Fractal
Home / Βιβλιοκριτικές / Ταξιδιωτική λογοτεχνία
13/02/2019, 10:00 πμ

Ταξιδιωτική λογοτεχνία

Γράφει η Κατερίνα Ζωγραφιστού // *

 

«Μεθώντας μ’ ένα κρασί αγιονορείτικο» της Ευαγγελίας Δαμουλή – Φίλια, Εκδόσεις Γρηγόρη

 

Η πρόσφατη καλαίσθητη έκδοση Μεθώντας μ΄ένα κρασί αγιονορείτικο της Δρ. Ευαγγελίας Δαμουλή – Φίλια αποτελεί μια σημαντική μελέτη για την ελληνική ταξιδιωτική λογοτεχνία. Σημαντική για δύο βασικούς λόγους, αφενός διότι πρωταγωνιστεί στα κείμενα, που έχουν επιλεγεί, ένας τόπος ιερού προσκυνήματος για μας τους Ορθοδόξους, το Άγιο Όρος και αφετέρου γιατί πρόκειται για μια μονογραφία με μεγάλη φιλολογική αξία.

Η επίσκεψη στο Άγιο Όρος, είναι μια εντελώς ιδιαίτερη εμπειρία για τους προσκυνητές, όχι μόνο λόγω της ομορφιάς του τοπίου, της μοναστηριακής αρχιτεκτονικής, των αμύθητης αξίας κειμηλίων, αλλά γιατί στην επαφή του με το θείο ο επισκέπτης υποβάλλεται σε μια βαθιά προσωπική ενδοσκόπηση. Τυχεροί, λοιπόν, οι ταξιδιώτες που έχοντας το χάρισμα της γραφής, ποιητές και  συγγραφείς,  αποτύπωσαν την αγιορείτικη εμπειρία σε υψηλής λογοτεχνικής αξίας κείμενα.  Ο κάθε λογοτέχνης αναζήτησε στην συνάντησή του με την Αθωνική Πολιτεία κάτι διαφορετικό και είδε, ίσως, κάτι διαφορετικό που τον ενέπνευσε. Αυτός είναι ο λόγος που τα κείμενά τους έχουν τόση ποικιλομορφία. Μυστήριο, κατάνυξη, βαθιά υπαρξιακά ερωτήματα, που δυσκολεύονται να τεθούν, αποτυπώνονται με τη γραφίδα των περιηγητών, δίπλα σε γλαφυρές αφηγήσεις από την περιπέτεια του ταξιδιού. Η συγγραφέας, πεπειραμένη ερευνήτρια και φιλόλογος, που είναι άριστος κάτοχος της ελληνικής γλώσσας, επιλέγει για την μελέτη της  κείμενα που φωτίζουν και τον τόπο προσκυνήματος και τη λογοτεχνία, επιτυγχάνοντας με τον τρόπο αυτό μια σπάνια ισορροπία.

Ας ταξιδέψουμε όμως στο βιβλίο….

Τα χρονικά όρια μέσα στα οποία εξελίσσεται η έρευνα αρχίζουν από τα τέλη του 19ου αιώνα και φτάνουν ως τα σήμερα, χωρίζεται δε σε εννιά κεφάλαια. Όπως σε όλες τις σύγχρονες εμπεριστατωμένες μελέτες, παρατίθεται πλήρες ιστορικό πλαίσιο με πληροφορίες για το Άγιο Όρος (Αρχαιότητα – τέλη του 19ου αιώνα) και για τα κοινωνικο-ιστορικά γεγονότα στην Ελλάδα που επηρέασαν την λογοτεχνία και κατά συνέπεια την ταξιδιωτική λογοτεχνία. Γίνεται  εκτενής αναφορά στα ιστορικά συμφραζόμενα για κάθε χρονική περίοδο που αναλύεται και δίδονται, πολλές ενδιαφέρουσες θεωρητικές πληροφορίες για το φαινόμενο του ταξιδιού ως εμπειρία και ως γραφή (Κεφ. 1, 2).

Μια πλούσια ανθρωπογεωγραφία συγγραφέων και ποιητών ζωντανεύει στα μάτια του αναγνώστη. Έτσι στη δύση του 19ου αιώνα και μέχρι τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, παρά τα σοβαρά προβλήματα που αντιμετώπιζε η ελληνική κοινωνία, το ενδιαφέρον για το Άγιο Όρος υπήρξε μεγάλο για Έλληνες και ξένους περιηγητές. Η συγγραφέας εντοπίζει κείμενα γραμμένα από τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη,  (νεαρός στα 1872 πέρασε λίγους μήνες στον Άθω), τον Αλέξανδρο Μωραϊτίδη, τον Χρήστο Χρηστοβασίλη, τον Ζαχαρία Παπαντωνίου (το έργο του Άγιον Όρος έχει θέμα την ασκητική ζωή και περιέχει εκπληκτικής ομορφιάς περιγραφές του Αθωνικού τοπίου) και βέβαια τον Νίκο Καζαντζάκη  και τον Άγγελο Σικελιανό που περιηγήθηκαν μαζί τον Άθω, αλλά ο καθένας με τη γραφή του «προσέγγισε από διαφορετική σκοπιά τη χιλιόχρονη πολιτεία» (Κεφ. 3).

Στα χρόνια του μεσοπολέμου, η Μικρασιατική Καταστροφή με το ενάμιση εκατομμύριο πρόσφυγες, που κατάφεραν να επιζήσουν και να περάσουν στην Ελλάδα, έφεραν καταλυτικές αλλαγές στην ψυχολογία και την καθημερινότητα της κοινωνίας. Η νέα οπτική, που δημιουργεί η Γενιά του ’30 και στη γλώσσα και στον τρόπο θεώρησης του λαϊκού πολιτισμού, θα προκαλέσει μεγάλες αλλαγές στη Λογοτεχνία. Οι λογοτέχνες μας, όμως, συνεχίζουν να επισκέπτονται το Άγιο Όρος και να μας χαρίζουν πολλά εξαιρετικά κείμενα. Ανάμεσα τους ο Φώτης Κόντογλου (σπουδαίος σταθμός της πορείας του το πέρασμα από τον Άθω), ο Νίκος Βέλμος, (έργο του Σταγιονόρος), ο Τάκης Παπατσώνης και ο Κώστας Ουράνης, θεμελιωτής  παράλληλα με τον Ν. Καζαντζάκη της ελληνικής ταξιδιωτικής λογοτεχνίας, ο Γ. Βαφόπουλος, ο Ν. Γ. Πεντζίκης, ο Νικόλαος Καλαμάρης (Κεφ. 4).

Στα σκοτεινά χρόνια της γερμανικής κατοχής και στα δύσκολα και σκοτεινά επίσης χρόνια του εμφυλίου η Πολιτεία του Άθωνα αντιμετώπισε σημαντικά ζητήματα, που αναπτύσσονται με επάρκεια από την συγγραφέα. Όπως, όμως και τα προηγούμενα χρόνια οι περιηγήσεις στο Όρος των ανθρώπων του πνεύματος δεν ανακόπτονται. Έτσι ως τη δεκαετία του ’60, όπως αναφέρεται στη έρευνα επισκέπτονται τον Άθω ο Ανδρόνικος Τζώρας, (Ξωτική Πολιτεία), Θ. Μαλαβέτας, Β. Βασιλικός, Σπύρος Μελάς, Ν. Ι. Λούβαρις, Κούλης Ζαμπαθάς, Γιώργος Θεοτοκάς, Γιάννης Χατζίνης και Νίκος Αθανασιάδης, Θεμιστοκλής Αθανασιάδης – Νόβας, Τάσος Αθανασιάδης, Ι. Βασιλείου, Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος (Κεφ. 5).

 

Ευαγγελία Δαμουλή – Φίλια

 

Τα δύο επόμενα κεφάλαια της μελέτης καλύπτουν της περίοδο της δικτατορίας (Κεφ. 6ο) και τη μεταπολίτευση ως το 1990 (Κεφ. 7ο). Νεώτεροι λογοτέχνες περνούν ως προσκυνητές από το Όρος και μας παραδίδουν κείμενα όπως Η χαρμολύπη της Αθωνικής Ερήμου, Γεροντικόν, Αίμα και πνεύμα του Παντελή Πάσχου, Αμιγείς κόσμω, του Γιώργη Μανουσάκη, Παραλλαγές σε γαλάζιο και πράσινο και Ταξιδιωτικά του Κυριάκου Μητσοτάκη, Γράμματα από την Αμερική, οδοιπορικό του Γιώργου Δέλιου και τα ποιήματα του Πάνου Παναγιωτούνη «Μοριάς» και «Κοινόβιο» που περιλαμβάνονται στην ποιητική συλλογή του Τα τύμπανα της βροχής. Στα χρόνια της μεταπολίτευσης η λογοτεχνική παραγωγή που έχει ως αφορμή τη συνάντηση των συγγραφέων και ποιητών με το Άγιο Όρος θα συνεχιστεί. Ο Ι. Μ. Χατζηφώτης θα επισκεφθεί πολλές φορές τον Άθωνα και θα του «αφιερώσει» πολύχρονες έρευνες, ο αρχιτέκτονας Δημήτρης Βασιλειάδης θα εκδώσει το 1973 το έργο Οδοιπορία στις μορφές και το ύφος του ελληνικού χώρου, ο ποιητής, κοινωνιολόγος και μελετητής λειτουργικών κειμένων Π.Α. Σινόπουλος θα συναντήσει στο Άγιο Όρος «μια πηγή διαρκούς εμπνεύσεως για τη Νεοελληνική Λογοτεχνία» και θα γράψει την ποιητική συλλογή  Ζωντανή Έρημος. Ο Ματθαίος Μουντές θα αποτυπώσει επίσης την ατμόσφαιρα του Αγίου Όρους στην ποίησή του, ο Νέστορας Μάτσας θα γράψει το Αν δεις τον Κυρ-Αλέξανδρο, ο Βάσος Η. Βογιατζόγλου θα τιμηθεί με το Α’ Βραβείο της Ελληνικής Εταιρείας Χριστιανικών Γραμμάτων το 1989 για το έργο του Οι καμπάνες του Παντοκράτορα και θα γράψει το Οδοιπορικό στον Άθω, ενώ ο Κώστας Σαρδελής θα δημοσιεύσει το έργο  Εντυπώσεις και σκέψεις της προσκυνηματικής επισκέψεως και Οδοιπορία στις Σκήτες. Μια γυναικεία μορφή θα προστεθεί στο ερευνητικό οδοιπορικό της Ε. Δαμουλή – Φίλια στην εμπνευσμένη από τον Άθωνα λογοτεχνία, η βραβευμένη συγγραφέας Ελένη Λαδιά με το έργο της Φυσιογνωμίες τόπων παρόλο που ισχύει ακόμα το άβατον του Αγίου Όρους.

Καθώς ο 20ός αιώνας πάει προς τη δύση του, ίχνη μιας καινούριας εποχής διαφαίνονται πριν από την ανατολή του 21ου αιώνα. Η οικουμενικότητα όμως του Αγίου Όρους, μαζί με πολλές ακόμα πολιτισμικές εκφάνσεις, θα συνεχίσει να εκφράζει τη συνέχεια του Ελληνισμού. Δεν θα πάψει, ως τόπος προσκυνήματος, να εμπνέει πνευματικά έργα και να αποτελεί πόλο έλξης περιηγητών που θα γράψουν για το ταξίδι τους, όπως ο Αλέξανδρος Κοσματόπουλος και ο Γαβριήλ- Νικολάου Πεντζίκης (Κεφ. 8ο και 9ο).

Ο φιλόλογος ή ο απλός αναγνώστης που θα θελήσει να μελετήσει τη μονογραφία «Μεθώντας μ’ ένα κρασί αγιονορείτικο» θα βοηθηθεί, τέλος,  από την εκτενέστατη βιβλιογραφία που θα συναντήσει στις τελευταίες σελίδες, αφού θα έχει κάνει ένα τόσο πλούσιο αναγνωστικό ταξίδι και θα έχει φτάσει στην Ιθάκη. Αντίθετα από την Ιθάκη του Καβάφη και το ταξίδι προς την Ιθάκη μέσα από τις σελίδες του βιβλίου αξίζει πολλά και η Ιθάκη αποζημιώνει πλήρως, όπως όλα τα καλά βιβλία.

 

 

* Η Κατερίνα Ζωγραφιστού είναι Πολιτισμολόγος, Καθηγήτρια Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Msc «Συγκριτικής Λογοτεχνίας», Département d’Études Néo-helléniques-Université  Paul Valéry, Montpellier III [kzografistou@gmail.com]

 

 

  • Μοιραστείτε το άρθρο:
Ετικέτες: ,
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top