Μικρή Ιχνηλασία στο βιβλίο της Ευαγγελίας Δαμουλή-Φίλια

Γράφει ο Δημήτρης Ι. Καραμβάλης //

Ευαγγελία Δαμουλή- Φίλια «Μεθώντας μ’ ένα κρασί αγιονορείτικο» Η εμπειρία του ταξιδιού στο Άγιο Όρος μέσα από τη Ν. Ελληνική Λογοτεχνία, από τη δύση του 19ου αιώνα έως τις μέρες μας. Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 2017, σελ.510.

Το βίωμα ως Μαρτυρία. Ο Αγώνας και η αγωνία.

«Απόψε, κανείς να μου  ζεστάνει δε μπορεί τα κρύα δάχτυλα,

εκτός από το κομποσκοίνι που ένας ερημίτης,

μου εχάρισε για ευλογία,

στο φριχτό καρούλι του Άθωνα», γράφει ο Π.Β. Πάσχος.

Μια κατάθεση ευθύνης και προσφοράς, ένα ευλογημένο  συναξάρι τόσων και τόσων διαφορετικών μορφών που κατέθεσαν γνήσιο τον οβολό τους σένα τόπο όπου δίχως να γίνεται διάκριση καμία από θρησκεία, προέλευση και φυλή οι μοναχοί με την πυρίκαυστο βάτο της ψυχής τους εγκαταβιώνουν στο καταφύγιο, απάγκιο κι απανέμι και μετερίζι αυτό της Ορθοδοξίας, τον βιωμένο Χριστιανισμό. Τον σεβασμό και τη θυσία, την συνεισφορά και αποδοχή της διαφορετικότητας του άλλου, στον κοινό σκοπό.

Η συγγραφέας απεικονίζει και ιστορεί μια πολυεπίπεδη και πολυπρισματική καταγραφή του θησαυρού των λογοτεχνικών κειμένων που συνιστούν «οσμή ευωδίας πνευματικής με μια παράλληλη διαδρομή στο χρόνο που δια-δραματίζεται και καταλαμβάνει έναν ολόκληρο αιώνα και συνεπώς αποτελεί μιαν αξονική τομογραφία και μια αναδρομή στη σχέση σημαίνοντος και σημαινόμενου. Πρόκειται για μια πολύτιμη έρευνα που γίνεται σε βάθος και προϊόν πολύχρονου μόχθου και διεισδυτικής «ανασκαφής» με επιστημονικό τρόπο και με μιαν έξοχη αρμοδεσία του γλωσσικού εκφραστικού υλικού.

Η συγγραφέας του πονήματος αυτού κατορθώνει να μας δώσει ένα σφύζον κείμενο, για τον ερευνητή και μελετητή θα δώσει την κατάλληλη πυξίδα πρόσβασης αλλά ταυτόχρονα θα δράξει την ευκαιρία ο μέσος αναγνώστης να περιπλανηθεί στο χώρο και το χρόνο σε ένα σημείο, ανάμεσα σε Δύση και σ’ Ανατολή, όπου διασταυρώνονται και δοκιμάζονται με τη μορφή του συγκλονιστικού βιώματος τόσες και τόσες διαφορετικές προσεγγίσεις και τάσεις. Μια περιδιάβαση στο σημείο αναφοράς και μια συγκλονιστική μαρτυρία κι ένα ντοκουμέντο που μας ανοίγει δρόμους σε μιαν «αλλιώς ωραία» (Οδυσσέας Ελύτης) σύλληψη και θέαση του κόσμου.

Το εγχείρημα αυτό της ακαταπόνητης ερευνήτριας και συγγραφέως κ. Ευαγγελίας Δαμουλή, που για ολόκληρες δεκαετίες καταθέτει τα φορτία της επιστημονικής προσφοράς της με ενδιαφέρουσες μελέτες και άρθρα στα Συνέδρια και στα περιοδικά που συμμετέχει, στέφθηκε από απόλυτη επιτυχία, και όντως ο τίτλος «ΜΕΘΏΝΤΑΣ Μ’ ΕΝΑ ΚΡΑΣΙ ΑΓΙΟΝΟΡΕΙΤΙΚΟ», κατόρθωσε να μας μεθύσει και να μας ταξιδέψει και να μας προβληματίσει και ν’ αφυπνίσει τις όποιες ναρκωμένες συνειδήσεις μας αλλά και να μας οδηγήσει σε αναζητήσεις και σκέψεις που θα μπορούσαν ενδεχομένως να μας κατευθύνουν σε μια καινούργια στροφή και θεμελίωση οραμάτων για έναν καλύτερο κόσμο αλληλεγγύης και κατανόησης, όπως γράφει χαρακτηριστικά η συγγραφέας.

«Το τέλος του ασκητή-πολίτη της Αθωνικής πολιτείας είναι η τελείωση της αγάπης, της ελευθερίας και της γνώσης του άλλου». Και τούτο το μικρό κεράκι που ανάβει ευλαβικά η συγγραφέας στο ξωκλήσι του πόνου, σηματοδοτεί μια κατάθεση ψυχής και μιαν αναχώρηση και μια μετοικεσία και σφραγίδα δωρεάς, όπου η μετοχή της ποτέ δεν πέφτει στο χρηματιστήριο των πνευματικών αξιών, αντίθετα θα λέγαμε πώς «ο μισθός της πολύς» και μια και μας προσφέρει έναν θησαυρό κειμένων που με πολύ κόπο και μόχθο κατέγραψε αλλά και στόχευσε στην πετυχημένη παράθεση-επιλογή των εχόντων και φερόντων ειδικό βάρος χαρακτηριστικών αποσπασμάτων. Τούτη η συγκριτική μελέτη μας οδηγεί σε σημαντικές επισημάνσεις και θαρραλέες γνώμες και απόψεις για την πορεία της ελληνικής κοινωνίας και  της  εθνικής μας ταυτότητας. Την σχέση ανάμεσα στην παράδοση και την ανανέωση, τις λεπτές παραμέτρους-σημεία και την τάση διαφορετικών τάσεων και τα συνακόλουθα σημεία τριβής, και της εναλλαγής των ροπών ανάμεσα σε ρεύματα όπως ο ρεαλισμός, ο ρομαντισμός, η έννοια της πατρίδας, ο καημός του Παλαμά και η φωτιά που σιγόκαψε μέσα της «για μιαν ενότητα που θα έκλεινε μέσα της όλα τα στοιχεία της ελληνικής παράδοσης: αρχαιότητα, Βυζάντιο, νεώτερα χρόνια…», όπως γράφει ο Κ.Θ. Δημαράς στην «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας».

Ταυτόχρονα εκφράζει την ενσυναίσθηση, τα πανανθρώπινα και οικουμενικά μηνύματα της μοναχικής πολιτείας του Άθω που δεν γνωρίζει διακρίσεις και είναι η έμπρακτη βιωμένη και ευλογημένη συνύπαρξη και «τα λόγια των πράξεων» για να θυμηθούμε τον Παναγιώτη Σωτήρχο και το «κεφάλαιο περί αγάπης του Αποστόλου Παύλου.

Ένα λυρικό και λυγμικό οδοιπορικό λοιπόν που μπορεί να συνυπάρξει με την επιστημονική και σε βάθος τεκμηριωμένη καταγραφή, την λεπτομερειακή διείσδυση στον πυρήνα των ιδεών, του προσώπου, των πραγμάτων και των καταστάσεων, που μπορεί να συγκοινωνεί, να συλλειτουργεί και να κοντανασαίνει τους κοινούς πόθους και τα κοινά οράματα στο ομιλητικό νερό του Άθω, στο μεγαλείο και την προσέγγιση της ατελότητας και της μεγαλοσύνης είναι τούτος ο τόμος των πεντακοσίων και πλέον σελίδων που κυκλοφόρησε σε μια ξεχωριστή έκδοση, επιμελημένη από κάθε άποψη των γνωστών εκδόσεων ΓΡΗΓΟΡΗ, που με την πολύτιμη προσφορά της βοήθησαν και βοηθούν τόσες και τόσες γενιές και με τα επιλεγμένα πάντοτε κατάλληλα βιβλία συνεισφέρουν τα μέγιστα στο χώρο αυτό. Απόλυτα πετυχημένο το εξώφυλλο, ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι, τη ζωή και το θάνατο, την οδοιπορία στη σιωπή και το μεράκι του οδοιπόρου, για μια «ένδον σκάπτε» μαρτυρία και άσκηση, συντριβή και οδύνη και αποκάλυψη του ποιοι είμαστε και τι γυρεύουμε σ’ αυτή την περιπέτεια της ύπαρξης. Η εμπειρία του ταξιδιού λοιπόν στο περιβόλι της Παναγιάς σηματοδοτεί κι ένα ταξίδι στον αρχέγονο βράχο και στην πορεία του ίδιου του ανθρώπου και μαρτυρία και περίσκεψη και στην ίδια την αυτογνωσία. Είναι αυτό που κάνει τον Νίκο Καζαντζάκη να καταθέσει μια συγκλονιστική μαρτυρία του ταξιδιού στο Άγιον Όρος και να καταθέσει τον αγώνα και την αγωνία του ανθρώπου αλλά και ν’ αναφωνήσει στην  Οδύσσειά του: «Ψυχή μου η πατρίδα σου ήταν τα ταξίδια σου»!

Είναι το οδοιπορικό και η εναγώνια πάλη που συντελείται στην ψυχή του ανθρώπου, η εύρεση και η απώλεια. Το ταξίδι, αυτή η «συμπαιγνία του χώρου με το χρόνο», όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Παναγιώτης Μουλάς, η απομάκρυνση του ταξιδευτή από τους οικείους χώρους του, η αναμονή, οι κάθε λογής προβληματισμοί για το τι θα συναντήσει, το βίωμα ως συνείδηση και ως επιστροφή εκεί όπου συντελείται η μετάλλαξη, η ενστάλαξη, η εγχάραξη. Αυτή ακριβώς η διάθεση που δημιουργείται στον ταξιδευτή να καταγράψει όλα όσα είδε κι άκουσε, κι ένιωσε, δημιουργεί –εκτός των άλλων-κι ένα πισωγύρισμα του χρόνου, του πραγματικού χρόνου, όπου αναπολεί την προηγούμενη ζωή του με την τωρινή και τούτη η αναδρομή επιφέρει –ως απότοκο συνέπεια – μιαν «απόδραση από την καθημερινή φθορά» κι από την άλλη, τον ωθεί να επανεξετάσει τρόπους και στάσεις ζωής.

Είναι οι εναλλαγές του τοπίου, η επαφή με τη φύση και οι συνακόλουθες επιδράσεις με την ψυχική συγκρότηση του ανθρώπου. Είναι το απαραίτητο χρονικό σημείο της απόστασης-σχέσης, της αναπόλησης, και της ρέμβης, της αποστασιοποίησης από μιαν ευτελή και προκαθορισμένη επανάληψη και η νέα προσέγγιση σ’ έναν «ηρωικό τρόπο ζωής» για να θυμηθούμε τον Ιωάννη Συκουτρή.

Κατατεθειμένος τούτος ο πολυσέλιδος και πολύχυμος τόμος «ως πρόσφορο στην ιερή μνήμη των γονιών της: Ιωάννη και Αγγελικής», που τους τιμά με τον καλύτερο τρόπο η συγγραφέας και με γνωστό τον κίνδυνο του εγχειρήματος αφενός να συνδέσει και να καταγράψει τούτο το υλικό που καλύπτει τόσους και τόσους διαφορετικούς τομείς και πηγές και αναφορές και ολοκαυτώματα και αφετέρου να σχηματίσει έναν σφιχτοδεμένο αρμό όπου τα πάντα μπορούν να συγκοινωνούν και να συνοικούν και να μην ασφυκτιούν, κατορθώνει με αληθινή μαστοριά να συγχωνεύει και να ικανοποιεί κάθε απλό αναγνώστη, αλλά και κάθε ερευνητή και είναι πολύ δύσκολη τούτη η εύθραυστη ισορροπία να επιτευχθεί. Η επιστημονική εργασία σε βάθος αφενός και η σημαντική δυνατότητα πρόσβασης στον μη εξειδικευμένο αναγνώστη και μάλιστα οι επιλογές των παρατιθέμενων αποσπασμάτων είναι IN CONCRETO, φωτίζοντας και δίνοντας την πρόκληση-πρόσκληση για περαιτέρω ενασχόληση με το θέμα. Υπάρχουν πολύτιμες καταγραφές και μαρτυρίες της περιπλάνησης, της αναζήτησης, της μοναξιάς, του εσωτερικού διαλόγου, της μνήμης και της λήθης, του επαναπροσδιορισμού της ίδιας της ζωής και των αξιών της…

Ευαγγελία Δαμουλή- Φίλια

Ο σύντομος πρόλογος της κ. Κίρκης Κεφαλέα, Αναπληρώτριας Καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Αθηνών, είναι κατατοπιστικότατος και μας εισάγει με τον καλύτερο τρόπο και ακτινογραφεί το πεδίο βολής και της έρευνας της κ. Ευαγγελίας Δαμουλή-Φίλια, με εύστοχες παρατηρήσεις και επισημάνσεις κυρίως στη διαπίστωση ότι το πόνημα αυτό έρχεται να καλύψει ένα κενό που υπήρχε στο συγκεκριμένο πεδίο έρευνας καθώς και στο ότι «αποτελεί μιαν ενδιαφέρουσα συμβολή στη μελέτη των σχέσεων της λογοτεχνίας με το ιερό» και την συνακόλουθη αναζήτηση του μεταφυσικού στοιχείου για τους συγγραφείς ,είτε αυτοί είναι θρησκευόμενοι, είτε αγνωστικιστές ή ακόμη και άθεοι.»

Στον φωτισμένο πρόλογο της συγγραφέως που ακολουθεί, εξηγεί η ίδια γιατί επιλέγει τούτη την πρόκληση: «επιχειρώντας κατά κάποιο τρόπο, να εξοβελίσω το προσωπικό μου άβατο» τούτο όμως  το καθόλου εύκολο εγχείρημα της παρέσχε εκτός των άλλων, όπως η ίδια παραδέχεται, την ευλογία «της προσωπικής πνευματικής άσκησης».

Η ίδια προσδιορίζει στη συνέχεια τους τέσσερις πόλους –σταθερές παραμέτρους της μελέτης-μονογραφίας της: 1 το ταξίδι ως κοινωνικό φαινόμενο, 2 η εξέταση του τι καθορίζει την έμπνευση και τη γραφή των Νεοελλήνων Λογοτεχνών σχετικά με το Άγιο Όρος, 3 το ότι οι ανθολογούμενοι συγγραφείς και τα σχετικά κείμενα, εκφράζουν μια διαφορετική προσέγγιση του χώρου και του τοπίου του Αγίου Όρους και  4.την επισήμανση της διαφοράς των «σχολών», αφενός της παλαιάς που είναι περιγραφική –αναλυτική και στη σύγχρονη ταξιδιωτική γραφή που όμως όπως τόσο ευσύνοπτα και εύστοχα γράφει «είναι αφαιρετική, ενίοτε ποιητική και φιλοσοφική».

Στα εισαγωγικά η συγγραφέας μας οδηγεί στα επί μέρους κεφάλαια της πολύτιμης μελέτης της στο πρώτο το σημείο συνάντησης ανάμεσα στην έννοια του ταξιδιού, την πρώτη καύσιμη ύλη του έργου, το δεύτερο είναι η IN CONCRETO αναφορά στον «τόπο», την Αθωνική Πολιτεία, το τρίτο η σχέση και η αποτίμηση και η προσφορά και η συμβολή του Αγίου Όρους –στη συμπεριφορά και στην ιδεολογία-στα σύγχρονα ιστορικά δρώμενα. Στη συνέχεια η ένταξη χρονικά στα 1880-1920, ακολουθεί η περίοδος του Μεσοπολέμου 1920-1940,τα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έως το 1960 αλλά και τα χρόνια της Δικτατορίας 1967-1974 και η πρωτοτυπία έγκειται στο ότι καταλαμβάνει και νεότερα κείμενα για το Άγιον Όρος κα που φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Ειδικά για τον Γιώργο Θεοτοκά, όπως τόσο εύστοχα επισημαίνει η κ. Ευαγγελία Δαμουλή, το Άγιο Όρος,  συνιστά την τραγική οδοιπορία του Νεοέλληνα ανάμεσα στο Ενθάδε και το Επέκεινα.

Ο ογκώδης τούτος τόμος, προσφορά μεγίστη για τα Γράμματα και την επιστήμη, κλείνει με έναν πλουσιότατο βιβλιογραφικό οδηγό που εξυπηρετεί τα μάλα τους ερευνητές και τους συγγραφείς ν’ ανατρέξουν και να προστρέξουν στις ανεπανάληπτες μορφές που παρελαύνουν μέσα από τις σελίδες με συγκλονιστικά κείμενα όπως ο Άγγελος Σικελιανός με το «Αγιορείτικο Ημερολόγιο»: «Σύντομα   γυρίζει στις ίδιες του δυνάμεις δεν προσμένει τη μέθη που προστίθεται απ’ έξω (ασκητισμός). Αθλητικός ασκητισμός. Ησυχασμός. Μύησις. Αγία πόλη. Ολυμπία»…

Μέσα στο πολύτιμο τούτο πόνημα οι ανθολογούμενοι συγγραφείς πραγματοποιούν ο καθένας τους μια άσκηση μαρτυρίας και απόπειρα εισδοχής στο χώρο και στο χρόνο, αλλά και στα εξομολογητικά τους (ενώπιος ενωπίω), και προβαίνουν σε ξεχωριστές λυρικές και φιλοσοφικές καταγραφές κατά περίπτωση και κατά περίσταση. Εδώ το βίωμα, οδηγεί σε μιαν άλλη διάσταση κι έκφραση και αποτύπωση των δρώντων και των δρωμένων. Ο άνθρωπος με τον Θεό. Η συνείδηση και η σιωπή. Το θαύμα ως βίωμα και μαρτυρία. Η απλότητα και η επαφή με τη φύση, οι εντυπώσεις, η καινούρια πορεία, το θυμητάρι και το θυμιατό της παιδικής ηλικίας, η μνήμη ως εφαλτήριο και καύσιμη ύλη, η όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Οδυσσέας Ελύτης: «Ίδια η μνήμη γινόμενη παρόν».

Είναι ακόμη, μια αμφίδρομη σχέση ανάμεσα στην Ιστορία και τη Λογοτεχνία αλλά και τόσο ξεχωριστή η καταμέτρηση. Ο Φώτης Κόντογλου συγκαταλέγεται ανάμεσα τους. Ας καταγράψουμε λίγες γραμμές από την παραμονή του στο Περιβόλι της Παναγιάς:

«Παιδί ήμουνα και γέρασα, από τον καιρό που δέσαμε φιλία με τον Ισίδωρο τον Καυσοκαλυβίτη τότε που πρωτοπήγα στο Άγιο Όρος .Τα γράμματα του τα φύλαγα σαν κειμήλια, γιατί είναι γραμμένα από ψυχή ποιητική…» Αλλά υπάρχει και η μοναξιά, ως βίωμα και ως αποκαλυπτική, αγαπητική σχέση του ανθρώπου με την έρημο της ψυχής:

«Πέρασα πολύ ερημιά δίχως άνθρωπο, ως που έπιασε να μερεύει η πλάση λίγο-λίγο και μαζί με δαύτη να μερεύει και η ψυχή μου. Στο τέλος έφτασα σ’ ένα μέρος που το γλυκαίνανε κάποια δέντρα και λίγη άμμος». Έτσι γλαφυρά  κι ανεπανάληπτα ιστορεί ο Κόντογλου τη γνωριμία με το Άγιο Όρος, με τη γνώριμη σε ύφος και ήθος αποτύπωση.

Κλείνοντας τη σύντομη τούτη αναφορά, αισθανόμαστε την ανάγκη να συγχαρούμε την κ. Ευαγγελία Δαμουλή-Φίλια, εξαίρετη φιλόλογο και συγγραφέα και αχώριστη στη ζωή και τα γράμματα σύντροφο και συμπαραστάτη με τον κ. Δημ. Φίλια., ακαταπόνητο και ξεχωριστό καθηγητή του Ιονίου Παν/μίου, για την πραγματικά μεγάλη προσφορά, την περιδιάβαση στο χώρο και στο χρόνο, τα μηνύματα ζωής και ελπίδας, για την ξεχωριστή-πολυεπίπεδη μονογραφία που φωτίζει σε βάθος ανεξερεύνητες πτυχές του αγίου Όρους, αλλά και οριοθετεί με θάρρος και με παρρησία ξεχωριστά σημεία και απόψεις και θέσεις με τρόπο απλό, απόλυτα τεκμηριωμένο και με κριτική διάθεση που συμβάλλει τα μέγιστα στο να διερευνηθούν και να φωτιστούν σε βάθος κάποιες πλευρές και πτυχές αλλά και ταυτόχρονα γιατί πετυχαίνει τη θαυμαστή συνύπαρξη τόσων και τόσων αντικρουόμενων σημείων με πυκνότητα και ροή μοναδική και με ασίγαστο πάθος για την αλήθεια και την τεκμηρίωση, για την έξοχη στρωτή γλωσσική ενότητα δίχως ακρότητες, για τη δημοκρατική θεώρηση και αντικειμενικότητα του κειμένου. Πρόκειται για ένα «ευλογημένο καταφύγιο», που μας προσφέρει τόσα και τόσα αφειδώλευτα:

«Η έλξη του Άγιου Βουνού είναι μεγάλη, κι η εντελώς απόκοσμη γοητεία εξίσου γιγάντια με την άγρια μαζί και παραδείσια επιβολή του, στην πρόσμειξην αυτή  Θαβώρ και Εδέμ. Τέτοιο μνημείο θεοπρόβλεπτο δεν έχει δεύτερο ο κόσμος», γράφει ο Τάκης Παπατσώνης στο «Άσκηση στον Άθω».

 

Η Ευαγγελία Ιωάννου Δαμουλή γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα. Σπούδασε Γαλλική Φιλολογία στη Γαλλία στα Πανεπιστήμια της Προβηγκίας (Aix-Marseille I), Σορβόννης (Paris IV), και Νέας Σορβόννης (Paris III). Σπούδασε Ελληνική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διορίστηκε ως φιλόλογος στη Δημόσια Μέση Εκπαίδευση όπου δίδαξε, από το 1981 έως το 2010, σε πολλά σχολεία της περιφέρειας και της Αθήνας. Το 2008, αναγορεύτηκε με άριστα  Διδάκτωρ  Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας του Ιονίου Πανεπιστημίου  (Κέρκυρα). Δίδαξε Νέα Ελληνική Λογοτεχνία και Γαλλική Γλώσσα στο Τμήμα Αρχειονομίας και Βιβλιοθηκονομίας του Ιονίου Πανεπιστημίου  στην Κέρκυρα. Είναι συγγραφέας των βιβλίων: «Από την Ανάμνηση στην Ιστορία. Περιήγηση στη Γαστούνη και στην Ηλεία (1880-2000)», (εκδόσεις Βιβλιοπανόραμα, Αμαλιάδα) και, «Μεθώντας μ’ ένα κρασί αγιονορείτικο» Η εμπειρία του ταξιδιού στο Άγιον Όρος μέσα από τη Ν. Ελληνική Λογοτεχνία από τη δύση του 19^ου αιώνα έως τις μέρες μας. Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα, 2017.Γράφει και ποίηση.  Συμμετέχει σε Επιστημονικά συνέδρια και έχει δημοσιεύσει μελέτες σχετικές με την Συγκριτική Γραμματολογία την τοπική και προφορική Ιστορία. Έχει τιμηθεί  για την έντονη πολιτιστική της δράση.