Ξαναδιαβάζοντας Μίκα Βαλτάρι

Γράφει η Βιβή Γεωργαντοπούλου // 

“Ιωάννης Άγγελος”, Μίκα Βάλταρι, εκδ. Καλέντης

Η γκρίνια

Διαβάζω το ένα μετά το άλλο τα ιστορικά του Μίκα Βάλταρι οψίμως ενδιαφερόμενη για το ιστορικό μυθιστόρημα. Με τα διάφορα που με βάζει κατά καιρούς ο εξαποδώ και διαβάζω-μετριότητες που απορώ πως επιβάλλονται τόσο εύκολα σαν σύγχρονη καλή λογοτεχνία-κι έχοντας ξαναπέσει στο κακό συνήθειο να παρατάω βιβλία που θα μου φανούν βαρετά,ένα μυθιστόρημα σαν εκείνα τα άψογα που έγραψε προ δεκαετιών ο σπουδαίος Φινλανδός συγγραφέας και άντεξαν στον χρόνο και την κριτική ,με ξεκουράζει αναγνωστικά σε βαθμό που δεν το φανταζόμουν και μέσα από αυτό βρίσκω και την διάθεση να αναζητήσω για σημαντικά ιστορικά πρόσωπα και πράγματα πληροφορίες που αλλιώς δεν θα έμπαινα στην διαδικασία να τις ψάξω αλλ΄ εκ των υστέρων χαίρομαι που το έκανα.

Το μυθιστόρημα

Μετά τον “Περιπλανώμενο” ήρθε η σειρά του “Ιωάννη Άγγελου” και με περιμένει κι ο “Σινουχέ ο Αιγύπτιος”. Αν όμως ο “Περιπλανώμενος”  είναι ένα μεστό και συμπυκνωμένο μυθιστόρημα που στις 430 σελίδες του-έστω κι αν στην ελληνική μετάφραση επειδή έγινε από τα αγγλικά έχουν γίνει περικοπές- φιλοξενεί την περιπετειώδη περιπλάνηση ενός χριστιανού στον εύθραυστο κόσμο του 16ου αιώνα όταν η Πόλη έχει πέσει και οι θρησκείες και ο έντονος φανατισμός που αυτές πυροδοτούν τον κάνουν ακόμα πιο διάτρητο και με το λεπτό χιούμορ του Βάλταρι να διανθίζει παντού το κείμενο και να του δίνει γρήγορο,ακόμα κι εύθυμο ρυθμό,στον “Ιωάννη Άγγελο”-τον οποίο έχουμε σε πλήρη, έξοχη μετάφραση από τα φινλανδικά από την Μαρία Μαρτζούκου για τις εκδόσεις Καλέντη-διαβάζουμε παράλληλα ή και μέσα από μια ερωτική ιστορία τις τελευταίες μέρες της αγαπημένης πόλης, της Κωνσταντινούπολης, φιλτραρισμένη από την πολύ μελαγχολική ματιά ενός ξεχωριστού και γενναίου άνδρα ,ενός σκεπτόμενου ανθρώπου που πνευματικά αλλά και λόγω του παρελθόντος του κινείται ανάμεσα σε δυο συγκρουόμενους κόσμους, την παπική Δύση και το ορθόδοξο και ελληνικό Βυζάντιο με την αποδεδειγμένη παρά τους γάμους συμφέροντος των βασιλιάδων του ελληνικότητά του και πολεμάει για την ιδέα της πια,γι αυτό που η Πόλη συμβολίζει,το οποίο εκείνος γνωρίζει και κατανοεί πολλαπλάσια, λόγω του μυστικού που κουβαλάει κι ο ίδιος όντας εξ αίματος ένα συστατικό του και αντιλαμβανόμενος πόσο ζωντανή και μεγάλη θα παραμείνει η λάμψη και η επιρροή αυτής της πόλης και του λαού της αιώνες μετά.

Λένε ότι ο “Ιωάννης Άγγελος”,γνωστός και με τον τίτλο “Ο Μαύρος Άγγελος”,είναι το πιο δημοφιλές μυθιστόρημα του Βάλταρι συναγωνιζόμενος τον ογκώδη “Σινουχέ”. Ίσως είναι κι έτσι. Σημασία έχει η επιμονή του Βάλταρι στην αρχική ιστορική αλήθεια και η διατήρησή της σαν βασικό και πρωτεύον υλικό στο χαρμάνι με την μυθοπλασία προκειμένου η αφήγηση να είναι συνεχώς πλαστική και ευέλικτη, ενδιαφέρουσα και ελκυστική.

Η αφηγηματική τεχνική είναι άψογη και η αρμονική και διαυγής βαλταρική γραφή,αρκετά λιτή και κοφτή εδώ,διαφορετική από εκείνη στον “Περιπλανώμενο” γεννά ένα πανέμορφο κείμενο ξέχειλο από λύπη και μεγάλη πικρία για ό,τι θα ακολουθήσει.

Η Άλωση προαναγγέλλεται υπόκωφα,η σκιά της πολλαπλής προδοσίας και η πολιτική σύγχυση απλώνεται σε ο,τιδήποτε εξιστορείται,οι άνθρωποι αδίκως κάνουν σχέδια σωτηρίας και διαφυγής ή και παράδοσης με κριτήρια λογικής ,πολιτικής διαβάθμισης αυτής της παράδοσης στους Τούρκους καθώς δεν τους απομένει παρά να ελπίζουν ότι μπορεί και να μην είναι αιματηρή και οριστική αν την παζαρέψουν σωστά,τα πάντα όμως δείχνουν ότι αυτή την φορά πρόκειται για το ανεπίστρεπτο ιστορικό τέλος: η στρατιωτική και οικονομική κατάσταση της άγρια αλωμένης ήδη το 1204 από τους Δυτικούς Πόλης, η παντοδυναμία και υπεροπλία του Σουλτάνου, η χλιαρή στάση της Βενετίας και η ουδετερότητα της Γένοβας, η αδιαφορία (αν όχι και παθητική έγκριση) του Πάπα προκειμένου να εξαφανιστεί η μοναδική πηγή θεολογικής αντίστασης απέναντί του που είχε απομείνει αφού στο κάτω κάτω πέτυχε τον σκοπό του και η υπογραφή της Ένωσης των Εκκλησιών γενόμενη κάτω από συνθήκες εκβιασμού ένα (ανύπαρκτο) σκοινί σωτηρίας και μαζί (βεβαιωμένη) θηλιά για τον άτυχο αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Παλαιολόγο είναι πια γεγονός ,η διχόνοια των Βυζαντινών αρχόντων και η κάθετη διαίρεση του λαού για το ζήτημα αυτό μα και κάθε τι άλλο μέσα στην Πόλη,όλα,μα όλα δείχνουν καθαρά το τέλος.

Μερικά από τα πρόσωπα  (και όσα ξέρουμε ή υποθέτουμε γι αυτά,παρμένα από την εύκολη πηγή,το διαδίκτυο)

•  Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος που δεν θα μπορέσει να αποτρέψει το κακό που έρχεται και είναι μεγάλη η κουβέντα για το αν μπορούσε ή όχι ή τι ήταν δυνατόν και επιθυμητό πια να γίνει.
• Ο Γεννάδιος Σχολάριος που θα βρει το δικό του πεδίο συνεννοήσεων με τον Μωάμεθ.
• Ο Σφραντζής που θα γράψει το Χρονικό της Άλωσης αφού δει τον βασιλιά του να πεθαίνει.

Χάρτης της πολιορκίας

• Ο Γενουάτης Ιωάννης Ιουστινιάνη και οι 700 στρατιώτες του που δεν θα καταφέρουν παρά την εμπειρία και τον ηρωισμό τους να αλλάξουν την μοίρα της Κωνσταντινούπολης και κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά ότι το βέλος που τον τραυμάτισε θανάσιμα και έριξε το ηθικό των ανδρών του δεν ρίχτηκε όντως από μέσα…
• Το υγρόν πυρ που δεν θα είναι ικανό να σταματήσει τους Τούρκους και να αναχαιτίσει τα κανόνια.
• Ο Ουρβανός που έχει αλλάξει εργοδότη και κατασκευάζει κανόνια για τους Τούρκους πια. Η μεγαλύτερη βομβάρδα θα δοκιμαστεί πάνω στα τείχη της Βασιλεύουσας.
• Ο Γερμανός μηχανικός Γιόχαν Γκραντ και τα λαγούμια που ολοένα ανακαλύπτει να σκάβουν συνεχώς οι Τούρκοι.
• Οι Ιταλοί αδελφοί Γκουακάρντι.
• Οι Κρήτες υπερασπιστές δυο πύργων της ακρόπολης που δεν παραδίδονται ενώ ο γενίτσαροι έχουν μπει.
• Ο γέρος βιβλιοθηκάριος που δεν θέλει να παραδώσει τα ελληνικά βιβλία και τα χειρόγραφα κείμενα που έχουν απομείνει από την πρώτη άλωση.
• Ο υπηρέτης του Ιωάννη Άγγελου,λαϊκός ανθρωπάκος που τρέμει η ψυχή του και επειδή ξέρει πως βλέπουν τον λαό-αναλώσιμο αίμα -προετοιμάζεται κι αυτός όπως όπως.
• Η νεοφώτιστη μοναχή Χαρίκλεια που ελπίζει ότι αφού έγινε μοναχή μπορεί και να γλυτώσει
• Ο κλήρος. Γενικότερα. Ποιοι (δεν) έκαναν τι.
• Ο Μωάμεθ που δεν θα ησυχάσει αν δεν πάρει την πόλη και ο Βεζίρης του ο Χαλίλ που δεν θέλει να αλλάξει χέρια ηΠόλη.

“Η τελευταία πολιορκία της Κωνσταντινούπολης”,γαλλική μινιατούρα της εποχής,15ος αιώνας

• Ο επιφανής Λουκάς Νοταράς,ο τελευταίος Μέγας Δουξ της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας που δεν θα καταφέρει με την ανθενωτική* πολιτική του να μεταστρέψει την κατάσταση και η αληθινή μοναχοκόρη του Άννα,ανεπιβεβαίωτα ή σύμφωνα με τον όλο και διογκούμενο μύθο και θρύλο που σκεπάζει από τις 29 Μαΐου του 1453 τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, η αποκαλούμενη sponsa imperatoris Romanie Grecorum,που θα διασωθεί λίγο πριν το τέλος και στην Βενετία όπου εγκαθίσταται, όπως και πολλοί -πλούσιοι κυρίως- ΄Ελληνες που είχαν την δυνατότητα να φύγουν, θα ιδρύσει το 1499  έναν από τους πρώτους εκδοτικούς οίκους ελληνικών βιβλίων.

• Η κατά Βάλταρι Άννα Νοταρά που πέφτει ηρωικά πολεμώντας κι εκείνη στα τείχη στην ύστατη μάχη,που είναι το μοιραίο πρόσωπο για τον υπέροχο (επινοημένο) κεντρικό του ήρωα,τον Ιωάννη Άγγελο,ο οποίος είναι Έλληνας κατά το ήμισυ και στο τέλος της αφήγησης μαθαίνουμε ακριβώς ποιος είναι και γιατί συνέβησαν διάφορα στην ζωή του όπως συνέβησαν και ποιο είναι το μυστικό του. Η Άννα ανθενωτική ως το τέλος (και στην πραγματικότητα) που είναι ο μεγάλος και τελευταίος έρωτας τον οποίο ο Βάλταρι επισφραγίζει με έναν ρομαντικό και συνειδητό, γενναίο και εξιλεωτικό τού παρελθόντος του θάνατο, προτιμώντας ως προς την Άννα Νοταρά την αριστοτεχνική και με την αυθαίρετη ομορφιά της μυθοπλασία από την ιστορική αλήθεια.

“Η Πτώση της Κωνσταντινούπολης”,Θεόφιλος

• Ο Ιωάννης Άγγελος. Ένας επινοημένος αλλά τόσο ταιριαστός στο βυζαντινό αυτοκρατορικό πνεύμα της Κωνσταντινούπολης,γενναίος,σκεπτόμενος,ευαίσθητος , ρεαλιστής, μυστηριώδης και μελαγχολικός άνδρας, Δυτικός στην όψη και Έλληνας στην ψυχή, που ενώ πολέμησε στην Δύση σαν σταυροφόρος και στην υπηρεσία του Μωάμεθ σαν μισθοφόρος επιστρέφει με συγκεκριμένο σκοπό στην πόλη που αποκαλεί πόλη του. Μέσα του συγκρούονται οι διαφορετικές του καταβολές,αυτά που υπέστησαν οι δικοί του και αυτά που καταλαβαίνει ως καθήκον. Η λογική και η τιμή. Και ο έρωτάς του που έρχεται ξαφνικά και τον κατακυριεύει για την πλέον ακατάλληλη γυναίκα γι αυτόν απ΄όλες τις γυναίκες της Κωνσταντινούπολης και τον οποίο ο Βάλταρι δεν μετατρέπει ούτε σε μισή παράγραφο σε μελό και ρομάντζο.

• Η Κερκόπορτα που είτε άνοιξε είτε όχι ή επίτηδες ή κατά λάθος,είτε ήταν όντως σημαντική και σημαδιακή ή ασήμαντη, θα περάσει έκτοτε στην ιστορία σαν λέξη συνώνυμη της προδοσίας.

• Η Παναγία. Που αυτή την φορά δεν θα περπατήσει πάνω στα τείχη της πόλης Της…Που ο γαλάζιος της χιτώνας ελαφρά ακουμπώντας πάνω στις χιλιόχρονες πέτρες που άντεξαν τόσες επιθέσεις δεν θα τρομοκρατήσει τον Μωάμεθ.

*η πασίγνωστη φράση του Λουκά Νοταρά “κρειττότερον έστιν ειδέναι εν μέσῃ τη Πόλει φακιόλιον βασιλεύον Τούρκων ή καλύπτραν Λατινικήν” είναι ενδεικτική της ατμόσφαιρας και της απελπισίας τους