Μια μεθοριακή κεντροανατολική ευρωπαϊκή ζώνη

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //

 Οι κοινωνίες γενικότερα της Ανατολικής Ευρώπης τις προηγούμενες δεκαετίες υπέφεραν, σύμφωνα με μια άποψη, από σειρά βλαβερών παρεμβάσεων από αίτια που εντοπίζονταν εκτός της περιοχής τους και αυτό ήταν το κυρίαρχο στοιχείο για τον προσδιορισμό και την ανάγνωση της ιστορίας, ειδικά της πολιτιστικής, της εν λόγω περιοχής. Φυσικά υπάρχει και η αντίθετη άποψη, ότι δηλαδή οι εσωτερικοί παράγοντες, όπως η γεωγραφία της συγκεκριμένης περιοχής και τα αναποτελεσματικά χαρακτηριστικά των τοπικών πολιτισμών, είναι πιο σημαντικοί, αλλά προφανώς αναπόφευκτοι, παράγοντες στην εξήγηση της παρατηρούμενης μερικής καθυστερημένης ανάπτυξης της Ανατολικής Ευρώπης τις προηγηθείσες δεκαετίες. Τα τελευταία χρόνια, οι πολιτικοί θεσμοί των χωρών αυτών, εξακολουθούν να παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον όχι μόνο για αυτές καθ’ εαυτές,  αλλά και γενικότερα για το μέλλον της γηραιάς ηπείρου, και φυσικά της παραπαίουσας ακόμα, σε πολλά σημεία, Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Το 1952, ο Πολωνός ιστορικός Oscar Halecki (Βιέννη, 1891-Νέα Υόρκη, 1973) δημοσίευσε την ‘Ιστορία της Ανατολικής Κεντρικής Ευρώπης’, υπό τον τίτλο ‘Borderlands of Western Civilization’, όπου ισχυρίζεται ότι γράφει για χώρες που συνέβαλαν τα μέγιστα στη γενικότερη πρόοδο του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ο Halecki χρημάτισε καθηγητής της Ιστορίας της Ανατολικής Ευρώπης στο Πανεπιστήμιο Fordham της Νέας Υόρκης, από το 1944 έως το 1961. Κατά το διάστημα αυτό είχε παράλληλα επαγγελματικές σχέσεις με το Πανεπιστήμιο του Μόντρεαλ, από το 1944 έως το 1951, ενώ ήταν επίσης βοηθός καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια από το 1955 έως το 1961, στο αντίστοιχο Ινστιτούτο της Ανατολικής Κεντρικής Ευρώπης. Το σοβαρό, πολυδύναμο  και εμβληματικό του έργο οδήγησε στη σταδιακή γενικότερη αποδοχή της έννοιας και της ονομασίας της Ανατολικής Κεντρικής Ευρώπης.  Εκεί μέσα, λοιπόν, γράφει  ότι μια ευρωπαϊκή ιστορία στην οποία μόνο η Δυτική Ευρώπη αναγνωρίζεται ως ολόκληρη η συγκεκριμένη ήπειρος,  είναι από κάθε πλευρά ελλιπής.  Αναφερόμενος στην απαρχή του  ψυχρού πολέμου, συνεχίζει να λέει ότι ‘… δεν θα υπάρξει μόνιμη ειρήνη στην Ευρώπη μέχρις ότου τα κράτη της Ανατολικής Κεντρικής Ευρώπης ξαναβρούν την παραδοσιακή τους θέση στην ευρωπαϊκή κοινότητα, που τώρα διευρύνεται ως  ατλαντική κοινότητα…’!

Κεντρικός δρόμος παραδουνάβιου χωριού.

Αν αναλογισθούμε, σήμερα, ποια είναι αυτή η παραδοσιακή θέση, σύμφωνα με την άποψη πάντοτε του Halecki, θα καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι  πρόκειται για μια μεθοριακή ζώνη, στην οποία οι μορφές και τα διάφορα χαρακτηριστικά της δυτικοευρωπαϊκής ζωής συναντούν τις αντίθετες μορφές και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των πολιτισμών της Ανατολικής Ευρώπης, όπως φυσικά και της Ρωσίας. Κατά την άποψη του Halecki, είναι η τυχαία γεωγραφική ανεύρεση μεταξύ Δύσης και Ανατολής, αυτό που έχει θέσει τη χαρακτηριστική σφραγίδα στην έννοια της Ανατολικής Ευρώπης. Αναφερόμενος επίσης, λίγο μακρύτερα, στον πολύπαθο συγκεκριμένα χώρο των  Βαλκανίων, θεωρεί την περιοχή ετούτη ξεχωριστή από την Ανατολική Κεντρική Ευρώπη, κυρίως λόγω της γεωγραφικής της μορφής ως χερσονήσου η οποία  οδηγεί στο νότο και όχι μόνο προς τα ανατολικά. Οι δύο αυτές περιοχές, Βαλκάνια και Ανατολική Κεντρική Ευρώπη, συνδέονται γεωγραφικά αλλά και με παρόμοιες ιστορικές εμπειρίες, συμπεριλαμβανομένων των ρόλων τους ως συνδετικών δρόμων  και κρίκων που οδηγούν από τον παραδοσιακό δυτικό πολιτισμό με τη ρωμαϊκή κληρονομιά προς την Ασία. Στην περίπτωση των Βαλκανίων, η κυρίαρχη επιρροή έγινε από τα ανατολικά προς τα δυτικά, ως αποτέλεσμα των οθωμανικών εισβολών και ως εκ τούτου η ιστορία των Βαλκανικών χωρών απέκλινε από την Ανατολική Κεντροευρωπαϊκή ιστορία.

* * * * *

Το 1964, ένας άλλος παγκοσμίως γνωστός ιστορικός, ο Καναδοαμερικανός Ουίλιαμ Χάρντι Μακνήλ (William McNeill, 1917-1916) δημοσίευσε ένα βιβλίο που ονομάζεται ‘Europe’s Steppe Frontier, 1500-1800’, το οποίο έβλεπε το ίδιο φαινόμενο της μεθοριακής γης και ζώνης,  αλλά  από μια αντίθετη οπτική γωνία.  Ο Halecki είδαμε ότι θεώρησε  την Ανατολική Ευρώπη ως μια εξαιρετική μορφή του δυτικού πολιτισμού, που διαμορφώθηκε  έτσι λόγω της γεωγραφικής απόστασης από τα κέντρα της δυτικής ευρωπαϊκής ζωής. Για τον Μακνήλ, η Ανατολική Ευρώπη και ιδιαίτερα η περιοχή των Βαλκανίων, έχει διαμορφωθεί ως έχει, γιατί αντί να ενσωματώσει την ασιατική κουλτούρα  της στέπας, άλλαξε εδώ από τη συνάντησή της  με τα δάση και τα Καρπάθια βουνά και τα βουνά της  Βαλκανικής χερσονήσου. Είναι φανερό ότι ο τελευταίος ενδιαφέρεται λιγότερο για τη γεωγραφία αυτή καθ’ εαυτή,  και περισσότερο  για τις κουλτούρες που δημιουργήθηκαν από τον άνθρωπο ως αποτέλεσμα της προσαρμογής στις εκάστοτε επικρατούσες γεωγραφικές συνθήκες.

* * * * *

Γνωστή γωνιά του κέντρου στη Μπρατισλάβα.

Έτσι για να έρθουμε τώρα στα εδάφη της Ουγγαρίας, ετούτα τα τοπία θα μπορούσαν κάλλιστα να είναι ‘ανατολή’, και νωπή ανάμνηση της ασιατικής στέπας, αφού είδαν στο ιστορικό τους  διάβα ομάδες πολεμιστών  ελεύθερες να   προβαίνουν σε λεηλασίες όπου και όποτε ήθελαν και ήταν φυσικά εφικτό. Αυτοί οι νομάδες ξεκίνησαν   να ζουν από τα κοπάδια των ζώων, αλλά ωστόσο ήταν επίσης ικανοί να ζήσουν και από τις ανθρώπινες κατακτήσεις. Στίφη Ούννων, Πετσενέγων και της Ημισελήνου, παρέλασαν από εδώ κατά καιρούς, αυτοκρατορίες γενικώς εύθραυστες κατά τον Μακνήλ, επειδή τα μεμονωμένα μέρη τους μπορούν να λειτουργήσουν μόνα τους   απομακρυσμένα από την κεντρική εξουσία και αρχή. Οι Μογγόλοι δημιούργησαν μια τέτοια αυτοκρατορία, όπως και οι Μαγυάροι που ήρθαν στην Ουγγαρία στα 900 μ. Χ., όπως βεβαίως και οι Τούρκοι που κατέκτησαν τα Βαλκάνια λίγο καιρό αργότερα. Στην Ανατολική Ευρώπη, όμως, βρέθηκαν την ίδια στιγμή δύο πράγματα τα οποία έκαναν αυτές τις κουλτούρες να αποκλίνουν από το νομαδικό πρότυπο, αλλά ταυτόχρονα να παραμένουν διαφορετικές από τα επικρατούντα μοντέλα της Δυτικής Ευρώπης.  Εν πρώτοις, η παρουσία των βουνών και των δασών αντί της απεριόριστης στέπας μείωσε την ευθραυστότητα των αυτοκρατοριών όπως εκείνες των Οθωμανών ή των Μαγυάρων με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Με την απουσία απεριόριστων οριζόντων τα συστατικά μέρη αυτών των αυτοκρατοριών ήταν πιθανότερο να παραμείνουν σε μόνιμες σχέσεις με τους ηγέτες τους, ίσως ακόμη και να εγκατασταθούν σε ένα συγκεκριμένο μέρος και να αντικαταστήσουν την μετακινούμενη κτηνοτροφία με την εντοπισμένη από γεωγραφικής σκοπιάς γεωργική δραστηριότητα. Στη συνέχεια, ειδικά κατά την περίοδο μεταξύ 1500 και 1800, οι πολιτικοί, οικονομικοί και στρατιωτικοί θεσμοί της Ευρώπης απέκτησαν σύγχρονες μορφές, ώστε η ισορροπία δυνάμεων να μετατοπιστεί από τους νομάδες με τα άλογα  υπέρ των σταθερών, αστικών και βιομηχανικών πληθυσμών που ζούσαν δυτικά από τις στέπες, πληθυσμούς που ο Μακνήλ δεν φοβάται να αποκαλέσει ευθέως…  πολιτισμένους. Επειδή η ανάπτυξη των αστικοποιημένων κρατών στην Ευρώπη συνοδεύτηκε από αυξημένη ζήτηση για σιτηρά που θα μπορούσαν να καλλιεργηθούν απ’ αυτούς τους αγροτικούς πληθυσμούς, οδηγηθήκαμε στο φαινόμενο της  δουλοπαροικίας. Το τελευταίο, ήταν  νέα επιβολή σκληρών ελέγχων πάνω στη γη, την εργασία, την παραγωγή και την ελεύθερη κυκλοφορία των αγροτικών οικογενειών της Ανατολικής Ευρώπης σε μια εποχή κατά την οποία οι δυτικοευρωπαίοι αγρότες απομακρύνονταν από τα ερείπια αυτού του μεσαιωνικού φαινομένου. Όταν η πρώην νομαδική τάξη πολεμιστών έστρεψε την προσοχή της περισσότερο προς το εσωτερικό, διατήρησε τα όπλα και την κινητικότητά της και παρέμεινε μια σημαντική τοπική δύναμη, ειδικά σε περιόδους που ξεσπούσαν κρίσεις. Όταν η κεντρική εξουσία ήταν αδύναμη, υπήρχαν  ομάδες σε ιδανική θέση για να εκμεταλλευτούν πλήρως τους αγρότες και να διατηρήσουν το μεγαλύτερο μέρος των εσόδων από τη φορολογία για δικό της όφελος.

Η είσοδος στο Κάστρο του Βίσεγκραντ.

Κατόπιν αυτών δεν είναι παράξενο, η εισαγωγή όρων όπως η σχετική οικονομική καθυστέρηση ή η υπανάπτυξη, οι οποίοι χρησιμοποιούνται σήμερα για να εξηγήσουν μια ολόκληρη σειρά συναφών κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών εξελίξεων. Αναμφίβολα οι πεδιάδες ετούτες έχουν μικρότερη αστική τάξη, καθώς και σχετική έλλειψη βιομηχανίας, η οποία με τη σειρά της οδηγεί σε κάποιου είδους εξάρτηση από εξωτερικούς βιομηχανικούς προμηθευτές. Παράλληλα βέβαια απουσιάζουν παντελώς οι περισσότερες από τις προϋποθέσεις για την δρομολόγηση της όποιας βιομηχανικής επανάστασης. Οι μελετητές της αυτοκρατορίας των Αψβούργων αφιέρωσαν πολλή συζήτηση στο ζήτημα του πότε η αυστριακή αυτοκρατορία άρχισε να άγεται και να οδηγείται προς την παρακμή. Όσοι ενδιαφέρονται για αυτή την ιστορική περίοδο αποδέχονται τον πρωταρχικό ρόλο των εξωτερικών παραγόντων, ιδιαίτερα της σχετικής ανωτερότητας των δυτικών οικονομιών, αλλά βλέπουν και τα κρίσιμα γεγονότα που έλαβαν χώρα πριν από τον δέκατο ένατο αιώνα. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, ο κρίσιμος παράγοντας είναι η άνοδος των σχετικά προηγμένων αστικών κέντρων στη Δύση τις δεκαετίες του 1700 και κατά τη διάρκεια της Βιομηχανικής Επανάστασης. Μόλις οι κύριες πόλεις της Δύσης ξεπέρασαν σε ακμή  τα παλαιότερα αστικά κέντρα της Ανατολής, το παιχνίδι άρχισε να γέρνει προς όφελος των δυτικών οικονομιών. Η εμφάνιση μεγάλων πόλεων στη Δύση σήμαινε αναπόφευκτα και την αυξημένη ζήτηση για αρκετά αγροτικά προϊόντα, ιδίως σιτηρά. Το αποτέλεσμα ήταν ένα έντονο ενδιαφέρον για τη γεωργική παραγωγή προς πώληση από την κυρίαρχη τάξη  της Ανατολικής Ευρώπης.

* * * * *

Αυτές είναι μερικές, φυσικά, από τις εξηγήσεις που κάνουν την Ανατολική Ευρώπη, όπως και τα Βαλκάνια, άλλωστε, διαφορετικές παραμέτρους από την υπόλοιπη Ευρώπη. Ο χώρος της ανατολικής Ευρώπης, ως μεθοριακό γεωγραφικό έδαφος, έχει βιώσει περισσότερο από το μερίδιο  πολιτικής αναστάτωσης και ταλαιπωρίας που του αντιστοιχούσε. Η περιοχή παρέπεμπε σε εθνοτική ποικιλομορφία και πολλαπλές εθνικές συγκρούσεις οι οποίες και  εμπόδισαν την οικοδόμηση του έθνους εκείνου  του είδους που παρατηρείται σε άλλα μέρη της Ευρώπης. Αλλά δεν μπορούμε να μην παραδεχτούμε, από την άλλη μεριά,  ότι οι περιοχές ετούτες έχουν σίγουρα τους δικούς τους πολιτισμούς και τη δική τους ιδιαίτερη, συμπαθή και άκρως ενδιαφέρουσα, φυσικά, ιστορία.

Βιβλιογραφία σχετικών παραθεμάτων και αναφορών

• Oscar Halecki: Borderlands of western civilization. A History of East Central Europe. Second Edition. Edited by Andrew L. Simon. Published by Simon Publications, 1980.
• Thaddeus V. Gromada, Francis Dvornik, Ralph T. Fisher, Jr. and E. Amburger: News of the Profession. Slavic Review. 1974; 33 (1): 203-208.