Νίκη Λυκούργου: Για τον Στρατή Μυριβήλη

Συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη //

Η Νίκη Λυκούργου, που γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κωνσταντινούπολη, σπούδασε Μεσαιωνική και Νεότερη Ελληνική Φιλολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, όπου και δίδαξε, ως μέλος του διδακτικού προσωπικού του Τμήματος Φιλολογίας, με αφορμή τις μελέτες της για τον Στρατή Μυριβήλη, μας μιλά για τη ζωή, το έργο του και το έργο της.

-Κυρία Λυκούργου, από πότε ξεκινά το ενδιαφέρον σας για το έργο του συγγραφέα Στρατή Μυριβήλη;

Το ερευνητικό ενδιαφέρον μου για το έργο του Μυριβήλη άρχισε το 1976, όταν ο καθηγητής Mario Vitti μού επεσήμανε το βιβλιογραφικό κενό στο έργο του συγγραφέα, με τη φράση «χρειαζόμαστε τουλάχιστον μια στοιχειώδη καταγραφή του», προτρέποντάς με να συντάξω την εργογραφία του. Ασφαλώς, τότε δεν ήμουν σε θέση να αντιληφθώ το μέγεθος του συγκεκριμένου εγχειρήματος, δηλαδή το τι σημαίνει η ενασχόληση με το έργο ενός λογοτέχνη, ο οποίος, για βιοποριστικούς λόγους, ανάλωσε το μεγαλύτερο μέρος της συγγραφικής δραστηριότητάς του στη δημοσιογραφία. Ακολούθησα, πάντως, την προτροπή του M.V. και επιδόθηκα στη διερεύνηση του θέματος.

–Ποια είναι τα στοιχεία που έκαναν το έργο του  να ξεχωρίζει;

To αντιπολεμικό αντιμιλιταριστικό περιεχόμενό του και τα εκφραστικά μέσα με τα οποία το απέδωσε. Υπέρμαχος του δημοτικιστικού κινήματος από τα νεανικά του χρόνια, ο Μυριβήλης διαμόρφωσε, με αλάνθαστη αίσθηση και με κύριο μέλημα την τελειότητα της έκφρασης, ένα άρτιο γλωσσικό όργανο στην υπηρεσία του αφηγηματικού λόγου. Αφ’ ετέρου, εφοδιασμένος από τους ομοτέχνους του πεζογράφους της γενιάς του 1880 (Καρκαβίτσα, Παπαδιαμάντη κ.ά.) με τα διδάγματα της ρεαλιστικής γραφής και κυρίως με τις προσωπικές εμπειρίες και τα βιώματα από τη δεκαετή πολεμική περιπλάνησή του, βάδισε με απόλυτη άνεση στον θεματολογικά ανεκμετάλλευτο χώρο της (αντι)πολεμικής πεζογραφίας.

-Η διδακτορική σας διατριβή έχει θέμα τον Στράτη Μυριβήλη. Αλήθεια έχει εκδοθεί η διατριβή σας σε βιβλίο;

Η διδακτορική διατριβή μου με τίτλο «Στράτης Μυριβήλης: Η εξέλιξή του μέσω της αναλυτικής βιβλιογράφησης των έργων του» (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2003), μια εργογραφική εργασία που αφορά τη χρονολογική αποτύπωση της πορείας δημοσίευσης του έργου του, παραμένει, δυστυχώς, ακόμη ανέκδοτη. Είναι πάντως σε πρώτη προτεραιότητα η έκδοσή της, ενώ θα ακολουθήσει η έκδοση ενός ακόμη τόμου με μελέτες, κρίσεις και πληροφορίες για τον συγγραφέα και το έργο του.

 -Πολλοί κριτικοί ισχυρίζονται ότι το μυθιστόρημα «Η ζωή εν τάφω», είναι ένα από τα σπουδαιότερα μεταπολεμικά έργα. Εσάς ποια είναι η γνώμη σας;

Η ζωή εν τάφω, λογοτεχνική μετάπλαση σωρείας εμπειριών του συγγραφέα από τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, είναι το βιβλίο του οποίου η δεύτερη έκδοση (Αθήνα, 1930) αποτέλεσε αντικείμενο επαίνων και θερμών εκδηλώσεων θαυμασμού, δημιούργησε μια ομόφωνα θετική απήχηση και ένα κλίμα καθολικής αποδοχής στον χώρο της κριτικής, κατέστησε τον Μυριβήλη πανελληνίως γνωστό και τον ανέδειξε σε ονομαστό εκπρόσωπο της ευρωπαϊκής πολεμικής λογοτεχνίας. Σχεδόν σε όλα τα κριτικά κείμενα αυτής της περιόδου διατυπώθηκε η γενική εκτίμηση ότι το Η ζωή εν τάφω αποτελεί σταθμό στην ελληνική πεζογραφία. Εξάλλου, κοινή υπήρξε η διαπίστωση ότι το αντιπολεμικό περιεχόμενο του έργου, εκτός από το φιλειρηνικό πνεύμα, απηχεί και μία διεθνικά ανθρωπιστική ιδεολογία, χωρίς φυλετικές προκαταλήψεις. Από αυτή την άποψη, το έργο συσχετίσθηκε με τα ξένα ομόθεμα πεζογραφήματα των Α. Μπαρμπύς, Ρ. Ντορζελές, Α. Λάτσκο, προπάντων όμως με το παγκοσμίως γνωστό Ουδέν νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο του Ε.Μ. Ρεμάρκ, και θεωρήθηκε εφάμιλλο ή και ανώτερό τους.

Από τότε και έως τις μέρες μας, οι κριτικές απόψεις για την καλλιτεχνική αξία του έργου παραμένουν σταθερές και αμετάβλητες. Αναμφισβήτητα, το Η ζωή εν τάφω βρίσκεται στην κορυφή όχι μόνον της ελληνικής πεζογραφίας του Μεσοπολέμου μα και των ομόθεμων έργων των εθνικών λογοτεχνιών της Ευρώπης.

-Ποια στοιχεία άλλαξε ο Μυριβήλης στην δεύτερη έκδοση του μυθιστορήματος «Η ζωή εν τάφω»;

Το Η ζωή εν τάφω γνώρισε επτά εκδόσεις και ισάριθμες γραφές (1924, 1930, 1932, 1946, 1949, 1954, 1955). Για τις επτά γραφές του υπάρχει η συγκριτική μελέτη-διδακτορική διατριβή της Jeanne Boudouris, Stratis Myrivilis, l’ écrivain et l’ homme. A travers les remaniements et les variantes des sept premières éditions de son roman Η ζωή εν τάφω (Αθήνα, 1983). Όσον αφορά τις διαφορές ανάμεσα στις δύο πρώτες εκδόσεις, υπάρχει η δική μου συγκριτική εργασία «Η ζωή εν τάφω:Aπό την πρώτη στη δεύτερη έκδοση», επίμετρο στον τόμο: Στράτης Μυριβήλης, Η ζωή εν τάφω. Ιστορίες του πολέμου, Ανατύπωση της Β΄ έκδοσης (Αθήνα 1930), Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1993, σ. 539-643. Πρόκειται για τις περισσότερες και τις σημαντικότερες διαφορές, καθώς στη δεύτερη έκδοση το έργο διευρύνεται εμφανώς και το αφηγηματικό σύνολο μεταποιείται και δομείται εκ νέου. Μια εντελώς επιφανειακή σύγκριση είναι κιόλας αποκαλυπτική: το κείμενο στην πρώτη έκδοση απαρτίζεται από 29 κεφάλαια, ενώ στη δεύτερη, υπερδιπλάσιο σε έκταση, από 54. Η συγκριτική ανάγνωση ορισμένων ζητημάτων αφηγηματικής τεχνικής αποκαλύπτει την πορεία του έργου από μιαν απλούστερη προς μία συνθετότερη μορφή έκφρασης· και πάντως, τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη γραφή-έκδοσή του, το Η ζωή εν τάφω αποτελεί μια ενιαία αφηγηματική σύνθεση με δικαιωματικές αξιώσεις στο είδος του μυθιστορήματος, παρά τη σεμνοπρεπή επιλογή του συγγραφέα να το προσδιορίσει στη δεύτερη έκδοση με τον περιοριστικό υπότιτλο Ιστορίες του πολέμου.

– Η πορεία του Μυτιληνιού συγγραφέα ήταν εντυπωσιακή και δίκαια θεωρήθηκε από τους σπουδαιότερους έλληνες πεζογράφους. Αυτό το γεγονός τι σημασία είχε για τον ίδιο;

 Υποθέτω πως είχε μέγιστη σημασία· και οι προϋποθέσεις αυτής της εντυπωσιακής πορείας προς την πανελλήνια και τη διεθνή αναγνώριση βρίσκονται επίσης στις δύο πρώτες εκδόσεις του Η ζωή εν τάφω. Αναφέρω δειγματοληπτικά τον εύγλωττο τίτλο της πρώτης συνέντευξής του με τον Άγγελο Δόξα: «Μία συνέντευξις με τον Έλληνα Ρεμάρκ» (εφ. Πατρίς, 19.12.1930). Εξάλλου, ο ίδιος δικαιώθηκε απολύτως στις προβλέψεις του για την τύχη της δεύτερης έκδοσης του έργου, αφού τον Μάρτιο του 1930 έγραφε στη γυναίκα του: «Πιστεύω πως το βιβλίο τούτο θα στεριώσει τη θέση μου μέσα στα ελληνικά γράμματα και πως θα πουληθεί».

-Γιατί οι περισσότεροι συγγραφείς έχουν μια «δημιουργική αγωνία» για το έργο τους;

Αν με την έκφραση «δημιουργική αγωνία» εννοούμε το λεγόμενο δημιουργικό άγχος, θεωρώ πως πρόκειται για συναισθηματική κατάσταση εύλογη και ως ένα βαθμό θεμιτή.

 -Η διατήρηση της αλληλογραφίας και του Αρχείου Μυριβήλη σας βοήθησε στην έρευνα. Τι θα συμβεί όμως στο μέλλον όταν οι συγγραφείς δεν θα έχουν γραπτές πηγές αλλά μόνο ψηφιακές αναφορές στο διαδίκτυο;

Πράγματι, το Αρχείο Μυριβήλη υπήρξε πολύτιμος οδηγός στην έρευνά μου, καθώς ξεκίνησα τις αναζητήσεις μου από τα κατάλοιπα του συγγραφέα, στα οποία και εντόπισα τις απαραίτητες πληροφορίες για τον σωστό προσανατολισμό μου. Ήταν τα αναρίθμητα, ταυτισμένα ή αταύτιστα, άρτια ή λειψά αποκόμματα δημοσιευμάτων του Μυριβήλη σε εφημερίδες και περιοδικά. Χάρη στην πείρα και τη γνώση που αποκόμισα από την ενασχόλησή μου με το συγκεκριμένο αρχείο, μπορώ με βεβαιότητα να πω ότι η αποπεράτωση εργασιών (όπως η ταξινόμηση, η καταλογογράφηση, η μελέτη και η περιγραφή των ποικίλων περιεχομένων) για την επιστημονική εκμετάλλευση και την αξιοποίηση ενός λογοτεχνικού αρχείου δεν είναι καθόλου απλή και εύκολη υπόθεση. Όσον αφορά το δεύτερο σκέλος του ερωτήματος, ευελπιστώ πως αργεί πολύ ακόμη η εποχή επιστημονικής φαντασίας, κατά την οποία δεν θα υπάρχουν γραπτές και έντυπες πηγές παρά μόνον ψηφιακές αναφορές στο διαδίκτυο.

–Τόσο ο Λαπαθιώτης όσο και Κοτζιούλας ήταν συγγραφείς. Αλλά ο τρίτος ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου ήταν πολιτικός. Πώς ταιριάζει η πολιτική με την πεζογραφία;

Ο Παπαναστασίου υπήρξε φιλότεχνος πολιτικός. Ο επιφανής νομικός και επιστήθιος φίλος του Κωνσταντίνος Τριανταφυλλόπουλος αναφέρει ότι «εραστής των καλών τεχνών και μη στερούμενος καλλιτεχνικής διαθέσεως, ετίμα τους εργάτας του λόγου και της τέχνης και ετιμάτο εξαιρέτως υπ’ αυτών». Σε αυτό το πλαίσιο, το 1931, αποκαλούσε τον Μυριβήλη «γνήσιο ταλέντο» και «εξαιρετικό φαινόμενο στη λογοτεχνία των τελευταίων ετών». Αφ’ ετέρου, ο Μυριβήλης, πολέμιος της βίας και θιασώτης ενός αναίμακτου κοινωνικοπολιτικού μετασχηματισμού, υπηρέτησε δημοσιογραφικά (1925-1933) το πλησιέστερο στην πολιτική ιδεολογία του Αγροτικό Εργατικό Κόμμα του Παπαναστασίου, πρώτα στη Λέσβο με την καθημερινή εφημερίδα του Ταχυδρόμος και έπειτα στην Αθήνα, διευθύνοντας την εβδομαδιαία Δημοκρατία.

-Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου κάνει παράπονα για την πολιτική αλλά και για τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Δεν φαντάζει αυτό περίεργο αφού ήταν στενοί συνεργάτες;

Αλήθεια, πόσο στενοί συνεργάτες μπορούν να είναι δύο πολιτικοί άνδρες του αναστήματος των Βενιζέλου και Παπαναστασίου; Σημειωτέον επίσης ότι «η πολιτική ομάδα» των Κοινωνιολόγων (με αρχηγό τον Παπαναστασίου) αποτέλεσε εξαρχής την αριστερή σοσιαλιστική πτέρυγα του Κόμματος των Φιλελευθέρων, διατήρησε κριτική στάση και ανέπτυξε κατά κανόνα αντιπολιτευτικό λόγο.

-Ο Κοτζιούλας και ο Λαπαθιώτης κινούνται από αγάπη στο έργο του Μυριβήλη. Είχε όμως και ο Μυριβήλης τα ίδια αμοιβαία αισθήματα για τους ίδιους;

Αναμφισβήτητα, τα αισθήματα ήταν αμοιβαία και εκ μέρους του Μυριβήλη. Και στις δύο περιπτώσεις αυτό προκύπτει από τις επιστολές Κοτζιούλα και Λαπαθιώτη. Για τον Κοτζιούλα, σημαντική είναι και η εξής μαρτυρία της κόρης του Μυριβήλη Ρίτας: «Τον ποιητή τον είχα γνωρίσει, όταν ερχόταν στο σπίτι μας στο Κουκάκι. Τον θυμάμαι αδύνατο και ταλαιπωρημένο και τον πατέρα μου να του δείχνει φανερά τη συμπάθειά του, όπως έκανε πάντα σ’ όσους εύρισκε κάποια αξία».

–Μετά τη απελευθέρωση από τους Γερμανούς ο Μυριβήλης ακολούθησε την δική του πορεία στα γράμματα. Ήταν το ίδιο διορατικός ή περισσότερο συγκρουσιακός αφού  ακολούθησε την συντηρητική παράταξη;

Μία ακριβοδίκαιη απάντηση σχετικά με την ιδεολογική πορεία και τις πολιτικές απόψεις του Μυριβήλη προϋποθέτει ειδικότερη έρευνα κυρίως στο δημοσιογραφικό έργο του. Όσο ξέρω, μια τέτοια έρευνα βρίσκεται σε εξέλιξη, στο πλαίσιο μεταδιδακτορικού προγράμματος του Πανεπιστημίου του Αιγαίου. Είναι γνωστό, πάντως, ότι κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου πολέμου και μετά ο Μυριβήλης διακήρυξε δημοσίως (με διαλέξεις, ραδιοφωνικές ομιλίες και δημοσιεύματα) την αντίθεσή του  προς την κομμουνιστική ιδεολογία. Και είναι απόλυτα σαφής στον αυτοπροσδιορισμό του την ίδια εποχή, σε επιστολή προς Λέσβιο φίλο του: «Είμαι φανατικός νησιώτης, φανατικός Ρωμιός, φανατικός ελεύθερος άνθρωπος, φανατικός αντιπολεμικός των επεκτατικών πολέμων και φανατικός αντικουκουές χωρίς επιφυλάξεις, περιορισμούς και συμβιβασμούς».

-Στο επίμετρο αναφέρεστε στην προσπάθεια μετάφρασης του μυθιστορήματος «Η ζωή εν τάφω». Σε ποιες γλώσσες μεταφράστηκε;

Πρώτα στην αλβανική (1932) και στη γαλλική (1933). Οι επόμενες μεταφράσεις του εκδόθηκαν στο διάστημα 1960-1968, σε εννέα γλώσσες: σερβική, ρωσική, ρουμανική, πολωνική, ιταλική, τσέχικη, ουγγρική, βουλγαρική και τουρκική. Ακόμη, στην αγγλική γλώσσα, το 1977. Πληροφορούμαι ότι, με αφορμή την εκατοστή επέτειο από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ετοιμάζονται μεταφράσεις του έργου στη γαλλική (της 1^ης και της 7^ης έκδοσης), στη γερμανική και στην ισπανική (της 7^ης έκδοσης).

-Υπάρχει σήμερα ενδιαφέρον από το αναγνωστικό κοινό για το έργο του Στράτη Μυριβήλη;

Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι και σήμερα υπάρχει ζήτηση στα βιβλία του· βέβαιον ότι το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού για τα έργα του παραμένει σταθερό και αμείωτο.

– Εργαστήκατε ως καθηγήτρια πολλά χρόνια στο ΑΠΘ. Ενδιαφέρονταν οι φοιτητές για την λογοτεχνία; Ποιοι πεζογράφοι ήταν πιο αγαπητοί στους φοιτητές;

Οι περισσότεροι φοιτητές και προπάντων όσοι ειδικεύονται στη νεοελληνική φιλολογία ενδιαφέρονται πραγματικά για την πεζογραφία και τους νεοέλληνες κλασικούς (Ροΐδης, Βιζυηνός, Παπαδιαμάντης, Θεοτόκης, Βουτυράς, Μυριβήλης, Θεοτοκάς, Καραγάτσης, Πολίτης, Τσίρκας, Ιωάννου κ.ά.), τους οποίους μάλιστα είχα τη χαρά να διδάξω.