Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία

Γράφει ο Ιωάννης Καρακατσιάνης // *

 «Από το ΕΑΜ στο ΚΚΕ ή το ΚΚΕ μέσα από το ΕΑΜ: ΚΚΕ και Εξουσία, 1940-1944.», Γαβρίλης Λαμπάτος,  εκδ. Μεταίχμιο, 2018

Τις τελευταίες δύο δεκαετίες αυξάνονται και πληθύνονται τα βιβλία που έχουν ως θέμα τους τα δύσκολα και πολύπλοκα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου στη χώρα μας. Ύστερα από πολλά χρόνια σιωπής -ίσως και φόβου, ίσως και πολλών τραυμάτων- μετά το 1990 τα στόματα σιγά σιγά άνοιγαν πιο εύκολα, πολλές γνώμες διατυπώνονταν ευθαρσώς, ορθώνονταν θεμελιακές διαφωνίες και εντέλει τη δεκαετία 2000-2010 δημιουργήθηκαν ρεύματα και τάσεις υπέρ και κατά πολιτικών θέσεων, κομμάτων, στρατηγικών και τακτικών κατευθύνσεων της χώρας – κυρίως για το μεταβατικό ως προς τις πολιτικές εξελίξεις της χώρας έτος 1944. Μετά το 2010 τα έργα νέων κυρίως ιστορικών άρχισαν να υιοθετούν παραγωγικά τις διαφωνίες της προηγούμενης δεκαετίας και να συνθέτουν μια νέα, πολυεστιακή, οπτική γωνία για τα γεγονότα της Κατοχής και του Εμφυλίου εκμεταλλευόμενα εύστοχα τον νέο όγκο του αρχειακού υλικού, που έχει κατατεθεί στην επιστημονική κοινότητα.

Σ’ αυτή ακριβώς την κατηγορία θα εντάσσαμε και τη μονογραφία του Γαβρίλη Λαμπάτου ΚΚΕ και Εξουσία, 1940-1944, που κυκλοφόρησε το 2018 από τις εκδόσεις Μεταίχμιο στη σειρά «Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία» που διευθύνει ο Στράτος Ν. Δορδανάς. Ο τίτλος του βιβλίου παραπέμπει στην προβληματική που επιχειρεί να ερμηνεύσει ο συγγραφέας: τη σχέση του ΚΚΕ με την πολιτική εξουσία της Ελλάδας στα χρόνια της Κατοχής έως τα Δεκεμβριανά. Μετά το 2010 ο Πολυμέρης Βόγλης στα Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή (2010) και Η αδύνατη επανάσταση. Η Κοινωνική δυναμική του εμφυλίου πολέμου (2014), ο Ηλίας Νικολακόπουλος με το άρθρο του «Τα γκρίζα όρια της εθνικοφροσύνης. Η δεκαετία του 1940 στις μεταγενέστερες εκλογικές αναμετρήσεις» στον συλλογικό αφιερωματικό τόμο του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ στον Χάγκεν Φλάισερ (2015), ο Δημήτρης Κουσουρής στο Δίκες των Δοσιλόγων 1944-1949. Δικαιοσύνη, συνέχεια του κράτους και εθνική μνήμη (2014), ο Γιάννης Σκαλιδάκης στο Η ελεύθερη Ελλάδα. Η εξουσία του ΕΑΜ στα χρόνια της Κατοχής (2014), ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης στο Δεκεμβριανά 1944. Η μάχη της Αθήνας (2014) αλλά και το συλλογικό  έργο Δρόμοι του Δεκεμβρίου. Από τον Λίβανο στην Αθήνα σε επιμέλεια των Θανάση Σφήκα, Λουκιανού Χασιώτη και Ιάκωβου Μιχαηλίδη (2016), ανάμεσα σε πολλά άλλα, επιχειρούν να εκμεταλλευτούν τις εργασίες των προηγούμενων ετών και να αρθρώσουν μια ολόπλευρη συνθετική εικόνα της πολιτικής και κοινωνικής κατάστασης στην ελληνική κοινωνία τα παγκοσμίως μεταβατικά χρόνια 1942-1944. Το βιβλίο του Γαβρίλη Λαμπάτου ΚΚΕ και Εξουσία, 1940-1944 θα λέγαμε ότι εντάσσεται ως οργανική συνέχεια των προαναφερόμενων προηγούμενων έργων. Τι το καινούργιο όμως προσφέρει η μονογραφία αυτή; Γιατί πρέπει να διαβαστεί από τους φιλίστορες αλλά και από όλο το αναγνωστικό κοινό;

Θα απαντήσουμε ξεκάθαρα σ’ αυτά τα ερωτήματα. Πρώτα πρώτα το βιβλίο του Λαμπάτου, όπως τονίστηκε, αποτελεί συνέχεια όλων των προηγούμενων βιβλίων που αναφέραμε ότι εκδόθηκαν μετά το 2010 και τα οποία προσπαθούν όχι μόνο να δημιουργήσουν μια ολοκληρωμένη νέα εικόνα για την περίοδο 1940-1944 αλλά και να την ερμηνεύσουν. Δεύτερον, το βιβλίο του Λαμπάτου παρέχει μια ευσύνοπτη, ξεκάθαρη και ολοκληρωμένη ανάγνωση των γεγονότων των ετών 1940-1944, διαφωτιστική για καθεμία και καθένα που θέλει να μάθει τα γεγονότα της εκρηκτικής αυτής τετραετίας. Τρίτος λόγος, που συνιστά να διαβαστεί το βιβλίο, είναι το ότι τα γεγονότα της περιόδου αυτής παρουσιάζονται μέσα από την εστιακή οπτική του ΚΚΕ. Ο Λαμπάτος εστιάζει τον φακό του, με άριστες γνώσεις όλων των λεπτομερειών, στο ΚΚΕ από την περίοδο του Μεσοπολέμου, τις πολιτικές συγκρούσεις των μελών του και επικεντρώνεται στις συγκυρίες, που επέβαλαν τις πολιτικές του επιλογές την περίοδο 1940-1944. Τέλος, τέταρτον, και μάλλον πιο σημαντικό για τους ιστορικούς και τους ερευνητές, το βιβλίο προσφέρει νέα στοιχεία, που φωτίζουν ακόμα πιο ξεκάθαρα τα γεγονότα της εν λόγω περιόδου. Και γι’ αυτό τον λόγο θα γίνει σημείο αναφοράς για τα μεταγενέστερα έργα ως βιβλιογραφικός οδηγός.

Θα γίνω λίγο πιο συγκεκριμένος σε όλα αυτά τα στοιχεία που στοιχειοθετούν τον σημαντικό ρόλο του βιβλίου. Ο Λαμπάτος στο ερώτημα αν το ΚΚΕ επιζητούσε την εξουσία ή αναγκάστηκε να αμυνθεί από τις πιέσεις Βρετανών και Ταγμάτων Ασφαλείας απαντά ξεκάθαρα μέσα από τα ίδια τα ιστορικά γεγονότα (σελ. 17): μα το ΚΚΕ ασκούσε de facto εξουσία σε μεγάλα τμήματα της ελληνικής επικράτειας. Άρα το κατάλληλο ερώτημα θα έπρεπε να ήταν αν το ΚΚΕ επιθυμούσε ή μπορούσε (είχε τα μέσα και τη διεθνή υποστήριξη) να επεκτείνει την εξουσία του σε όλη την επικράτεια το 1944. Και στο ερώτημα αυτό ο συγγραφέας, αναλύοντας τις ζυμώσεις στους κόλπους του κόμματος και τις συγκυρίες, επισημαίνει τις αμφιταλαντεύσεις (σ. 189) της ηγετικής ομάδας (που προέκυπταν από τα αντιφατικά μηνύματα που αυτή έπαιρνε τόσο από τις λαϊκές μάζες όσο  και από τον διεθνή παράγοντα – Κομμουνιστική Διεθνής, Σοβιετική Ένωση) και την επιθυμία της να μη διασπαστεί η χώρα (σ. 311). Έναν άλλο λόγο που αναδεικνύει ο συγγραφέας ως καθοριστικό, για να απαντηθεί το ερώτημα αυτό (αν μπορούσε δηλαδή το ΚΚΕ να διατηρήσει ή και να διευρύνει την εξουσία του μετά την αποχώρηση των Γερμανών από τη χώρα) είναι οι σχέσεις του ΚΚΕ με τις άλλες πολιτικές ομάδες  και τον συνασπισμό του ΕΑΜ και την ΠΕΕΑ αλλά και με τον ευρύτερο Εαμικό κόσμο. Αυτό τον παράγοντα πρώτος σημείωσε ο Χάγκεν Φλάισερ στο κείμενό του στον 16^ο τόμο της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους (είχε γράψει ότι συχνά μας διαφεύγει πως σ’ έναν ισχυρό συνασπισμό -ΕΑΜ- οι μικρές μειοψηφικές ομάδες καθορίζουν τη στάση του πλειοψηφικού σχηματισμού[1]) και ο Λαμπάτος εδώ (σ. 191, σ. 275) τον τεκμηριώνει και τον προβάλλει μέσα από στοιχεία (π.χ. ανεπιτυχής προσέγγιση Παπανδρέου από Σιάντο, ευθυγράμμιση του κόμματος στις πρωτοβουλίες του καθηγητή Αλ. Σβώλου για μετριοπαθή στάση τόσο στον Λίβανο όσο και στην Καζέρτα και αργότερα).

Γαβρίλης Λαμπάτος

Ένα άλλο σημείο, που αποτελεί πόλο ανάδειξης στην ερμηνευτική θέση του βιβλίου για την περίοδο, η οποία λείπει από άλλες ερμηνείες των γεγονότων της περιόδου, είναι ο καθοριστικός ρόλος του Δημήτρη Γληνού στις αποφάσεις του ΚΚΕ το εν λόγω διάστημα – μέχρι τον θάνατό του το 1943. Ας σημειώσουμε ότι πρόπερσι σε ανακοίνωση σε Συνέδριο για τον Γληνό του Συνδέσμου Φιλολόγων Μεσσηνίας ο γράφων είχε προβεί σε επισημάνσεις για τον κομβικό ρόλο του Γληνού στα γεγονότα της πολιτικής του ΚΚΕ την περίοδο που μελετάμε[2]. Κι ο Λαμπάτος στο βιβλίο αυτό (σ. 185-188) αναδεικνύει τον καθοριστικό ρόλο του Γληνού στην ηγετική ομάδα του ΚΚΕ, τα έτη 1942-1943, την καθοριστική περίοδο αλλαγής, ιδιαίτερα μετά τη μάχη του Στάλινγκραντ (σ. 183), της στάσης του ΚΚΕ στο θέμα της εξουσίας και των πολιτικών συνεργασιών μέσα στο ΕΑΜ και στο ευρύτερο πολιτικό σκηνικό της κατεχόμενης Ελλάδας.

Πλήρη και ξεκάθαρη εικόνα το βιβλίο (σ. 279-281, σ. 313) μας παρέχει και για την πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης απέναντι στα διλήμματα της ηγεσίας του ΚΚΕ τόσο σχετικά με το Συνέδριο του Λιβάνου όσο και στα χρόνια της Απελευθέρωσης και των Δεκεμβριανών. Με ευσύνοπτο και διαυγή τρόπο παρουσιάζει τα αποτελέσματα των επαφών των Σιάντου, Ρούσου και Παρτσαλίδη με τους σοβιετικούς παράγοντες όλα τα κρίσιμα χρόνια με πυρήνα το 1944 και αναδεικνύει την αρνητική στάση της Σοβιετικής Ένωσης σε κάθε επικείμενη διεύρυνση του πολεμικού μετώπου του ΕΛΑΣ για τον έλεγχο της εξουσίας. Αυτά, μάλιστα, τα στοιχεία, για τη σοβιετική πολιτική διασταυρώνονται περίφημα και από το πρόσφατο άνοιγμα των αρχείων του Στάλιν, που έχει μελετήσει και παρουσιάσει ο Όλεγκ Χλεβνιούκ. Από το διάβασμα όσων αρχείων έχουν έως τώρα ανοίξει προκύπτει επί παραδείγματι όχι μόνο ότι ο Στάλιν αποδέχεται από το 1943 την πρόταση του Τσώρτσιλ για βρετανικό έλεγχο της Ελλάδας[3] αλλά και γενικότερα η δυσχερέστατη οικονομική κατάσταση των σοβιετικών δημοκρατιών, που καθιστούσε αδύνατο να στηρίξει στρατιωτικά και οικονομικά των αγώνα του ΕΛΑΣ.

Η πιο σημαντική συμβολή του βιβλίου, πάντως, έχει να κάνει με την αναλυτική παρουσίαση της δράσης της ΟΠΛΑ και της προβληματικής της διοίκησης που άσκησε το ΕΑΜ και το ΚΚΕ στον Εαμοκρατούμενο κόσμο. Πριν από τρεις δεκαετίες ο ιστορικός Φίλιππος Ηλιού στο κύκνειο άσμα του είχε επιμείνει ότι η δράση της ΟΠΛΑ είχε αποσιωπηθεί και έπρεπε να ξετυλιχθεί σιγά σιγά[4]. Ο Ιάσων Χανδρινός το 2012 με το Τιμωρό χέρι του Λαού. Η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόμενη πρωτεύουσα (1942-1944) και η  Σοφία Ηλιάδου-Τάχου με το Μέρες της ΟΠΛΑ στη Θεσσαλονίκη (2013)[5] υφαίνουν την ιστορία της ΟΠΛΑ σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Πολλά άλλα έργα ανέσυραν τη δράση της ΟΠΛΑ ανά περιοχή. Ο Λαμπάτος συγκεφαλαιώνει περίφημα τη δράση της, δίνοντας μάλιστα και νέα στοιχεία, τόσο απέναντι σε εσωτερικούς εχθρούς (τροτσκιστές) όσο και προς αντιπάλους αντιδραστικούς. Μάλιστα, αφιερώνει μία ιδιαίτερη ανάλυση στην πολιτική της «ομηρίας» (σ. 353) των αντιπάλων, που ακολούθησε ο ΕΛΑΣ την περίοδο του φθινοπώρου του 1944.

Σημαντικό κομμάτι του βιβλίου (σ. 235-239, σ. 242-247, σ. 255-261, σ. 293-294, σ. 299), τέλος, αφιερώνεται στη διοίκηση, που άσκησαν το ΕΑΜ, ο ΕΛΑΣ και το ΚΚΕ στην επικράτεια που έλεγχε. Ως άριστος γνώστης τόσο των εσωτερικών λειτουργιών και της οργάνωσης του κάθε θεσμού όσο και των σχετικών πηγών (αρχειακών και δευτερογενών), ο Λαμπάτος ξετυλίγει θαυμάσια την εικόνα της Εαμοκρατούμενης Ελλάδας. Δεν παραλείπει να αναφερθεί σε όλα τα θέματα, που απασχολούσαν τη διοίκηση του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ τα έτη 1942-1944 (τα δικαστήρια, τα έκτακτα στρατοδικεία, τις σχέσεις του ΕΑΜ με την Εκκλησία, το παρακράτημα, τη φορολογία, τον τρόπο λήψης αποφάσεων, τη σχέση με τους αντιεαμικούς κατοίκους, την οργάνωση της σοδειάς κ.ά.). Κι αυτό μέσα από την οπτική του ΚΚΕ. Ξέρει πολύ καλά να ξεχωρίζει πού διοικούσε το ΕΑΜ, πότε, πώς και πόσο το ΚΚΕ κατίσχυε στις αποφάσεις του ΕΑΜ, πότε η στρατιωτική ανάγκη του ΕΛΑΣ μεταμόρφωνε τη διοίκηση σε αυστηρά μιλιταριστική ή και πώς το έμψυχο δυναμικό μπορούσε να αλλάξει τις διαθέσεις του κόσμου απέναντι στην Εαμική διοίκηση (π.χ. οι εμπνευσμένοι δάσκαλοι του ΕΑΜ ενέπνεαν και το αίσθημα του λαού ή, αντίθετα, οι μοχθηρές αντεκδικήσεις ακατάλληλων προσώπων στους κόλπους του ΕΛΑΣ δημιουργούσαν κάθετες αντιδράσεις στα χωριά). Θα λέγαμε ότι μας δίνεται μία από τις πιο ολοκληρωμένες εικόνες όλων των ζητημάτων της Εαμικής διοίκησης της περιόδου 1942-1944 σε όλες τις περιοχές, με επίκεντρο τη Θεσσαλία (ειδική αναφορά γίνεται στη διοίκηση της πόλης της Καρδίτσας) και τη Στερεά Ελλάδα. Και τονίζεται με μαεστρία ο τρόπος, με τον οποίο το ΚΚΕ και οι οργανώσεις του, όσο πέρναγε ο καιρός από το 1942 προς το 1944, εναγκαλίζονταν σιγά σιγά και υποσκέλιζαν το ΕΑΜ στη διοίκηση των περιοχών που από κοινού έλεγχαν.

Για όλους αυτούς τους λόγους οφείλουμε να ευχαριστήσουμε τον Γαβρίλη Λαμπάτο για τη σημαντική μονογραφία που μας παρέδωσε, όντας σίγουροι ότι μελλοντικά θα αποτελέσει σημαντικό σημείο βιβλιογραφικής αναφοράς για τα μεταγενέστερα έργα.

[1] Χ. Φλάισερ, «Από την Κατοχή στην Αντίσταση», Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΣΤ, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, σ. 15-16, σ. 20-21.

[2] Γ. Καρακατσιάνης, «Πώς το άτομο μπορεί να αναμορφώσει αθόρυβα μία κοινωνία: Δημήτρης Γληνός, ο εκπαιδευτικός, ο πολιτικός, ο άνθρωπος», Πρακτικά Ημερίδας για τον Δημήτρη Γληνό, 10 Νοεμβρίου 2018, Καλαμάτα, Σύνδεσμος Φιλολόγων Μεσσηνίας, http://philologoi.mes.sch.gr/hmerida-glhnos.html.

[3] O. Khlevniuk, Στάλιν. Μία νέα βιογραφία, Αθήνα, Πατάκης, 2018, σ. 310.

[4] Βλέπε ενδεικτικά την εισαγωγή των επιμελητών στο Φ. Ηλιού, Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος. Η εμπλοκή του ΚΚΕ, Αθήνα, Θεμέλιο, σ. 8-10 και Χ. Φλάισερ, «Μνήμονες- και αμνήμονες» στο Χ. Φλάισερ (επιμ.), Η Ελλάδα ’36-’49. Από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο. Τομές και Ασυνέχειες, Αθήνα, Καστανιώτης, 2003, σ. 11-24.

[5] Καλό είναι το βιβλίο της Ηλιάδου-Τάχου να διαβαστεί παράλληλα με το Ανδρέας Βενιακάκης με το Δάγκουλας. Ο «δράκος» της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2016, για να δημιουργηθεί στον αναγνώστη μία πλήρη εικόνα της βίας στη Θεσσαλονίκη των ετών 1942-1944.

* Ο Ιωάννης Καρακατσιάνης είναιΔρ Νεότερης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών