«Ήρωες» και αποτυχημένοι – Στην πραγματικότητα όλοι οι άνθρωποι είναι αποτυχημένοι, γιατί κανείς δεν είναι ευχαριστημένος με όσα έχει πετύχει. (σελ. 475)

Γράφει η Χαρά Νικολακοπούλου // *

Γιάννης Παπαγιάννης, «Ο άνδρας που γεννήθηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο», εκδ. Διάπλαση 2018

Να μιλήσω για ήρωες να μιλήσω για ήρωες: ο Μιχάλης

που έφυγε μ’ ανοιχτές πληγές απ’ το νοσοκομείο

ίσως μιλούσε για ήρωες όταν, τη νύχτα εκείνη

που έσερνε το ποδάρι του μες στη συσκοτισμένη πολιτεία,

ούρλιαζε ψηλαφώντας τον  πόνο μας~ “Στα σκοτεινά

πηγαίνουμε, στα σκοτεινά προχωρούμε…”

Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά. Γιώργος Σεφέρης, Τελευταίος Σταθμός

Όμως εδώ δεν μιλάμε για ήρωες, αλλά κυρίως για αντιήρωες. Στον απόηχο της ιστορίας, στέκουν όλοι τους με κομμένα τα φτερά και ξηλωμένα τα γαλόνια του ‘μεγαλείου’ τους.

Έχοντας ήδη πέντε μυθιστορήματα στο ενεργητικό του ο Γιάννης Παπαγιάννης, καταθέτει, με το παρόν έργο του, ένα ιστορικό αφήγημα με σαφή σατιρική προσέγγιση, το οποίο είναι χωρισμένο σε τρεις μεγάλες ενότητες: Ιάκωβος και Αλεξάνδρα, Ίων και Πηνελόπη, Ιάκωβος και Κατερίνα.

Ο Ιάκωβος έχει ένα μεγάλο όνειρο, ή μάλλον δύο μεγάλα όνειρα: να παντρευτεί την Αλεξάνδρα Μπενάκη και να διοριστεί μηχανοδηγός στους σιδηροδρόμους, που εκείνη την εποχή έχουν αρχίσει με χίλιους κόπους και μυριάδες έξοδα να οργώνουν την Ελλάδα. Η μικρή Ελλαδίτσα έχει ένα τρανό όνειρο: τη Μεγάλη Ιδέα, να κατακτήσει τα αλύτρωτα εδάφη και να γίνει μια σύγχρονη ευρωπαϊκή χώρα. Ο Ιάκωβος εξαπατάται και αυταπατάται, τρώει ξύλο από παντού, λοιδωρείται αλλά δεν βάζει μυαλό. Η Ελλάδα σύρεται κατ’ επανάληψη σε αιματηρές πολεμικές συγκρούσεις, αυταπατάται και εξαπατάται από τους κατά καιρούς συμμάχους της, λοιδωρείται αλλά δεν βάζει μυαλό. Ο Ιάκωβος αλλάζει το όνομά του για να το εξευγενίσει και να το ευπρεπίσει. Το ίδιο πράττει την ίδια εποχή και η  Ελλάς μετονομάζοντας τα κακόηχα τοπωνύμια σε ευγενέστερα. Ο Ιάκωβος Αθανασίου είναι ένα ‘λαμόγιο’ της εποχής, μεγαλομανής, μονίμως άνεργος και άεργος, ζει σε βάρος της αδελφής του, την οποία κακομεταχειρίζεται δεόντως. Παρομοίως συμπεριφέρεται και στη γυναίκα του, την μειλίχια, στωική Κατερίνα. Ο ίδιος δεν είναι ιδιαίτερα ευφυής, ούτε διαθέτει κάποια αξιόλογα προσόντα, μόρφωση, εργατικότητα, παιδεία. Όλες του οι προσπάθειες επικεντρώνονται στην εξεύρεση του κατάλληλου προσώπου (ο θείος από την Κορώνη) που θα του επιτρέψουν να πραγματοποιήσει τους στόχους του. Ωστόσο επιμένει και όσο επιμένει τόσο αποτυγχάνει. Τελικά τόσο ο Ιάκωβος όσο και η μικρή Ελλάς θα κερδίσουν κάτι, ίσως όχι αυτό που περίμεναν. Ο πρώτος τις πολύτιμες στιγμές του έρωτά του με την Αλεξάνδρα και μια καλή γυναίκα στο πλάι του. Και η Ελλάδα τα εδάφη που κέρδισε με αίμα στους Βαλκανικούς. Και οι δυο θα έχουν πληρώσει τα αποκτήματά τους πολύ ακριβά.

Στη δεύτερη ενότητα γίνεται εκτενέστερα λόγος για το πονεμένο και αδιέξοδο ειδύλλιο της Πηνελόπης Δέλτα με τον Ίωνα Δραγούμη.

Ο συγγραφέας επισημαίνει σε συνέντευξή του : «Το μυθιστόρημα καλύπτει μια μεγάλη χρονική περίοδο, από το 1880 μέχρι την άνοδο του Μεταξά, το 1936. Βασικός πρωταγωνιστής είναι ο Ιάκωβος Αθανασίου, ο οποίος προσπαθεί να γίνει μηχανοδηγός στα τρένα και τελικά το μόνο που καταφέρνει είναι … να τρώει κάθε φορά ξύλο. Αυτό το μοτίβο του ξυλοδαρμού, που πατάει στις απαρχές του μυθιστορήματος, στον Δον Κιχώτη, (μάλιστα υπάρχει και μια σκηνή του μυθιστορήματος που είναι παραλλαγή σκηνής του Δον Κιχώτη), αντιστοιχεί, κατά τη γνώμη μου, στην ιστορία της νέας Ελλάδας και κατά συνέπεια του Έλληνα, η οποία δεχόταν συνεχώς κατραπακιές κι επεμβάσεις από τις μεγάλες δυνάμεις. Αυτή η διαρκής ταπείνωση διαμορφώνει το χαρακτήρα του ήρωα και της χώρας και με τη σειρά του ο πιεσμένος ήρωας ξεσπάει με βιαιότητα στους αδύναμους. Αυτό είναι το μοτίβο του βιβλίου και το μοτίβο κατά την εικόνα μου του νεοέλληνα και του πολιτικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος.»[i]

Χωρίς να μπορούμε να το εντάξουμε ακριβώς στο picaresque[ii], το μυθιστόρημα του Γιάννη Παπαγιάννη διαθέτει ωστόσο κάποια στοιχεία του είδους. Το πικαρέσκο μυθιστόρημα (από το ισπ.:“pícaro”, αλήτης, άγριος, εξολοθρευτικός) ήταν ένα δημοφιλές λογοτεχνικό είδος μυθιστορήματος, συχνά με σατιρικό ύφος που περιέγραφε με ρεαλιστικό τρόπο και χιουμοριστικές λεπτομέρειες τις περιπέτειες του ήρωα που προέρχεται από μια κατώτερη τάξη, και τα παθήματά του μέσα σε μια πολυτάραχη και διεφθαρμένη κοινωνία. Το είδος αυτό ξεκίνησε στην Ισπανία έχοντας τις ρίζες του στην αραβική λογοτεχνία, και άνθισε στην Ευρώπη τον 17ο και 18ο αιώνα. Στην Ελλάδα έκανε την εμφάνισή του με τα έργα: Πίθηκος Ξουθ ή τα Ήθη του Αιώνος του Ιάκωβου Πιτζιπιού,  Πολυπαθής του Γρηγόριου Παλαιολόγου, Πάπισσα Ιωάννα του Εμμανουήλ Ροίδη κ.α. Ο Τομπάιας Σμόλετ και ο Κάρολος Ντίκενς εκπροσωπούν επάξια το αγγλικό πικαρέσκο, ο Δον Κιχώτης του Θερβάντες είναι το πιο διάσημο δείγμα του είδους, ενώ πρόσφατα γνωρίσαμε τις Περιπέτειες του Ωγκι Μαρτς, του καναδού Σολ Μπέλοου.

Ο άνδρας που γεννήθηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο διαθέτει έναν πρωταγωνιστή που ανήκει στην κατώτερη τάξη, ο οποίος δεν περιπλανιέται ακριβώς σε διάφορες χώρες και τόπους αλλά σε βεγγέρες και χοροεσπερίδες επιδιώκοντας την γνωριμία σημαντικών προσώπων που θα του χαρίσουν τον πολυπόθητο διορισμό. Το βιβλίο διαθέτει καυστική σάτιρα η οποία κατευθύνεται κατά παντός. Διαθέτει ρεαλισμό και βιτριολικό χιούμορ.

«Το ευρωπαϊκό μυθιστόρημα, το οποίο θεωρείται ότι ξεκινάει με τον Γαργαντούα του Ραμπελαί και διαμορφώνεται με τον Δον Κιχώτη του Θερβάντες, είναι αρχικά ένα κωμικό, φαρσικό είδος, το οποίο με την πάροδο του χρόνου μεταμορφώνεται σε «σοβαρό», σε βαθμό που ίσως ακόμα και τώρα να αμφισβητείται η ποιότητα του κωμικού μυθιστορήματος. Εγώ θέλησα να βασίσω το βιβλίο μου στις απαρχές του μυθιστορήματος. Γι’ αυτό το λόγο θέλησα να είναι κωμικό και μάλιστα σε κάποια σημεία φαρσικά κωμικό. Ταυτόχρονα είναι και ένα ιστορικό μυθιστόρημα. Γι’ αυτό το ονόμασα «Ιστορική Κωμωδία». Οι στόχοι της επιλογής μου είναι πολλαπλοί. Αφ’ ενός τα ιστορικά γεγονότα είναι τόσο βαριά (πόλεμοι, δικτατορίες, χρεοκοπίες, φτώχεια κτλ), ώστε θεώρησα καλό να ελαφρύνω το κείμενο. Ο αναγνώστης γελάει και ταυτόχρονα σκέφτεται και λυπάται. Και, θεωρώ, οδηγείται στο να προσπαθήσει να μην επαναλάβουμε ως έθνος τα ίδια…» (από την ίδια συνέντευξη του συγγραφέα.)

Ωστόσο το πιο σωστό θα ήταν να χαρακτηρίσουμε το μυθιστόρημα του Γιάννη Παπαγιάννη ως ιστορικό, με βάση τις προδιαγραφές που δίνει το Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων[iii]

«Το ιστορικό μυθιστόρημα δεν περιορίζεται απλώς στο να αντλεί από την ιστορία το σκηνικό, πρόσωπα και γεγονότα, αλλά μεταχειρίζεται με τέτοιο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα και ζητήματα ώστε να έχουν ζωτική σημασία για τους κεντρικούς χαρακτήρες και την αφήγηση. Ορισμένα από τα σπουδαιότερα ιστορικά μυθιστορήματα χρησιμοποιούν επίσης τους πρωταγωνιστές και τη δράση τους για να αποκαλύψουν τις  υπόγειες δυνάμεις που, κατά την άποψη τους συγγραφέα, κινούν την ιστορική διαδικασία.»

Είναι ακριβώς οι ιστορικές αντίξοες συγκυρίες που εισβάλλουν ακάθεκτες στη ζωή των πρωταγωνιστών και ανατρέπουν ανελέητα όλα τους τα σχέδια, όλα τα απατηλά τους όνειρα. Κάθε φορά που φαίνονται να προσεγγίζουν το πολυπόθητο, ενσκήπτει βαριά η σκιά των ιστορικών γεγονότων για το ματαιώσουν, να τους ταπεινώσουν και να τους πετάξουν στο περιθώριο της ιστορίας και της ζωής.

Εδώ εισέρχονται βέβαια στο προσκήνιο οι θεωρίες της μικροϊστορίας ( πρόκειται για μια κοινωνικο‐πολιτισμική στροφή στις συνθήκες της καθημερινής ζωής όπως

τις βιώνουν οι απλοί άνθρωποι) και ο ιδιαίτερος ρόλος που αυτή η προσέγγιση επιφυλάσσει στη διαμόρφωση της ιστορικής μαρτυρίας. Οι μικροϊστορικοί στρέφονται προς τις παρυφές της ιστορίας, τους αδικημένους και υπό εκμετάλλευση ανθρώπους. Οι πολλοί (ανώνυμοι) πλέον προσεγγίζονται ως άτομα και όχι τμήμα ενός πλήθους. Η έμφαση δίδεται στις ατομικές ζωές. Σε άνδρες και γυναίκες που αγνοούνται από τις επίσημες πηγές.

Η μικροϊστορία, με άλλα λόγια, ανοίγει το δρόμο στην ιστορία των ανθρώπων που θα έμεναν απέξω καθώς οι μικροϊστορικοί ξαναδίνουν ανθρώπινο πρόσωπο στην ιστορία και επιστρέφουν στις εμπειρίες της ζωής συγκεκριμένων ανθρώπων. Επίσης προσοχή δίδεται στο ρόλο των ανθρωπάκων. Συνυπάρχουν και αλληλοσυμπληρώνονται η ιστορία των ευρέων κοινωνικών αλλαγών και η ιστορία των ατομικών υπάρξεων.

Γιάννης Παπαγιάννης

Για να επιστρέψουμε στην ιστορία μας, ο Ιάκωβος είναι λοιπόν ένας αποτυχημένος. Όμως η έκπληξη που περιμένει τον αναγνώστη γιγαντώνεται όταν ανακαλύπτει πως στην πραγματικότητα όλοι οι ήρωες είναι λίγο πολύ αποτυχημένοι. Όλοι τους περιγράφονται άλλοτε με μελανά και άλλοτε με ξεκαρδιστικά χρώματα. Αποκαθηλώνονται, απογυμνώνονται από το επίχρισμα μεγαλείου με το οποίο τους φιλοδώρησε η ιστορική γραφίδα. Ο Γιάννης Παπαγιάννης δεν χαρίζεται σε κανέναν. Ο μέγας εθνάρχης Βενιζέλος  δεν είναι παρά ο πολιτικός που οδήγησε τη χώρα σε μια τραγική εκστρατεία στην Μ. Ασία και αποχώρησε εύσχημα από την πολιτική σκηνή λίγο πριν από τη μεγάλη τραγωδία, ακριβώς για να μην τη χρεωθεί. Ο Τρικούπης, ο Μπενάκης, ο Δραγούμης, ο Παύλος Μελάς, ο Νίκος Καζαντζάκης, οι κατά καιρούς βασιλικοί διάδοχοι και μονάρχες παρελαύνουν στη σκηνή, ουδείς διασώζεται. Ο εθνικός ευεργέτης Ανδρέας Συγγρός δεν ήταν παρά ένας παμπόνηρος απατεώνας που κατάφερε να εξαπατήσει ακόμα και τον ευφυή Ροΐδη. Για τον Σπύρο Λούη υπήρχε η υποψία ότι η νίκη του στους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896 δεν ήταν και τόσο τίμια. Ο Παύλος Μελάς αποβάλλει το στέμμα του εθνομάρτυρα και δέχεται κι αυτός τα σατιρικά και απογυμνωτικά πυρά του συγγραφέα. Διασώζεται ίσως μόνον η μορφή της Πηνελόπης Δέλτα, για την οποία ο συγγραφέας φαίνεται να τρέφει ιδιαίτερη εκτίμηση.

Σε μια δεύτερη φάση, η αφήγηση ξεδιπλώνεται στη σύγχρονη εποχή, όταν η δισέγγονη του κεντρικού ήρωα, Άννα Μαρία, πλάνης κι αυτή και αποτυχημένη στην επαγγελματική και προσωπική της ζωή, έχει τη φαεινή ιδέα να αναπαραστήσει τη ζωή του προπάππου της με ένα πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης, σε συνεργασία με έναν ξεπεσμένο παραγωγό και έναν διάσημο συγγραφέα. Η γραφίδα του Γιάννη Παπαγιάννη επιφυλάσσει μία απολαυστική σκιαγράφηση στον μεγάλο συγγραφέα (‘ήρωας’ κι αυτός του καιρού μας με φτερά παγωνιού, ενδεδυμένος με ένα μεγαλείο κωμικό):

Ο μεγάλος συγγραφέας, με εμφανή σημάδια κόπωσης, αλλά με τη λάμψη της μεγαλοφυΐας στα μάτια, δεν άνοιξε την πόρτα. Την άνοιξε μία νεαρή ξανθιά κοπέλα με έντονη ξενική προφορά. […]

«Γνωρίζεις τους κυρίους», είπε ο συγγραφέας. «Η Σβετλάνα είναι η κοπέλα που πήρα για να με προσέχει. Δεν έχει πολλές γνώσεις αλλά έχει ωραίο κώλο. Επίσης δεν ξέρει σχεδόν καθόλου ελληνικά, ή έτσι υποκρίνεται. […]

«Μα… γράψατε καινούριο βιβλίο;» είπε η Άννα Μαρία με θαυμασμό.

«Όχι ακόμα. Κάτσε πρώτα να σιγουρευτώ ότι θα πάρω το βραβείο και μετά το γράφω».

«Μα πότε θα προλάβετε;» είπε η Άννα Μαρία.

«Μην ανησυχείς. Το βασικό είναι να εξασφαλίσω το βραβείο. Άλλωστε το θέμα υπάρχει έτοιμο. Στο μυαλό μου. Το είχα, αν θυμάσαι, αναφέρει».

Αν ο εμμονικός, ξενοφοβικός, θρησκόληπτος Χρυσοβαλάντης του Μάκη Τσίτα στο Μάρτυς μου ο Θεός, προσφέρεται για ένα ταξίδι αυτογνωσίας στους καιρούς που ζούμε, ο Ιάκωβος του Παπαγιάννη λαμβάνει καθολικές διαστάσεις και ενδείκνυται για ενδοσκόπηση στα διαχρονικά, ιλαροτραγικά χαρακτηριστικά της φυλής μας, τα οποία γίνονται μονίμως τροχοπέδη στην πρόοδο και την ευημερία.

Εν κατακλείδι, ένα μυθιστόρημα -ποταμός, σίγουρα απολαυστικό, στο βάθος πικρό. Οι ομοιότητες με την εποχή μας ανατριχιαστικές και εκκωφαντικές: Δάνεια, χρεοκοπίες, διεθνείς οικονομικοί έλεγχοι, εθνικές ταπεινώσεις, εξευτελισμοί, διαφθορά, πελατειακές σχέσεις, ρουσφέτι. Ένα βιβλίο για τον μικρό Ιάκωβο, αυτόν τον πολύπαθο κατεργάρη που όλοι κρύβουμε μέσα μας. Αλλά και για τον μεγάλο Ιάκωβο, την ταλαιπωρημένη, ταπεινωμένη, εξαπατημένη και ουδόλως φρονιματισμένη Ελλάδα.

* Η Χαρά Νικολακοπούλου είναι φιλόλογος- συγγραφέας

_____________

Σημειώσεις

[i] Οι πηγές για το πικαρέσκο μυθιστόρημα από τη Βικιπαίδεια, το Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων του Μ.Η. Abrams και το άρθρο του Μιχάλη Μακρόπουλου «Ο Τομπάιας Σμόλετ, ο Κάρολος Ντίκενς και το αγγλικό πικαρέσκο» στο https://diastixo.gr/arthra/4392-clr

[iii] Λεξικό Λογοτεχνικών όρων M.H Abrams μετ. Γιάννα Δεληβοριά, Σοφία Χατζηιωαννίδου, εκδ. Πατάκη (https://www.lit.auth.gr/sites/default/files/documents/o_oros_muthistorema_abrams.pdf)

Η συνέντευξη του συγγραφέα στη Γεωργία Οικονόμου βρίσκεται στον ιστότοπο

https://tospirto.net/book/people/35720?fbclid=IwAR19vynZi1BJPeX95z_whbld4TG1Y7UWbZoyi92u0M0-uZCa_NLx0j2fAcg

Αναφορές γίνονται στα βιβλία: Οι Περιπέτειες του Ωγκι Μαρτς, του Σολ Μπέλοου, μετ. Μιχάλης Μακρόπουλος, εκδ. Καστανιώτη 2015. Και Μάρτυς μου ο Θεός, του Μάκη Τσίτα, εκδ. Κίχλη 2015

Οι πληροφορίες για τη μικροϊστορία προέρχονται από την πηγή Ιστορίας της παιδείας ‘από τα κάτω’ Βασικές αρχές μικροϊστορίας κατά G. Iggers Διδάσκων: Χουρδάκης Αντώνιος

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ (https://opencourses.uoc.gr/courses/course/view.php?id=343)