόθεση είναι συγκεκριμένος, το βιβλίο είναι επίσης μια λεπτομερειακή εξερεύνηση της γενικής ανθρώπινης συμπεριφοράς. Η δυσπιστία, το κουτσομπολιό και η προδοσία μπορεί να συμβούν οπουδήποτε, και οποιαδήποτε στιγμή.

Η αποδοχή ενός αουτσάιντερ στην κοινότητα και τη σφιχτή αγορά της αποδεικνύει ότι είναι λιγότερο αυθεντική από ότι φαίνεται εκ πρώτης όψεως. Ο τρόπος που ο Σιμενόν αποκαλύπτει τη σκέψη ενός χαρακτήρα ή τη συμπεριφορά του, είναι ταχεία και ακριβής. Ποτέ δεν σπαταλά τις λέξεις στα κείμενά του. Συνήθως λέει λίγα, και ποτέ πολλά! Οι περιγραφές είναι μικρές, είτε αναφέρονται σε πρόσωπα είτε σε μέρη. Δεν μας δίνεται καμία λεπτομερή περιγραφή του ιερέα, αλλά μας δίνεται αντίθετα καλή  περιγραφή του κόκκινου τραπεζομάντιλου μπροστά από τον Ζονάς. Στην όλη πλοκή όμως, υπάρχουν περισσότερες λεπτομέρειες. Ο Ζονάς αγοράζει πέντε κρουασάν κάθε μέρα από το αρτοποιείο,  τρία για τον εαυτό του, δύο για τη Τζίνα  και όλοι προσέχουν τη διαφορά όταν αρχίζει να αγοράζει μόνο τρία.

Εκείνη ήταν όμορφη, γεμάτη ζωντάνια, και αυτός ήταν δεκαέξι χρόνια μεγαλύτερος, ένας σκονισμένος βιβλιοπώλης με παλιά βιβλία, αλλά με μόνο το πάθος στη ζωή του την συλλογή γραμματοσήμων. Αυτό δεν ήταν βέβαια απόλυτα αληθές, γιατί άλλα σκέφτονται οι άλλοι κι άλλη είναι η πραγματικότητα. Η αλήθεια είναι ότι ο Ζονάς έζησε έντονα μια πλούσια και πολυποίκιλη ζωή, τη ζωή ολόκληρης της παλιάς αγοράς, το σύνολο της γειτονιάς, της οποίας γνώριζε την παραμικρή κίνηση. Πίσω από το καταφύγιο των παχιών  γυαλιών του, που φαινόταν να τον απομονώνουν από τα αδιάκριτα βλέμματα, ίσως να μπορούσε να παρατηρεί και να αποτυπώνει τις ζωές των άλλων, χωρίς να γίνεται αντιληπτός.

George Simenon

Αυτό το βιβλίο, αποτελεί μια συναρπαστική και ζοφερή συνάμα ιστορία που ακολουθεί τις σκέψεις ενός μοναχικού και άτολμου μεσήλικα άντρα κατά τη διάρκεια των ημερών που ακολουθούν την εξαφάνιση της συζύγου του. Οι ανησυχίες του, βέβαια, δεν είναι ποτέ για την ασφάλειά της. Οι επιπόλαιοι τρόποι της είναι ευρέως γνωστοί εκεί όπου έχει ζήσει όλη της τη ζωή, και αυτό έχει συμβεί ξανά στο παρελθόν. Γιατί κάθε λίγο και λιγάκι, έφευγε μακριά με έναν άλλο άντρα για μερικές νύχτες, και στη συνέχεια επέστρεφε για να συνεχίσει τη ζωή της με τον σύζυγό της. Και παρόλο που αυτή η κατάσταση τον κάνει δυστυχισμένο, τη δέχεται ως αντίτιμο για τη συντροφιά της. Τον παντρεύτηκε μόνο και μόνο επειδή κανένας άλλος δεν θα την παντρευόταν. Και όμως, όταν ρωτήθηκε για την απουσία της και για την  επικείμενη επιστροφή της, υπονοεί ότι έχει πάει να επισκεφτεί μια σχολική της φίλη. Είναι μια στιγμή απερισκεψίας, εύκολης αποφυγής μιας τίμιας, από μεριά του φυσικά, απάντησης,  και ο ίδιος γνωρίζει αμέσως την ανοησία της εξαπάτησης. Ωστόσο, ο ίδιος επιμένει στο ψέμα του, αποδέχεται το κίνητρό του, δικαιολογεί τον εαυτό του και προβλέπει τις συνέπειες, και έχει την  αίσθηση ότι είναι σαν  κάποιος που επωάζει μια ασθένεια, χωρίς να γνωρίζει πόσο αυτό θα διαρκέσει. Στην πολυσύχναστη πλατεία της αγοράς στην οποία ζουν όλοι για πολύ καιρό, κάθε δράση παρατηρείται και κάθε αναχώρηση από τη ρουτίνα αναπόφευκτα προσκαλεί σχόλια. Καθώς οι μέρες περνούν, αισθάνεται ότι η διάθεση των γειτόνων του έχει αλλάξει από το φιλικό ενδιαφέρον προς την κατεύθυνση της  υποψίας. Ο Ζονάς είναι μικρός σαν άνθρωπος,  στο πνεύμα και στις φιλοδοξίες. Αποζητά την αποδοχή και ένα μέρος για να ανήκει, κάποια κοινότητα να αντικαταστήσει την οικογένεια, που μόλις και μετά βίας γνώρισε, και η οποία σκορπίστηκε με την έκρηξη της Ρωσικής επανάστασης. Προσπαθεί να το κάνει πραγματικότητα, προσαρμόζοντας τον εαυτό του με τους γύρω του και τις ενέργειές τους, και χωρίς να προσελκύει την προσοχή τους. Ζει μέσα στον εαυτό του, αποκρύπτοντας το πραγματικό του πρόσωπο από τον έλεγχο των άλλων, και όμως ενώ ο ίδιος αναγνωρίζει ότι οι άλλοι γύρω του γνωρίζουν ελάχιστα γι’ αυτόν, αδυνατεί να αντιληφθεί ότι κι αυτός μπορεί να γνωρίζει τόσο λίγα γι’ αυτούς. Με τη σύζυγό του φευγάτη και χωρίς να ξέρει που, προσπαθεί να  αντιμετωπίσει τη μοναξιά του και να διατηρήσει την ψευδαίσθηση της ομαλότητας στον προσωπικό και οικογενειακό του βίο. Προσπαθεί με τον έλεγχο της εμφάνισης  κάποιων πραγμάτων, να καλύψει τη σκληρή πραγματικότητα. Ίσως ο ίδιος δεν βλέπει ότι υποκρίνεται σε όλη την ενήλικη ζωή του, και αυτό είναι ένα ανόητο και πρόδηλο ψέμα. Έτσι με έκπληξη και αγανάκτηση μαθαίνει ότι είναι ύποπτος για την εξαφάνιση της συζύγου του, χωρίς να βρίσκεται κάποιος κοντά στη βαθύτερη  ψυχολογική του κατάσταση. Ταυτόχρονα έρχεται στο προσκήνιο μια μάλλον παρανοϊκή άποψή του, ότι δηλαδή ίσως οι γείτονές του να έχουν στραφεί εναντίον του, γιατί δεν είναι ένας από αυτούς, γιατί είναι Ρώσος και Εβραίος. Η μοίρα του να είναι πάντα και παντού ένας ξένος. Κι ακόμα ίσως επειδή ποτέ δεν επέτρεψε σε κανέναν να τον γνωρίσει πραγματικά, και στο τέλος πίστεψαν ότι είναι ικανός για τη δολοφονία της συζύγου του. Είτε έτσι είτε αλλιώς, όμως, η απόρριψη και η απομόνωση τον διαλύουν και τον καταστρέφουν. Δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις στο βιβλίο, απλώς συνεχίζεται  μια εξερεύνηση του πώς ένας μοναχικός, ευαίσθητος και ευάλωτος άνθρωπος βιώνει τον κόσμο. Ένας άνθρωπος που ποτέ δεν ξέχασε ότι ήταν ξένος, παιδί μιας άλλης φυλής, γεννημένος στο μακρινό Αρχαγγέλσκ, που η μοίρα των πολέμων και των επαναστάσεων τον είχαν μεταφέρει σε μια μικρή πόλη στην περιοχή Μπερρύ.

Αυτό το μικρό βιβλίο του Σιμενόν δεν έχει να κάνει με τον επιθεωρητή Σιμενόν, κι έχει για πρωταγωνιστή του έναν μοιραίο άνθρωπο, ένα θύμα και ένα θάνατο. Ο ρυθμός του βιβλίου είναι ήρεμος, σκοτεινός και δεν υπάρχει υποψία χιούμορ. Η δραματική πράξη και η άβολη κατάσταση αρχίζουν να εμφανίζονται όταν η αστυνομία του ανακοινώνει ότι η σύζυγός του φοβόταν για τη ζωή της δίπλα του, μια τρομακτική αποκάλυψη που τον συνθλίβει ψυχολογικά. Αν δούμε το θέμα λίγο βαθύτερα, παρατηρούμε πως έχουμε να κάνουμε με μια  ιστορία γρήγορου αποκλεισμού ενός ξένου που ζούσε μέσα σε μια άλλη κοινότητα.  Ενώ βρισκόταν τόσα χρόνια δίπλα και μαζί τους, μια αβάσιμη ένδειξη ήταν ικανή να ανάψει τη σπίθα της αποξένωσης και της απόρριψης, κάτι που τελικώς οδηγεί τον Ζονάς στο να κλειστεί ερμητικά στον εαυτό του. Η λύση δίνεται με το να τερματίσει τη ζωή του παρά να ζει μεταξύ των ανθρώπων με τους οποίους δεν μπορούν ευθέως να κοιταχτούν στα μάτια, και να  μιλούν γι’ αυτόν πίσω από την πλάτη του. Οι μνήμες της εγκατάλειψης έρχονται σήμερα για να στοιχειώσουν από τις παρελθούσες εμπειρίες της παιδικής του ηλικίας. Μετανάστευσαν από τη Ρωσία για να επιστρέψουν και να του υπενθυμίσουν πως είναι απελπιστικά μόνος. Η δύναμη του βιβλίου βρίσκεται κρυμμένη  στα τελικά στάδια, όταν αλλάζει η εστίαση από τη σύζυγο στο σύζυγο και αυτός αναδεικνύεται το πραγματικό θύμα και τελικά οδηγείται στο θάνατο επηρεασμένος σίγουρα  από την κοινότητα γύρω του. Ο Σιμενόν έχει δικό του τρόπο να περιγράφει την σκληρότητα των ανθρώπων που είναι πολύ φοβισμένοι για να πάρουν την απόφαση και να μιλήσουν, εκτός εάν υποστηρίζονται από το πλήθος, να αποτελούν με άλλα λόγια μέρος του όχλου με τη δική του μαζική ψυχολογία. Αυτό το βιβλίο έχει περισσότερη απήχηση σήμερα από ότι παλιότερα, γιατί πολλά θέματα που αφορούν την αντιμετώπιση των μεταναστών είναι τόσο επίκαιρο όσο ποτέ. Το βιβλίο ετούτο του Σιμενόν, δεν ανήκει σε εκείνα που περιέχουν μυστήριο, αλλά μοιάζει περισσότερο με μια μελέτη του χαρακτήρα ενός βασανισμένου και μάλλον άτυχου ανθρώπου, κι είναι συναρπαστικό να παρακολουθούμε τον Ζονάς να συμβιβάζεται με την πραγματικότητα, και ο  ίδιος να συνειδητοποιεί με σπαρακτικό τρόπο ότι οι άνθρωποι που κάποτε ήταν φίλοι του, μπορεί να τον εγκαταλείψουν τόσο γρήγορα. Και αυτό ίσως να είναι το πιο σημαντικό και όμορφο μέρος του βιβλίου, γιατί μας δείχνει ξεκάθαρα ότι αρκετές φορές δεν μπορούμε ποτέ να απαλλαγούμε από κάποιες επίμονες προκαταλήψεις μας.