Η φεμινιστική άποψη μιας εν πολλοίς γυναικείας υπόθεσης

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //

Σόφι Όξανεν, “Νόρμα”. Μετάφραση από τα Φινλανδικά: Μαρία Μαρτζούκου. Εκδόσεις Πατάκη. Απρίλιος 2018

Όταν η μητέρα της πεθαίνει ξαφνικά σε ένα ύποπτο ατύχημα στο μετρό, η Νόρμα Ρος μένει μόνη στον κόσμο. Η Νόρμα κι ή μητέρα της, η Ανίτα Ρος, ήταν μοναχικές, με κοινωνικές επαφές που περιορίζονταν στις αναγκαίες λόγω εργασίας, και με ελάχιστους φίλους, δεμένες με δεσμούς αίματος και  κάποιου μεγάλου και βαθύτερου μυστικού, προφανώς. Όλη τη ζωή της, η Νόρμα και η Ανίτα, αγωνίστηκαν να κρατήσουν αυτό το μυστικό και να προστατεύσουν την Νόρμα  από εκείνους που θα την θεωρούσαν φρικιό και παράταιρο στοιχείο της κοινωνίας. Τώρα μετά το θάνατο της μητέρας της,  οι φωτογραφίες και τα βίντεο στο σπίτι της αποκαλύπτουν ότι εκείνη γνώριζε πολύ περισσότερα για την κατάθλιψη της κόρης της από ότι άφηνε να εννοηθεί. Η Νόρμα έχει μια ουσιώδη ιδιότητα που την χαρακτηρίζει θετικά και αρνητικά, είναι ευλογία και κατάρα μαζί, αφού διαθέτει ταχέως αναπτυσσόμενα μαλλιά, ευαίσθητα στην παραμικρή αλλαγή διάθεσης. Για να βρει την απάντηση στο ερώτημα  ποιος είναι υπεύθυνος για το θάνατο της μητέρας της, η Νόρμα  αρχίζει να εργάζεται στο ίδιο σαλόνι με την Ανίτα.  Όμως, όπως η Νόρμα  έχει  τα κίνητρά της για να πάρει τη δουλειά, το ίδιο ισχύει και για τον εργοδότη της που διαχειρίζεται το σαλόνι αισθητικής για να την φέρει εκεί ώστε να την ελέγχει ικανοποιητικά με τον τρόπο του. Παγιδευμένη σε ένα δίχτυ απάτης και παράνοιας, η Νόρμα είναι αναγκασμένη να αγωνιστεί για την ελευθερία της, αλλά  και για την περιβόητη και φυσικά επιθυμητή αλήθεια.

Η ‘Νόρμα’ της Σόφι Όξανεν, είναι ένα σκοτεινό οικογενειακό δράμα με φανταστικά υποτονικά στοιχεία, το οποίο μας εισαγάγει και μας αναλύει τον συναρπαστικό χαρακτήρα και φανταστικό κόσμο της Νόρμα, υφαίνοντας  μαζί και περίτεχνα το παρελθόν με το παρόν. Βεβαίως στο επίκεντρο του σύγχρονου και φιλόδοξου μυθιστορήματος   της Όξανεν, βρίσκονται τα περίεργα μαλλιά μιας γυναίκας, της Νόρμα. Αναπτύσσονται ιδιαιτέρως γρήγορα και μερικές φορές ανεξέλεγκτα, και κινούνται με τρόπους που αντανακλούν τα συναισθήματα της Νόρμα,  και της χαρίζει απλόχερα τις μεγάλες ικανότητές της να εντοπίζει τις φυσικές και ψυχικές καταστάσεις των άλλων ανθρώπων. Η μητέρα της Νόρμα, Ανίτα, πέρασε τη ζωή της προφυλάσσοντας την κόρη της από τον κόσμο. Και οι δυό τους  κατοικούσαν σε  διαμερίσματα στο ίδιο κτίριο στο Ελσίνκι και υπήρξαν η μια έμπιστη στην άλλη. Όταν, όμως, η Ανίτα πεθαίνει σε μια φαινομενική αυτοκτονία, η Νόρμα  πρέπει να καταλάβει όλα εκείνα που αφορούν το θάνατό της και αρχίζει να τα ερευνά, καθώς ξαφνικά κατακλύζεται από το βάρος όλων εκείνων των λεπτομερειών που η μητέρα της κράτησε μακρυά από αυτήν. Η συγγραφέας δημιουργεί περίπλοκους χαρακτήρες και εικόνες με τα μαλλιά της κοπέλας να χρησιμεύουν ως μια πολύπλευρη μεταφορά για διάφορες μορφές πατριαρχικής εκμετάλλευσης των θηλυκών σωμάτων.

Η μεταφορά και διακίνηση των ανθρώπινων μαλλιών για χρήση μαλλιών ‘επέκτασης’ (extensions)   είχε την παραδοσιακή της έδρα της στην Ινδία και την Κίνα. Η διάδοση και εξάπλωσή της στη Νοτιοανατολική Ασία και, πάνω απ’  όλα, στην Ουκρανία, προμηθεύει με ιδέες το τελευταίο μυθιστόρημα της Φινλανδής συγγραφέως Σόφι Όξανεν (1977- ). Σε προηγούμενα μυθιστορήματα, κυρίως στη βραβευμένη ‘Κάθαρση’  η Όξανεν  συνέδεσε την καταπίεση της πατρίδας της μητέρας της, της Εσθονίας,  τόσο από τους σοβιετικούς όσο και από τους ναζί κατακτητές στην τελευταία  διασυνοριακή εκμετάλλευση των γυναικών. Στην ‘Νόρμα’, το εμπόριο στα κουρεμένα μαλλιά  από τις φτωχές γυναίκες για να ωραιοποιήσουν τις πλουσιότερες γυναίκες, κάπου αλλού, φυσικά, την ωθεί να γράψει ένα πρωτότυπο και αρκούντως δύστροπο θρίλερ. Ταυτόχρονα, εμπλέκεται επίσης στον άκρως επικερδή κλάδο της παρένθετης μητέρας και της υποκατάστατης της εγκυμοσύνης και την ‘ενοικίαση’ της μήτρας μιας άλλης γυναίκας για ένα συγκεκριμένο σκοπό. Η Νόρμα,  μια μοναχική ηρωίδα, έχει μόλις χάσει τη μητέρα της, την γεννημένη κομμώτρια Ανίτα, η οποία  υποτίθεται ότι αυτοκτόνησε πηδώντας στις ράγες του μετρό στο Ελσίνκι. Γι’ αυτή, η ενέργεια της μητέρας της μοιάζει περισσότερο με φόνο παρά με αυτοκτονία. Γρήγορα η Ανίτα διαπιστώνει ότι έχει περιέλθει στη σκιά ενός σκιώδους και περίεργου επιχειρηματία, του Μαξ Λάμπερτ.

Η δυσάρεστη και παράνομη συγκομιδή της ασιατικής και ουκρανικής τρίχας του τριχωτού της κεφαλής, κρύβει μια ακμάζουσα απασχόληση, υιοθεσία και διαδικασία παρένθετης μητέρας. Υπό την κάλυψη του εμπορίου μαλλιών και της γνωστής ‘επέκτασης’, ο Λάμπερτ φιλοδοξεί να εξελιχτεί σε  ‘βασιλιά μιας αυτοκρατορίας εμβρύων’. Η Νόρμα,  που πάσχει από εκείνη την περίεργη μορφή της κληρονομικής υπερτρίχωσης, είναι ένα πρώτης τάξεως υλικό για κερδοφορία από μεριάς του  Λάμπερτ. Έχει την  παραφυσική ικανότητα να διαβάζει τον θάνατο, τον καρκίνο και τις ασθένειες από τα μαλλιά των ανθρώπων. Καθώς η Νόρμα προσπαθεί να  ανιχνεύσει τις ρίζες του μυστηρίου, το σενάριο και η υπόθεση αρχίζουν να μπλέκονται και να ωθούνται πολύ πίσω στο παρελθόν. Συγκεκριμένα στην ψυχική ασθένεια της Χέλενα, της πρώτης συζύγου του Λάμπερτ, και φτάνει μέχρι την προ-γιαγιά της Νόρμα, την Εύα, ένα μοντέλο πολλών καρτ ποστάλ και μετανάστρια από τη Φινλανδία στην Αμερική, τη δεκαετία του 1920. Η υπόθεση έτσι πυκνώνει και μπερδεύεται ακόμα περισσότερο. Ως σύγχρονης μορφής θρίλερ, η ‘Νόρμα’ είναι μια περίεργη γραφή που εστιάζεται στην αδικία που οδηγεί τις αδικημένες γυναίκες που δεν διαθέτουν έστω στοιχειώδη δικαιώματα, να παραδώσουν κάποια μέρη του σώματός τους σε ανθρώπους αμφίβολου χαρακτήρα,  χωρίς να γνωρίζουν βεβαίως τον τελικό προορισμό τους. Εδώ η κάθε επιχείρηση του Λάμπερτ, εξαρτάται απόλυτα από τον ιδρώτα και τα δάκρυα των γυναικών. Η βρώμικη αλήθεια και σκληρή πραγματικότητα που αποκαλύπτει η Νόρμα στις επιχειρήσεις του Λάμπερτ, είναι πέρα από κάθε φαντασία για τον καλοπροαίρετο αναγνώστη.

Σόφι Όξανεν (1977- )

Το μυθιστόρημα δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 2015, και άφησε άριστες εντυπώσεις σε αναγνώστες και κριτικούς. Όλα ξεκινούν με το γεγονός της αυτοκτονίας της Ανίτας Νάακα, αφήνοντας κυριολεκτικά μόνη την κόρη της, Νόρμα, αγκαλιά με το μεγάλο μυστικό που μόνο εκείνες οι δύο γνώριζαν και καλύπταν καλά και αποτελεσματικά σε όλη τους τη ζωή. Κάτω από το τουρμπάνι της Νόρμα, βρίσκεται καλά κρυμμένο ένα μεγάλο πλεονέκτημα, αλλά ταυτόχρονα και ο μεγαλύτερος φόβος της, αφού το συγκεκριμένο κομμάτι του ενδύματος δεν ήταν απλώς ένα αξεσουάρ μόδας, αλλά μάλλον βρισκόταν όλη την ώρα εκεί, από αναγκαιότητα, δεδομένου ότι κρύβουν τα υπερφυσικά μαλλιά της Νόρμα. Ανθεκτικά, σκληρά, αντιδρούν περίεργα και είναι εξαιρετικά ευαίσθητα σε ανθρώπους και καταστάσεις. Ότι έκανε η Ανίτα εν ζωή, σέρνει τη Νόρμα και την εισαγάγει βαθιά στο σκοτεινό κόσμο των κομμωτηρίων, των ινστιτούτων αισθητικής, των εργαστηρίων εξωσωματικής γονιμοποίησης και τον υπόκοσμο που δραστηριοποιείται στη χρήση παρένθετων μητέρων για μεγάλωμα βρεφών με διαδικασίες όχι τόσο ξεκάθαρες, σε φτωχές περιοχές του πλανήτη.  Ο κόσμος της Όξανεν δείχνει μαφιόζικος, μπλέκοντας όλες τις παραπάνω ενέργειες, σε ένα συνοθύλευμα χωρίς φως στο προσκήνιο και εν μέσω πολύπλοκων και αδυσώπητων συναλλαγών και αμφισβητήσιμων λεπτών διαχωριστικών γραμμών μεταξύ νόμιμων και εγκληματικών σύγχρονων εμπορικών επιχειρήσεων. Όλο το κείμενο διαποτίζεται από ισχυρούς φεμινιστικούς τόνους και υπαινιγμούς. Όμως, παρά το γεγονός ότι θίγονται κρίσιμα θέματα όπως η ψυχική υγεία, η τοξικομανία, η αγάπη, ο γάμος, τα παιδιά και η άκρως επικερδής βιομηχανία ομορφιάς, όλα διερευνώνται από τη γυναικεία άποψη και σκοπιά. Σ’ ένα σημείο μας λέει, ‘… γι’ αυτές τις γυναίκες, τα μαλλιά που πρόσθεταν στο κεφάλι τους ήταν μια απρόσωπη μάζα και δεν ήθελαν να ξέρουν σε ποιαν ανήκε πριν την αποκτήσουν οι ίδιες. Δεν ήθελαν να ξέρουν ότι κάποια άλλη με αυτά τα ίδια τα μαλλιά είχε ερωτευτεί, εκνευριστεί, ελπίσει, κλάψει, ονειρευτεί, μόνο για ψείρες και αρρώστιες ανησυχούσαν…’, και κάπου αλλού ομολογεί πως οι γυναίκες δίνουν στην ουσία ανεξέλεγκτα τα πρόσωπά τους,  τα μαλλιά, τις μήτρες, τα στήθη τους, και δυστυχώς όλα τα χρήματα που αναδύονται από αυτές τις δραστηριότητες, καταλήγουν στις τσέπες των ανδρών!

Οι σχέσεις μεταξύ των κύριων χαρακτήρων του μυθιστορήματος, είναι κάπως δύσκολο να  εντοπισθούν και να καθοριστούν με ακρίβεια, γιατί την συγγραφέα, άλλα σοβαρότερα πράγματα την ενδιαφέρουν και την απασχολούν σ’ αυτό το έξυπνο και μοντέρνο κείμενο της Όξανεν.  Παρά το πολλά υποσχόμενο υλικό που αναπτύσσεται μέσα σε ολόκληρο το βιβλίο, το τέλος του, μπορεί να εκπλήσσει, είτε θετικά είτε αρνητικά, να φαίνεται κάπως απίστευτο, αλλά στην πραγματικότητα και ειδικά όταν τελειώσει η ανάγνωση, η εξωφρενική ιστορία δεν φαίνεται, για πολλούς και ποικίλους λόγους,  να ικανοποιεί τον αθώο αναγνώστη.